«Հայաստանի քաղաքական միտքը ծնվել է 96 թվականին և մնացել 96 թվականում»
Հարցազրույց քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանի հետ
– Պարոն Սարգսյան, ինչպե՞ս եք գնահատում 2013 թ. նախագահական ընտրությունները, դրանց հաջորդած զարգացումները: Ինչո՞վ առանձնացան այս ընտրությունները:
– Փաստորեն, արդեն քանիերորդ անգամն է` 1996 թվականից, երբ մենք նախագահական ընտրություններում ունենում ենք նույն վիճակը, երբ կուսակցություններն այս կամ այն ձևաչափով մասնակցում են` հույս պահելով, որ ընտրությունները հերթական անգամ չեն կեղծվի` հետո, բնականաբար, հայտարարում են, որ կեղծվել է, իսկ դրանից հետո արդեն սկսվում է ժողովրդական ընդվզումը: Ընդվզում, որի ֆոնի վրա սկսում է բողոքարկվել ընտրությունների արդյունքը: Մինչև այսօր երբևէ որևէ արդյունք չի եղել: Կարելի է ասել` քաղաքական իրադարձությունների, քաղաքական կյանքի էությունը Հայաստանում դարձել է այս ցիկլը, որն անընդհատ կրկնվում է 96 թվականից: Ես անգամ կասեի, որ Հայաստանի քաղաքական միտքը ծնվել է 96 թվականին և մնացել 96 թվականում: Հիմա մարդիկ փորձում են տարբերություններ գտնել այս կամ այն փուլում, բնական է, իրադարձությունների կամ տակտիկական ինչ-որ տարբերություններ լինում են, բայց այդ ալգորիթմը երբևէ չի փոխվել:
Այս ընտրությունների կարևորագույն առանձնահատկություններից մեկն այն էր, որ մինչ ընտրությունները, կարծես թե, հույսը կորցրել էին, և շատերը խոսում էին, որ հնարավոր չէ ընտրությունների միջոցով որևէ բան փոխել: Այսինքն` ի սկզբանե ոչ թե դրվել է ընտրությունների արդյունքը բողոքարկելու խնդիրը, այլ առաջին անգամ ընտրական գործընթացների օրինականությունն է դրվել կասկածի տակ: Երեք կուսակցություններ ընդհանրապես հրաժարվեցին մասնակցել` նախօրոք հայտարարելով, որ ընտրություններն օրինական չեն, ընտրությունների որևէ հնարավորություն ապահովված չէ: Բացի այդ, մի քանի թեկնածու, առաջին հերթին` Անդրիաս Ղուկասյանը, առաջադրվելուց հետո դրեցին պայմաններ, որոնք ընտրությունները կազմակերպողների կողմից չկատարվելու դեպքում ընտրությունները չեն կարող օրինական ճանաչվել: Սա նորությունն էր մոտեցումների մեջ: Արդեն իսկ պարզ էր, որ ընտրությունները կարծես վտանգի տակ են. ընտրությունների ընթացքում հացադուլ կար մի թեկնածուի կողմից, մյուսը վիրավորվել էր, խնդիր էր դրվել` հետաձգել-չհետաձգել ընտրությունները: Ի վերջո, ընտրություններն անցան, իշխանություններն իրենց պահվածքով ցույց տվեցին անորոշություն, մեծ նիհիլիզմի ալիք կար դեպի Սերժ Սարգսյանը, բոլորը դա նկատեցին, անգամ` ծաղրուծանակի դեպքեր. ըստ էության, Ֆեյսբուքն էլ այս անգամ հսկայական դեր խաղաց, և հասարակության ամենօրյա վերաբերմունքն այս ընտրությունների վերաբերյալ երևում էր: Իսկ արդյունքը նորից կեղծված ընտրություններն են` բայց մի փոքր այլ պատկերով, որտեղ պարզվեց, որ իշխանությունները ստիպված են ճանաչել իրենց պարտությունն ահռելի տարածքներում` 6 մարզերում, բազմաթիվ խոշոր քաղաքներում և այլն: Սա, բնականաբար, պիտի մեծ ալիք բարձրացներ, որն այս անգամ տեսանք ոչ այնքան Երևանում, որքան մարզերում:
