Հայ նկարչության ուժը, ապրելու սերը, մեծությունը ես գտնում եմ գույների մեջ

«Ազգային ինքնություն և արվեստ» թեմայի շուրջ Հակոբ Հակոբյանի հետ այս հարցազրույցն
արվել էր 2011թ. աշնանը և մինչ օրս չէր տպագրվել:

– Պարոն Հակոբյան, ինչպե՞ս է, Ձեր կարծիքով` ազգային ինքնությունը հարաբերվում արվեստին: Ժամանակի ընթացքում, ավանդականի և արդիականի դիմադրության համատեքստում, փոփոխվո՞ւմ են, արդյոք, այդ հարաբերությունները:

– Սիկեյրոսը երբ Հայաստան եկավ խորհրդային տարիներին, ամեն ինչ արվեց, որպեսզի այցելի Ժամանակակից արվեստի թանգարան: Եկավ, նայեց: Ես նրան չէի մոտենում: Երբ գնում էր, մոտեցա, հարցրեցի, թե ի՞նչ տպավորություն ունի: Նա ասաց. «Դուք ֆրանսիացիներին շատ մի հետևեք, դուք ձերը նկարեք»: Սա շատ հետաքրքիր խոսք էր: Իրենք` Օրոսկոն, Սիկեյրոսը և Ռիվիերան, գալով ացտեկների արվեստից մինչև իրենց օրերը, շոշափելով սոցիալական հարցեր, անդրադառնալով պատմությանը և այլն, ստեղծեցին իրենց` մեքսիկական նկարչությունը, որը հասկանալի էր ժողովրդին, և նրանք աշխարհին ծանոթացրեցին մեքսիկական ժողովրդի և արվեստի հետ, ցույց տվեցին, թե ինչն է հուզում ժողովրդին: Մենք կարո՞ղ էինք հետևել Սիկեյրոսի խոսքերին: Մենք դա արեցինք, բայց մենք չնկարեցինք մեր ժողովրդի պատմությունը, այլ նկարեցինք մեր երկիրը` Հայաստանը: Սարյանը, Կալենցը և Մինասը, ըստ իս, հայկականության իմաստով ամենանշանավոր նկարիչներն են, որովետև նրանք ունեն նկարչության ամենահզոր զենքը` գույնը: Ի բնե, ի ծնե ունեն: Եթե մենք 100 հատ Սարյան դնեինք, 100 հատ Մինաս և 100 հատ էլ Կալենց, և գային`ասեին, թե որն է հայկական նկարչությունը, կասեինք` ահա այն, քանի որ նրանց արվեստում մղիչ ուժը, հիմքը Հայաստանն է: Այս նկարիչները Հայաստանի պատմությունը չէին պատմում, այլ Հայաստան աշխարհն էին նկարում:

Սարյանի 1923 թ. «Հայաստան» նկարն ունիկալ է, քանի որ մի պեյզաժի մեջ նա կարողացավ ամփոփել ողջ Հայաստանը, հայ ժողովրդին, պատմությունն էլ` մեջը: Այնտեղ կտուրին պարող կանանց տեսարան կա, մի փոքր էլ եկեղեցի կագ Ես ինձ հայ նկարիչ չեմ համարում, քանի որ չունեմ գույնի այդ ուժեղ զգացողությունը: Հայ նկարչության ուժը, ապրելու սերը, մեծությունը ես գտնում եմ գույների մեջ: Նոր նկարիչների մեջ ես առայժմ չեմ տեսնում այդ ուժը, որը ես նկատի ունեի, բայց արվեստն անընդհատ շարժվում է, այն չի կարող մեկ կետի վրա մնալ, և ես վստահ եմ, որ աշխարհի փոփոխման հետ մեկտեղ` նոր նկարիչներ են գալիս:

– Կա՞ն, արդյոք, Ձեր կարծիքով` տիպական գծեր հայ նկարիչների գործերում, որոնք կարելի լիներ վերագրել ազգային ինքնության դրսևորմանը:

– Ինչպես արդեն պատասխանեցի, դա բացառիկ գունազգացողությունն է և Հայաստանի ընդհանրական պատկերը տալու հատկությունը: Տեսեք` Սարյանի պեյզաժի մասին եթե կրկին խոսենք, նա պարզապես պեյզաժ չի նկարել, այլ Հայաստանի սինթեզված կերպարն է ստեղծել, ես այդպես չեմ նկարում, ես պարզապես պեյզաժ եմ նկարում:

