Տե՞ր ենք, թե՞ հնազանդ…

Հոկտեմբերի 12-ին, Երուսաղեմում մահկանացուն կնքեց Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյանը: Տխուր այս լուրը երկրի նախագահին հասավ խիստ օպերատիվ` գ չորս օր անց (ամեն դեպքում, Սերժ Սարգսյանի ցավակցական հեռագիրը թվագրված է հոկտեմբերի 16-ի ամսաթվով): Ընդ որում, ցավակցական հեռագիրը հասցեագրված է Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին, և ոչ մի սփոփիչ խոսք` ուղղված Երուսաղեմի հայ հոգևորականներին:

Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյանի հուղարկավորությունը տեղի կունենա հոկտեմբերի 22-ին: Չեմ կարծում, որ, այդուհանդերձ, երկրի առաջին դեմքը կամ Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևոր առաջնորդը նպատակահարմար չեն գտնի մասնակցել և բարոյական ծանր հարված հասցնել Երուսաղեմում մեր հոգևոր սպասավորներին և մեր դարավոր ժառանգությանը: Եվ այս դեպքում խնդիրն ամենևին Թորգոմ արքեպիսկոպոսի անձը չէ: Բանն այն է, որ կյանքից հեռացել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքը: Գիտակցելու համար, թե ինչ նշանակություն ունի Հայաստանի համար Երուսաղեմում հայերի հոգևոր ներկայությունը, թե ինչ հարստություն ունենք մենք այդ երկրում, կարելի է վերհիշել` գիտական գրականություն թերթելով:

Պատմությունը վկայում է, որ անգամ մինչ քրիստոնեության ընդունումը, մ.թ. 254 թ.-ից առաջ, հայ եկեղեցու եպիսկոպոսները` հույն ուղղափառ եկեղեցու հետ համատեղ, Երուսաղեմում և Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս) ընդգրկված էին Հիսուս Քրիստոսի հետ առնչություն ունեցող սրբավայրերի բացահայտման և հաստատման, ինչպես նաև վաղ քրիստոնեական գանձերի պահպանման գործում:

Ավելի ուշ, քրիստոնեության ընդունումից հետո, զգալիորեն աճեց դեպի Երուսաղեմ ուղևորվող ուխտավորների թիվը: Նրանցից շատերը ցանկություն հայտնեցին մնալ Երուսաղեմում և բնակություն հաստատեցին Հայոց պատրիարքարանի հովանավորության տակ գտնվող տարածքներում, որոնց կենտրոնը Սբ. Հակոբ եկեղեցին էր: Ի վերջո, պատրիարքարանին մոտ գտնվող Երուսաղեմի Հին քաղաքի հարավարևմտյան մասում ձևավորվեց հայկական թաղամասը: Այն այսօր էլ կազմում է Հին քաղաքի պատից ներս գտնվող տարածքի 1/6-րդը:

Պատմական գրառումների համաձայն` մ.թ. 3-րդ դարում հայոց եկեղեցին, միմյանց հաջորդող եպիսկոպոսների անընդմեջ ղեկավարությամբ, ոչ միայն պահպանեց սրբավայրերի ամբողջականությունը, այլև ունեցավ անփոխարինելի դերակատարություն` դրանց պաշտպանության, վերականգնման գործում:

Մ.թ. 4-8-րդ դարերում եկեղեցական շարժումը Երուսաղեմ բերեց նաև հայ գիտնականների, ուսուցիչների, արհեստավորների: Հայկական քաղաքներից հազարավոր վանականների հետ ստեղծվեցին հայկական վանքեր Երուսաղեմից դուրս բլրի վրա, Մեռյալ ծովի մոտ և Սինայի անապատում: Վանականները դարձան ազդեցիկ ուժ և ձեռագրերով, արխիվներով հարստացրեցին եկեղեցին: Այդպիսով` Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը դարձավ բացառիկ հաստատություն` աշխարհի մասշտաբով:

Հայկական եկեղեցու աճող հեղինակությունը ստիպեց, որ մ.թ. 5-րդ դարում եկեղեցու գլխավոր եպիսկոպոսի աստիճանը բարձրացվի պատրիարքի կարգավիճակի:
Սբ. Հակոբ մենաստանի գլխավոր մուտքին նայող պատին արաբերենով փորագրված արձանագրություն կա` հետևյալ բովանդակությամբ. «Մեր տեր սուլթանի և արքա Ալ-Դահեր Սայիդ Մոհամեդի այս հրամանագիրը անիծում է բոլոր նրանց և նրանց հետագա սերունդներին, թող ամենակարող Աստված անիծի բոլոր նրանց, ովքեր վնաս կհասցնեն սրբավայրերին»: Աբու Խեյեր Ռազանը, այսպիսով, երաշխավորում էր Սբ. Հակոբ հայկական մենաստանի անվտանգությունը: Միմյանց հաջորդող նվաճողներն, ի դեպ, հարգել են այս զգուշացումը:

Վերջնական և ամենակարևոր գրավականը, որն ամրագրեց մեր եկեղեցու իրավահավասարությունը մյուս երկու եկեղեցիների հետ, եղավ թուրք սուլթան Աբդուլ Մաջիդի գրավոր հայտարարությունը` 1852-ին: Այն պաշտոնապես հաստատեց «ստատուս-քվոյի» սկզբունքը: Այսինքն` ևս մեկ անգամ հաստատվեց «ինչպես որ կա» կարգավիճակը սրբավայրերում: Ըստ այդմ` հայկական եկեղեցու իրավունքները հավասարեցվեցին կաթոլիկ և հունական ուղղափառ եկեղեցիների իրավունքներին:
Հետաքրքիր է, որ սրբավայրերի հսկիչները, որպես կանոն, մահմեդականներ են` չեզոք մարդիկ: Նրանք չեզոքացնում են երեք խոշոր քրիստոնյա ազգերի միջև մրցակցությունը: Թեև` ոչ միշտ` հաջող: Հիշենք, թե ինչպես յուրաքանչյուր տարի Սուրբ Ծնունդին, Բեթղեհեմում, Քրիստոսի ծննդյան եկեղեցում հայ և հույն հոգևորականների միջև բախումը հասնում է ծեծկռտուքի: Հայ Առաքելական, հույն ուղղափառ և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցիները տնօրինում են տաճարի տարբեր հատվածների, և դրանք մաքրելու ժամանակ էլ առաջանում են «տարածքային» վեճեր:

Ամեն դեպքում, հայ համայնքը շարունակում էր աճել, հարուստ վաճառականները եկեղեցուն էին նվիրում նոր հողեր: Պատրիարքարանն ունեցավ իր տպարանը, (1833թ.), 1841-ին հիմնվեց հայկական աստվածաբանական ճեմարանը:

Առաջին համաշխարհայինից և Մեծ եղեռնից հետո մեծ թվով հայեր հաստատվեցին Երուսաղեմում: Անհրաժեշտություն առաջացավ ունենալ կրթարան, և 1929-ին բացվեց Սրբոց թարգմանչաց վարժարանը:

1948թ. արաբա-իսրայելական պատերազմի ժամանակ հայկական ամբողջական թաղամասը դարձավ ռմբակոծության զոհ: Հայկական շատ տարածքներ ապօրինաբար գրավեցին հրեական և պաղեստինյան կողմերը:
Ժամանակի ընթացքում հայկական ներկայությունը Երուսաղեմում նվազեց: Օրինակ` եթե

1948 թ.-ին Երուսաղեմի հայ բնակչությունը 25.000 էր, ներկայումս հայկական թաղամասում ապրում է մոտ 1500 հայ (Իսրայելում հայերի թիվը մոտ 7000 է):

Հ.Գ. Հնարավոր չէ գերագնահատել այն հոգևոր և նյութական հարստությունը, որ ունենք Երուսաղեմում: Սակայն դրանք գնահատելու համար պետք են պետական և հոգևոր այնպիսի գործիչներ, ովքեր հստակ տարբերակում են` ո՛րն է իսկական հարստությունը, որը` «Սերեբրոն»…