– Իսկ դա ավելի շատ սոցիալակա՞ն ընդվզում էր, թե՞…
– Կարծում եմ` խնդիրը սոցիալականը չէ: Եթե ընտրական գործընթաց է, միևնույն է, ամեն ինչ կապված է լինում ընտրական խնդրի հետ: Երբ ես ասում եմ, որ այս ալգորիթմն ավանդույթ է դարձել, ի վերջո, մենք պիտի հասկանանք` ինչ էլ կատարվում է, ինչ ընդվզում է, միևնույն է, դա կապված է ընտրական գործընթացի հետ, այս ամբողջը` մինչև նախագահի երդմնակալությունը, ընտրական գործընթաց է: Այդ պատճառով` երբ խոսում ենք շարժման մասին, պետք է հասկանանք` դա ի՞նչ շարժում է, դա բողոքարկում է, ընդվզում, որի հիման վրա գնում է բողոքարկման գործընթաց` երեք փուլերով` ԿԸՀ, Սահմանադրական դատարան, հիմա էլ բողոքարկվում է Սերժ Սարգսյանի իրավունքը երդմնակալությանը: Սա, այսպես ասած, նարնջագույն հեղափոխությունների ալգորիթմն է, որը մի տեղ ստացվում էր, երբ իշխանություններն ընտրությունների բողոքարկման ժամանակ չէին կարողանում իրենց իշխանությունը պահել, և կատարվում էին ներիշխանական փոփոխություններ, կամ էլ անցնում-գնում էին: Հիմա Հայաստանում հերթական անգամ անցավ գնաց, այս անգամ, փառք Աստծո, դեռ խաղաղ է: Նախորդ անգամ արյունոտ եղավ: Բայց մեզ համար կարևորն այն է, որ, ի վերջո, մենք հասկանանք, որ սա հետընտրական բողոք է, սա դեռ շարժում չէ: Քաղաքացիական շարժումը երևույթ է, որը կապ չունի ընտրությունների հետ:
– Այսինքն` ավելի երկարատև գործընթա՞ց է:
– Կարող է կարճատև էլ լինել. Սերբիայում մեկ տարի էլ չտևեց, բայց այն քաղաքացիական շարժում էր, երբ քաղաքացիների այս կամ այն շերտը հստակ ձևակերպում է խնդիր` օրինակ` հեռացնել բռնապետին: Սկսում են կազմակերպել` բնականաբար, խաղաղ քաղաքացիական անհնազանդության ճանապարհով, այլ ճանապարհ չկա աշխարհում, խաղաղ անհնազանդության ճանապարհով մեկուսացնում են այդ ռեժիմը, պարտադրում են, որ բանակն ու Ոստիկանությունն անցնեն ժողովրդի կողմը, և բռնապետերը հրաժարական են տալիս, ու նշանակվում են ընտրություններ: Եղել է, երբ արանքում լինում են ընտրություններ, դրանք էլ են օգտագործվել: Սա է շարժումը: Հայաստանում մենք, 88-ից բացի, ոչինչ չենք ունեցել, որը շատ շուտ մոռացվեց: 88-ի շարժումը եղել է շարժման դասական օրինակ, երբ ձևակերպված էր խնդիրը, ժողովուրդը համաժողովրդական մակարդակով ընդվզել էր և շարժումը տարավ խնդրի լուծման:
– Միգուցե այսօրվա գործընթացը շարժում չէ, որովհետև իշխանության ղեկավարի տապալման խնդիր չի՞ դրվել:
– Խնդիր է դրվել ընտրությունների արդյունքի վիճարկումը: Որքան դուք վիճարկում եք, դեռ այդ փուլի մեջ եք: Երբ ավարտվի վիճարկման փուլը, անցնի ապրիլի 9-ը, վերջանա ընտրական գործընթացը, և ձևակերպվի խնդիր ու ժողովրդին կոչ արվի` գնալ այդ խնդրի լուծման, կարող ենք ասել, որ հայտարարվել է քաղաքացիական շարժման սկիզբը: Հայաստանում երբևէ նման բան չի եղել:
– Իսկ հնարավո՞ր է հասնել իշխանափոխության, եթե դու նույնիսկ չես պահանջում գործող իշխանության հրաժարականը:
– Իմ նշած ցիկլի մեջ սովորաբար վեճ էր ծագում` գնա՞լ բանակցությունների ճանապարհով, թե՞ ոչ: Գոնե վերջին երկու նախագահական ընտրություններից հետո մենք հստակ տեսանք, որ գործընթացը հանգեց երկխոսության: Նախորդ անգամ երկխոսությունը բերեց նրան, որ շարժումն ամբողջովին մարեց, ժողովուրդը, փաստորեն, չընդունեց դա: Իշխանություններն էլ այդ թեման, ոչ թե երկխոսությունը, օգտագործեցին քաղաքական ուժին և այն ժամանակվա ընդդիմության առաջնորդին ժողովրդից հեռացնելու համար, ինչը շատ հաջող կերպով կատարվեց: Հիմա նորից վիճարկվում է այդ խնդիրը. հասարակության մի մասն ասում է` կարելի է, մյուս մասը` ոչ: Դրվածքն է տարբեր, դրված է մի նոր ֆորմուլա, որ իշխանությունը պետք է կիսվի: Այսինքն` ի՞նչ է նշանակում` «իշխանությունը կիսել ժողովրդի հետ»: Եթե փորձենք քաղաքագիտական իմաստ գտնել դրա մեջ, պետք է ասենք հետևյալը` կա՛մ հրաժարական և նոր ընտրություններ, ինչպես գրված է, կա՛մ էլ իշխանության սահուն հանձնում ժողովրդին: Պարզ չէ՞, որ եթե համաձայնում ես արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններին, այդքանը հանձնում ես, դրանից հետո նախագահը պետք է հեռանա: Տարբեր գործիչներ ասում են, թե դրա տակ ընդամենը քողարկված է առևտուր, պաշտոնների պահանջ և այլն, բայց ինքնին դրվածքը դա է` կա՛մ հիմա հեռացում, կա՛մ սահուն փոխանցում հասարակությանը: Հասկանալի է, որ ռեժիմը չի գնա նման քայլերի` առանց որևէ համակարգված ճնշման, բայց ինչո՞ւ է խաղարկում, ինչո՞ւ է խոսում: Ի վերջո, Սերժ Սարգսյանը փորձում է երկխոսել` «այո՛, մենք պատրաստ ենք»: Կարծում եմ` Սերժ Սարգսյանն ունի նույն խնդիրը, ինչ ունեցել է անցյալ ընտրություններում` օգտագործել ընտրական գործընթացը` ժողովրդին լիդերից կտրելու համար: Նույն մեթոդն է, դրա համար էլ շփումը բավական դժվար է գնում: Գիտակցվում է, որ ռեժիմն ընդամենը ցանկություն ունի նորից փորձել ժողովրդին ուղարկել տուն, մեկուսացնել առաջնորդին ու հետո ասել` «ոչ մի ընտրություն»: Դրա համար էլ մի քիչ կախվել է, որովհետև փորձը կա, այս անգամ ես նկատում եմ, որ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը չի փոխում իր պայմանը. ասել է` «սա համալիր առաջարկ է»: Չնայած ինքն ասում է` սա վերջնագիր չէ, բայց էությամբ այն վերջնագիր է:
– Եթե հաշվի առնենք ընդդիմության, Ձեր նշած, վերջին երկու փորձերը, այդ դեպքում` ո՞րն է այլընտրանքային ճանապարհը:
– Իշխանությունները կարող են որևէ ռեակցիա չտալ և չընդունել որևէ պայման. Սերժ Սարգսյանը գնա իր երդմնակալությանը և ասի` «դուք ինձ չեք հետաքրքրում»: Արդեն իսկ դրանից հետո կարող ենք այդ հարցը դնել` իսկ սրանից հետո` ի՞նչ, կդրվի՞ խնդիր, և կստեղծվի՞ շարժում` դասական քաղաքացիական շարժում` իշխանությունների հեռացնելու նպատակով, թե՞ ոչ: Դա արդեն բոլորս կտեսնենք, բայց Սերժ Սարգսյանի վիճակն էլ բարդ է, ինքն էլ «վաբանկ» է գնում. դու կարող ես արհամարհել, բայց հանկարծ կանգնել քաղաքացիական շարժման սկզբի առաջ: Կարող ես չարհամարհել, բայց, ինչպես անցյալ անգամ, չկարողանաս հեշտությամբ ժողովրդին ցրել: Այդ պատճառով ոտքը կախել է, իշխանություններն իրենք էլ են հասկանում, որ այս անգամ մի քիչ ուրիշ վիճակի առաջ են կանգնել: Մի խնդիր կա` կուսակցությունների խնդիրն է. եթե նկատել եք, Րաֆֆի Հովհաննիսյանը կուսակցություններին էլ է դրել կողմնորոշվելու խնդրի առաջ: Փաստորեն, կուսակցություններն էլ պիտի մտածեն` ովքեր են ընդունում Սերժ Սարգսյանին և գնում են երդմնակալությանը, ովքեր` ոչ: Սա էլ է խնդիր, որն այս անգամ ավելի սուր է դրված, քանի որ կա ևս մի էական տարբերություն. նախկինում գործում էին կուսակցական դաշինքներ, այս անգամ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը, փաստորեն, միայնակ գնաց, ասաց` «ես թիմ չունեմ», իսկ ընտրություններից հետո առաջարկեց իջեցնել կուսակցական դրոշները և փորձել ստեղծել համաժողովրդական բնույթի ճակատ` ռեժիմի դեմ: Կուսակցությունները միանգամից հետ քաշվեցին, հակառակը` բարձրացրեցին դրոշները` պատճառ բռնելով քաղաքապետի ընտրությունները: Մեր հասարակությունը կլանավորված է, և այդ կլանային դրսևորումները շատ ուժեղ են, այսինքն` ընդհանրապես չի կարելի «իշխանական և ընդդիմադիր կուսակցություններ» տարբերակում մտցնել, այդպիսի բան չկա: Կա մի կուսակցություն, որը սերտաճել է իշխանության հետ և զավթել է բոլոր լծակները, և կան մնացած խմբավորումները, որոնք հավասարապես պատերազմում են թե՛ իրար միջև, թե՛ իշխանությունների հետ: Այսպիսի նկար է` կլանային խմբավորումների հարաբերությունների, որտեղ այն անձը, ով հետընտրական ժամանակահատվածում հայտնվում է կենտրոնում, շրջափակման է ենթարկվում բոլոր այդ կուսակցությունների կողմից: Ինչ-որ տեղ նույնը եղավ 2008-ին` Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակ, չնայած մի քանի քաղաքական ուժեր նրան էին միացել, բայց հիշում ենք «Օրինաց Երկրի» և Դաշնակցության պահվածքը, երբ նրանք անցան ռեժիմի կողմը: Այսինքն` սա անընդհատ կրկնվում է, և սա էլ է իմ նշած ալգորիթմի առանձնահատկություններից մեկը, ես կասեի, հիմնական արատն է, որի պատճառով մենք երբևէ հաջողության չենք հասել` 96-ից ի վեր:
– Այսինքն, Ձեր կարծիքով, ընդդիմադիր ուժերը չե՞ն գնա Ազատության հրապարակ:
– Կասկածում եմ, մկան ծակը կմտնեն: Մի մասը, հնարավոր է, չգնան Սերժ Սարգսյանի երդմնակալությանը, բայց ավելի շուտ կանհետանան, որովհետև արդեն ցուցադրաբար, ժողովրդի աչքերի առաջ գնալ ճանաչելը դժվարացել է, սա 2008 թվականը չէ, որ հենց այնպես վեր կենաս, գնաս, հիմա ավելի բարդ է: Ընդհանրապես, 2008-ին թե՛ իշխանությունները քիչ փորձ ունեին, թե՛ ընդդիմությունն էր խնդիրները շատ արմատական դնում, այսինքն` կամ-կամ, և այդ «կամ-կամ»-ի մեջ տանը մնալը հնարավոր չէր, դու պիտի կա՛մ գնայիր Ազատության հրապարակ, կա՛մ միանայիր իշխանությանը: Այդպես էլ եղավ: Հիմա այդպես չէ, հիմա առաջարկների փիլիսոփայությունն ավելի շատ է: Այս ընտրություններում որևէ մեկը չի ասել` «սա ավազակապետություն է»: Րաֆֆի Հովհաննիսյանն անգամ Սերժ Սարգսյանին առաջարկում է գալ հրապարակ, պատժել ընտրակեղծարարներին, և այլն: Արդեն ներքին մթնոլորտն ուրիշ է:
– Իսկ այդ երկու գործելաոճերից ո՞րն եք ավելի նախընտրելի համարում:
– Եթե ինձ հարցնեք` ո՞րն է նման ռեժիմների դեմ պայքարելու ճիշտ ձևը, ապա դա ընտրական գործընթացներից դուրս է: Ես չեմ հավատում, որ ընտրական գործընթացում երբևէ լինի փոփոխություն: Առավելագույնը` կարող է լինել ներիշխանական պայթյուն:
– Բայց համաձայնեք, որ հասարակությունը միայն նախագահական ընտրությունների ժամանակ է մոբիլիզացվում:
– Դա նույնպես Հայաստանի 17 տարվա ավանդույթի արդյունքն է: Հասարակությունը երբևէ հետընտրական զարգացումների ժամանակ այդ աստիճանի ակտիվություն չի ցուցաբերում, որը ցանկանում են ընդդիմադիր գործիչները: Նրանք ի՞նչ էին ցանկանում` անցյալ անգամ էլ, հիմա էլ. «թող 500, 700 հազար մարդ գա հրապարակ, կրիտիկական մասսա լինի, և մենք կտապալենք իշխանություններին»: Որևէ ընտրության ժամանակ դուք 500 հազար մարդ չեք բարձրացնի բողոքարկելու։
– Բայց Լևոն Տեր-Պետրոսյանը կարծես մի քանի հարյուր հազար մարդ հավաքեց հրապարակում, այդպես չէ՞:
– Ուզում եմ ասել, դրանք այն խոսակցություններն են, որոնք կապված են իրականությունը ճիշտ չհասկանալու հետ: Դրանք անզորությունից ծնված պատկերացումներ են` «այ, եթե լինի 700 հազարգ», չի՛ լինում: Հնարավոր է` բնակչության 70-80 տոկոսը գնա և ձայն տա ընդդիմությանը, բայց դա չի նշանակում, որ անգամ դրանց կեսը դուրս կգա բողոքարկման. ձայն տալը մի բան է, բողոքարկելու դուրս գալը` բոլորովին ուրիշ: Ժողովուրդը դուրս էր գալիս շարժման, երբ հստակ խնդիր էր դրված, որ ռեժիմը պետք է