Սարյանը, ժամանակի մոդեռնիստական արվեստի կրողը լինելով, միևնույն ժամանակ` շատ շեշտված հայկական է, այդ պատճառով է, իմ կարծիքով, որ այսօր նա համաշխարհային արվեստի շուկայում լուսանցքային դիրքում է: Նա ասես կատաղած մի կերպար է, նա ուրիշ է: Անշուշտ, եթե նա միջազգային համբավ չունենար, նրան «Պոմպիդու» արվեստի կենտրոնում չէին ցուցադրի, նրան, անշուշտ, գիտեին, բայց նա տարբերվում է մյուսներից:

– Խորհրդային քարոզչությունից ժառանգվել է արվեստում ձևի և բովանդակության տարանջատումը: Իսկ ազգային ինքնության հարցն ինչպե՞ս է տեղավորվում ձևի և բովանդակության հարաբերություններում: Այն քաղաքակա՞ն է, թե՞ մշակութային:

– Դա վիճակի խնդիր է: Մինասը ծնվել է Ջաջուռ գյուղում, հետո ապրել Երևանում, գնացել է Լենինգրադ սովորելու, վերադարձել է, բայց նա միշտ կապված է եղել իր հողի հետ: Նրա մանկությունը հայերի մեջ է անցել, հայկական կլիմայի մեջ, նա ինքն իր հետ հակասության մեջ չի եղել:

– Իսկ Դուք, որպես հայրենադարձ, ունե՞ք այդ խնդիրը:

– Այո, ես ունեմ այդ խնդիրը: Ես ծնվել եմ օտարության մեջ, մի երկրից մյուսն եմ գնացել, հետո 40 տարեկան հասակում` արդեն հասուն մարդ, եկել եմ Խորհրդային Հայաստան, եկել` տեսել եմ, որ Հայաստանը չկա, հետո եղավ անկախությունը, դարձավ նոր Հայաստան: Ես ինքս խառնված մարդ եմ, ես խառնաշփոթի մեջ եմ: Ես ինձ այնքան մաքուր հայ չեմ զգում, որ զգամ իմ հողը, և իմ նկարչությունն այդ հողից բխի: Անշուշտ, ես արձանագրել եմ իմ նկարչությամբ Հայաստանի իրականությունը, օրինակ, մի նկար ունեմ, որտեղ պատկերել եմ խորհրդային տարիների Երևանի Լենինի հրապարակը. սա էլ Հայաստանն է, պատմական մի կտոր, որտեղ Ամերիկայի դեսպանատան մոտ մարդիկ արտագաղթելու հերթ են բռնել: Կամ, ես նկարել եմ ցույցերը, կամ մի նկար ունեմ եղեռնին նվիրված` ես այդքանով եմ արձանագրել հայկական պատմությունը: Բայց ինձ համար հայ ասվածն այլասերվածը չէ, այլ առողջը` Սարյանը, Կալենցը, Մինասը կենսասիրությունն են հաղորդել, լավատեսությունը, գեղեցկությունըգ Նրանք են լավագույն հայ նկարիչները:

– Այո, Դուք Սարյանի և Մինասի գունային պատկերին հակադիր`գունային նոր տեսողություն բերեցիք հայկական բնանկար և հայ գեղանկարչություն, սակայն Ձեր բնանկարների սառը, դարչնագույն կոլորիտը, չոր ու ճաքճքած հողը միանգամայն բնորոշ են հայկական լանդշաֆտին, մասնավորապես` Շիրակի մարզին, որտեղ Դուք ներգաղթելուց հետո ապրել և ստեղծագործել եք տարիներ շարունակ: Մի՞թե դա հայկական չէ:

– Այո, ես հինգ տարի այդ կողմերում եմ ապրել, բայց չեմ ուզում վիճել կամ այլ կարծիք պնդել, պարզապես, խոսելով հայկականության մասին, ես իմ տեսողությունը նկատի ունեմ` վկայակոչելով Սարյանի ու Մինասի արվեստը:

– Ազգային ինքնությունը հիմնականում հուշարձանների միջոցով է արտահայտվում: Ունի՞ արդյոք ժամանակակից և ավանդական նկարչությունը ազգային ինքնությունը բնորոշելու հնարավորություն:

– Նախ և առաջ, ես կարևոր չեմ համարում, որ հայկականությունն արտահայտելու համար անպայման հայ ժողովրդի պատմությունը պատմվի, անցյալի դեպքերը պատկերվեն, որովհետև այդ պատմությունը շատ ողորմելի պատմություն է: Մենք 1500 տարի առաջ փոքր էինք, հիմա էլ փոքր ենք, իսկ փոքրին ձգտում են ոչնչացնել: Հիմա դրա ի՞նչը պատմել: Եվ հետո, նոր հայ նկարչությունը 20-րդ դարից է սկսվումգ

– Հայկական արվեստի էթնիկ ինքնությունը դարեր շարունակ արտահայտվում է դեկորատիվ-խորհրդաբանական արվեստում (մանրանկար, խաչքար, գորգարվեստ և այլն): Հնարավո՞ր է այսօր էթնիկ դեկորն արդիականացնել:

– Այո, դրանք հայ մշակույթի կարևոր մասն են, որոնք կապված են կրոնի և հայ եկեղեցու պատվերի հետ: Օրինակ, մոնումենտալ արվեստի մեջ մենք ունենք սքանչելի մի օրինակ, Սերգեյ Բաղդասարյան, ահավասիկ` հայկականության բացառիկ օրինակ է նրա «Ղարաբաղցիներ» քանդակը: Շատ ավելի ինքնաբուխ է իր հայկականությամբ, քան, ասենք, Քոչարի «Սասունցի Դավիթը»: Բանն այն է, որ Սերգեյը ղարաբաղցի տղա է, ապրել է այդ հողի վրա և, այդ քանդակը դնելով, ասում է` չեմ տալու իմ հողը: Այդքան մի բան:

– Լավ օրինակ բերեցիք Քոչարին` հայ մոդեռնիստներից ամենավառ ներկայացուցչին: Արդյոք մոդեռնիստական միտումներին հարելը հեռացնո՞ւմ է ազգային ակունքներից:

– Կարծում եմ, որ սովետական ժամանակներից ծնված հարց է: Հայերը, զգալով, որ Սովետին կուլ են գնալու, ուզում էին հիշել և ժողովրդին հիշեցնել, որ ինքը հայ է: Բայց, եթե լուրջ նայենք հարցերին, գիտենք, որ հայ լինելն այնքան աննշան բան է, այնքան անարժեք` համաշխարհային քաղաքականության և մշակույթի մեջ: Ո՞վ է մեզ հետ հաշվի նստելու:

– Բայց չէ՞ որ մշտապես շրջանառվում է այն կարծրատիպը, որ, եթե մենք քաղաքականության մեջ խեղճ ենք, ապա մեր մշակույթը մեր պարծանքն է: Ինչպե՞ս այսօր աշխարհին ներկայացնել հայ արվեստը, արդյոք ինքնության հարցերը կամ Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները խանգարո՞ւմ են դրան, թե՞ նպաստում են:

– Կասկած չկա, որ մենք արվեստում, մշակույթում, գիտության մեջ տաղանդավոր ժողովուրդ ենք: Հարցն այն է, թե արդյոք դա մեզ օգնո՞ւմ է հայ մնալ, թե՞ ոչ: Ես գտնում եմ, որ ինձ համար Կոմիտասից մեծ երաժիշտ չկա, ես Բախ էլ եմ լսում, Բեթհովեն էլ եմ լսում, բայց Կոմիտասից մեծություն ինձ համար չկա: Դա մի շոկ է, ցնցում է, որ չի կարող ինձ որևէ ուրիշ երաժիշտ տալ: Մշակույթը մեզ պաշտպանելու, պահելու համար չափազանց կարևոր է: Եվ այս պարագայում, հատկապես հիմա, օտար ազդեցությունն այնքան ուժեղ է, այնքան գայթակղիչ է և ագրեսիվգ Մենք, ուզե՞նք, թե՞ ոչ, պետք է հաշվի առնենք մեր ուժի չափը:

– Ինչպիսի՞ն են արվեստի շուկայի և արվեստում ազգային ինքնության հարաբերություններն այսօր: Հայ արվեստի համաշխարհային ճանաչման և շուկայացման վրա սա ինչպե՞ս է անդրադառնում:

– Եթե տաղանդավոր մարդ կա` պրոբլեմ չկա: Եթե նկարիչը բախտ ունեցավ իր գործը հասցնելու դուրս և ընդունվեց` հարց չկա:

– Պետության դերն ինչպիսի՞ն է մշակույթի ասպարեզում:

– Կախված է նրանից, թե որքա՞ն են երկրի ղեկավարները գիտակցում մշակույթի դերը, ես չգիտեմգ Մենք այնքան մշակութային արժեքներ ունենք մեր երկրում, որ միայն դրանց պաշտպանությունն արդեն բացառիկ դեր է խաղում, ունե՞նք մենք արդյոք այդքան միջոց:

– Հայկական դպրոց հասկացությունը կա՞ այսօր հայ արվեստի պատմության մեջ և, ազգային խնդիր կա՞ արդյոք այսօրվա հայ կերպարվեստում:

– Ես այդ երկուսն էլ կապում եմ թե՛ արվեստագետի անհատական ազատության, և թե պետության իրական անկախության հետ:

Հարցազրույցը` ԼԻԼԻԹ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

«168 ԺԱՄ»