տապալվի: Ասեմ` ինչու է դժվար սրան հասնելը հետընտրական շրջանում, որովհետև դու կապված ես իշխանությունների համար առավել ձեռնտու ընթացակարգերով: Հետընտրական շրջանում ձեր քթից բռնում տանում են ԿԸՀ, հետո` դատարան, որտեղ իշխանությունն ամենաուժեղն է, այսինքն` բողոքարկման ալիքը բարձր է, բայց բոլոր ուղղություններն իշխանության ձեռքին են: Ժողովուրդը կարող է բողոքի շատ մեծ ոգի ունենա, օրինակ, գործարանում կամ հանքում և ստադիոնում: Ստադիոնում ձեր բողոքական ոգին կա՛մ կա, կա՛մ չկա: Եթե ստադիոնում ամբողջ իրավունքը Ոստիկանության ձեռքում է, որքան ուզում ես` բողոքարկի, կռվի, ջարդի, փշրի, միևնույն է, դու տանուլ տված ես: Բայց գործարանում ամեն ինչ քո ձեռքում է: Դրա համար եմ ասում` ոչ միայն կարևոր է բողոքական ալիքը և մասշտաբը, այլ այն վիճակը, երբ դա կատարվում է: Հետընտրականում դու ամենաթույլ վիճակում ես: : Ասում եմ` միակ ձևն այն է, որ ներիշխանական ինչ-որ պայթյուն տեղի ունենա:
– Եթե ոչ ընտրություններով, ապա որտեղի՞ց պետք է ստանա հասարակությունն իր ուղերձը:
– Ուղերձը դա բոլորի փորձն է` ինչպես է այդ ամենը կատարվում: Մարդիկ հանգիստ պայմաններում կազմակերպում են շարժում, ինչպես 1988 թվականին. 87-ին հանգիստ, քնած ժողովուրդ էր: Շարժումն ինքն ընթացքի մեջ մի քանի ամսում, մեկ տարում ամբողջ ժողովրդին բերում, կանգնեցնում է խնդրի առաջ, և շատ ավելի դաժան պայթյուն է լինում, որովհետև խնդիրն է պարզ, և դու այդ ստադիոնում չես, դու ընթացակարգերի մեջ չես, որտեղ էներգիան գնում, մեռնում է: Բայց երբ դու շարժում ես անում, դու ես որոշում` որտեղ և ինչպես քեզ պահել, դու քեզ ուժեղ ես պահում այնտեղ, որտեղ իշխանությունը թույլ է: Տեսեք` ինչքան էական տարբերություն կա: Հիմա արդեն ժամանակն է, որ Հայաստանում մենք լուրջ նայենք այդ ամենին, որովհետև արդեն քանի անգամ նույն ցիկլի մեջ ենք ընկնում և չենք կարողանում հասկանալ` որտե՞ղ է մեր թույլ կողմը: Թույլ կողմը դա է, դու այնտեղ չես ըմբոստացել, դու ըմբոստացել ես ստադիոնում, որտեղ դու ընդամենը հանդիսատես ես, իսկ ամբողջ ուժն իշխանության ձեռքին է:
– Բայց չէ՞ որ ղարաբաղյան շարժման, այսպես ասած, ուղերձը շատ ավելի հզոր էր, քանի որ ստեղծվել էր արտաքին վտանգ:
– Ճիշտ եք ասում, ազգային գաղափար էր, այսինքն` բարձրացնող գաղափարը հզոր էր: Այդ պատճառով եմ ասում` դուք երբեք ընտրությունների համար չեք բարձրացնի հարյուր-հազարավոր մարդկանց, դա այն խնդիրը չէ: Դրա համար էլ 50 հազար մարդ գալիս է, մնացածը չեն գալիս: Տեսնո՞ւմ եք, դուք ինքներդ ասացիք: Բայց երբ պարզ և հասարակ ձևով ասում եք` «էս երկիրն այլևս չի ապրելու այսպես, հիմա մենք հավաքվում ենք, դնում ենք խնդիրը…»:
– Իսկ ո՞րն է խնդիրը:
– Ժողովուրդն ուզում է ազատել պետական մեքենան ուզուրպացնող անօրինականությունից: Երբ Ռուսաստանում Բորիս Ելցինը գալիս էր իշխանության, ի՞նչ հայտարարեց, նա ասաց, որ «Խորհրդային Միությունում գոյություն ունի մեկ խնդիր, այստեղ գոյություն ունի մի չարիք` Կոմունիստական կուսակցությունը, այս չարիքը մենք պիտի վերացնենք, ազատենք պետությունը դրա բռնատիրությունից»: Սա շարժում էր: Այսինքն` հստակ դրել է հարցը` ո՞ւմ ես վերացնում, պետությունն ումի՞ց ես ազատում: Իմիջիայլոց, նույն էլ այստեղ է. ես զրույցի սկզբում ասացի, որ թեկնածուներից մեկը` Անդրիաս Ղուկասյանը, հայտարարել էր, թե ո՞րն է այս երկրի խնդիրը, և չպետք է թույլ տալ Հանրապետական կուսակցությանը թեկնածու առաջադրել նախագահական ընտրություններում: Նա ասում էր, որ այս երկրում չի կարող ընտրություն լինել, պետք է ազատել պետական մեքենան այս չարիք կուսակցության բռնատիրությունից: Այսինքն` մենք էլ ենք կամաց-կամաց մոտենում դրան, հասկանում ենք խնդրի էությունը:
– Բայց այսօր Ազատության հրապարակում, կարծես թե, նման արմատական կարգախոսներ չեն հնչում:
– Այո՛, չկան: Այդ պատճառով եմ ես տարբերությունները մատնանշում: Եթե դուք այդպիսի խնդիր դնեք, հնարավոր է` ամբողջ ժողովուրդը ոտքի կանգնի այդ խնդրի համար, բայց ոչ բողոքարկելու: Լևոն Տեր-Պետրոսյանի սխալը հենց դա էր, որ նա բողոքարկման խնդիրը հավասարեցրեց ավազակապետությանը հեռացնելու և իր` իշխանության գալու հետ: Տեսեք` քանի՞ խնդիր է կապել: Բայց դրանցից առնվազն երկուսը մարդկանց շատ քիչ է հետաքրքրում: Լևոն Տեր-Պետրոսյանին կամ մեկ ուրիշին իշխանության բերելն այն խնդիրը չէր, որ 500 հազար մարդ գա, ընտրությունները բողոքարկելը նույնպես այն խնդիրը չէր: Իսկ եթե ասեին` այդպիսի խնդիրներ չկան, մենք ո՛չ բողոքարկում ենք, ո՛չ էլ իշխանության ենք գնում, մենք ունենք մեկ խնդիր` հեռացնում ենք սա, ժողովուրդը կարող էր գալ:
– Եթե փորձենք եզրակացություն անել, ինչպե՞ս եք պատկերացնում այս գործընթացի հանգուցալուծումը:
– Ես անմիջապես ընտրություններից հետո ասել եմ, որ պետք չէ նորից կրկնել նույն սխալը, պետք է դուրս գալ այդ ընթացակարգերից: Լավ կլիներ հենց ընտրությունների ժամանակ հրաժարվեին մասնակցությունից, թողնեին Սերժ Սարգսյանին մենակ: Պետք էր հենց այդ ժամանակվանից արդեն դնել անօրինական կուսակցությանը հեռացնելու խնդիրը և սկսել շարժում` ընտրությունների ժամանակ: Պետք էր երկրով մեկ ստեղծել կոմիտեներ, խորհուրդներ, հեռացնել իշխանություններին այն քաղաքներից, որտեղ կանգնած էր ամբողջ ժողովուրդը: Գյումրիում իշխանությանը հեռացնելն ի՞նչ էր, ժողովուրդը կհավաքվեր, կասեր` «սրբվեք այստեղից»: Հեղափոխությունը սկսվում է ներքևից: Պետք չի ասել` «Սերժի՛կ, հեռացի՛ր», կամ՝ «Լիսկա´, հեռացի՛ր», պետք է հե-ռաց-նել:
