Բուհ ընդունվելը պետք է շատ հեշտ լինի, ավարտելը՝ դժվար, որ չլինեն դիպլոմավորված ոչ երջանիկ մարդիկ․ Ռոբերտ Հակոբյան

Ի՞նչ հետազոտություններ են կատարվում Օրգանական և դեղագործական քիմիայի ոլորտում, կա՞ դեղահումքի արտադրություն և իրացում։ Այս և այլ հարցերի մասին զրուցել ենք ՀՀ ԳԱԱ Օրգանական և դեղագործական քիմիայի գիտատեխնոլոգիական կենտրոնի գիտության գործով փոխտնօրեն Ռոբերտ Հակոբյանի հետ։

– Դուք և թիմը զբաղվում եք ֆոտոքիմիայի, կատալիզի և ֆոտոքիմիական կամ ֆոտոկատալիզի օգնությամբ նոր ռեակցիաների ուսումնասիրմամբ։ Ի՞նչ է այն իրենից ներկայացնում։

– Նախ ասեմ, որ մեր կենտրոնը հիմնադրվել է 2006 թվականին՝ միավորելով ակադեմիական երեք ինստիտուտ՝ Օրգանական, Նուրբ օրգանական քիմիայի և Մոլեկուլի ու կառուցվածքի ուսումնասիրման կենտրոնը։ Կան 7-8 սարքեր, որոնք միակն են ամբողջ Հայաստանում և անփոխարինելի են քիմիկների համար։ Ունենք 250 հոգանոց անձնակազմ, զբաղվում ենք պոտենցիալ կենսաբանական ակտիվ միացությունների փնտրտուքով։ Շարունակում են ուսումնասիրվել նոր ռեակցիաներ, մեխանիզմներ։ Զբաղվում ենք նաև նոր դեղամիջոցների փնտրտուքով, դեղահումքի արտադրությամբ, և դրա վերջնական փաթեթավորման համար անհրաժեշտ են GMP պայմաններ, որը մասնավորի հետ համագործակցությամբ բարեհաջող իրականացվում է։

Ինչ վերաբերում է ֆոտոքիմիական, ֆոտոկատալիտիկ հետազոտություններին, ապա ասեմ, որ պատմության մեջ շատ հայտնի է Հակոբ Չամիչյանը, որը ֆոտոքիմիայի կամ, կարելի է ասել՝ «կանաչ քիմիայի» հիմնադիրն է։ Նա փորձեր էր կատարում իր պատշգամբում և ամբողջ աշնանն ու ձմռանը զբաղվում էր այդ փորձերի մշակմամբ։ Ֆլորենցիայում արևի ինտենսիվությունը 7,3 է, իսկ Երևանում՝ 8,5-ից ավելի է ամենալավ եղանակին, այսինքն՝ Երևանում ֆոտոքիմիայով զբաղվելն ավելի ձեռնտու է, և դա անում ենք լաբորատորիայում՝ LED լամպերի լույսի ներքո։

1-3 խումբ լաբորատորիայում, որպես գործիք, հիմա օգտագործում է ֆոտոքիմիական պրոցեսները։ Կան հետազոտություններ, որ խանութից գնած էժան 1-2 դոլարանոց LED լամպերով են արվում։ 600-700 դոլար է մեր մի լամպը, որն օգտագործում ենք փորձերի մեջ և ձեռք ենք բերել Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի ֆինանսավորման, նմանօրինակ մրցույթների շնորհիվ։ Բայց նշեմ, որ ամենամեծ խնդիրը լոգիստիկան է։

– Նյութեր ձեռք բերելու առումով խնդիրներ առաջացնո՞ւմ է «Գնումների մասին» օրենքը։

– Խնդիրը կապված է մաքսակետի, «Գնումների մասին» օրենքի հետ։ Օրինակ, երկու շաբաթում կարելի է այդ նյութն ունենալ, բայց իրենք նախընտրում են նավով տեղափոխելը։ Ապրանքը հասնում է Վրաստան, այնտեղից՝ բեռնատարով՝ Հայաստան։ Մաքսակետում հիմա սարքի կտոր ունենք, ուղարկել են փորձելու, երկու շաբաթ է՝ չենք կարողանում մաքսակետից դուրս բերել, որովհետև մի շարք նախարարություններից թուղթ է պետք։ Բոլոր տեղերում խոսում են «մեկ պատուհանի» մասին, իսկ այդ ամենը պետք է համակարգված արվի։ Համատեղ հետազոտություն էինք սկսել այդ երկրի գիտնականների հետ, բայց ստացվեց այնպես, որ չինացիներն ավելի շուտ տպագրեցին այդ մասին․ վերջ, պրծավ։ Մրցունակ լինելու համար պարտավոր ես լոգիստիկայից կախված չլինել։ Դեպքեր են լինում, որ մեկ տարի անց է գալիս պատվերը։ Կան շատ ծախսվող նյութեր, որ թարմ են պետք, բայց գործդ կանգնում է, որովհետև 6 ամիս հետո է գալու։

– Չեք կարո՞ղ նախապես շատ նյութ պատվիրել։

– Ինչքա՞ն շատ։ Մեր ֆինանսական միջոցներն անսահմանափակ չեն։ Հարկայինում խնդիր ենք ունենալու, կասեն՝ բերել ես, կուտակել։

– Այսինքն, եթե նույն հետազոտությունը կատարվում է նաև աշխարհի մեկ այլ ծայրում, մենք հետ ենք մնում՝ թեկուզև հոդվածը տպագրելու առումով, որովհետև չունենք նյութը, որ ստանանք արդյունք և տպագրենք։

– Այո, եթե անգամ գաղափարները կան՝ չես կարողանում վերջնական բերել այն տեսքի, որն ընդունելի է համապատասխան պարբերականներում, որովհետև չունես մրցունակ լոգիստիկ համակարգ։ Հիմնականում նյութերը չինական են։ Իբր եվրոպական են, բայց Չինաստանում արտադրված են։ Դա խնդիր է, ու այդ տեսանկյունից մրցունակ չենք։ Եթե իդեաներով կարող ենք մրցունակ լինել, լոգիստիկայով պարտվում ենք։ Եթե ուզում ես ժամանակակից գիտությամբ զբաղվել՝ պետք է շատ արագ անես այդ ամեն ինչը։

– Ինստիտուտում նաև զբաղվում են դեղերի արտադրությամբ։ Ժամանակին 14 անուն դեղ է արտադրվել, հիմա քանի՞սն են։

– 4-ն են, որոնցից մեկը դեղահումք է, որը փակվում է Ուկրաինայում և Բելառուսում։ Մի քանի դեղեր կան տեղական շուկայում և այստեղ են արվում։ Վերջնական շշալցում, փաթեթավորում կատարվում է մասնավոր ֆիրմայում, որի հետ համագործակցում ենք։ Դեղահումքը մենք ենք արտադրում, մնացած բոլոր ընկերություններին ձեռնտու է ներմուծելը, ինչով էլ զբաղված են։ Բնականաբար, ոչ մեկին էլ ձեռնտու չէ 2-3 կգ ինչ-որ նյութ սինթեզելու համար արտադրություն պահել։ Մերն էլ օվկիանոսի մեջ մի կաթիլ է․տարեկան 200-300 կգ արտահանում ենք։ Տեղական արտադրությունը լավ է ու պետք է պետական լուրջ աջակցություն, որովհետև մասնավորը հաստատ չի անի։

44-օրյա պատերազմի ժամանակ անհատույց, մեր միջոցներով «Կապրոֆեր» ենք ուղարկել ՊՆ, որն արյուն մակարդող միջոց է․ մեր աշխատակիցներն այդ ամեն ինչը պատրաստել են մեկ գիշերում։

– Պատերազմից հետո ՊՆ-ի հետ համագործակցությունը շարունակվո՞ւմ է։

– Չէ, որպես այդպիսին՝ համագործակցություն չկա, սակայն նույն Ջերմուկի դեպքերը որ եղան՝ մարդիկ ուզում էին արյունը մակարդող դեղը, որովհետև կարող է կյանքեր փրկել, արյունը, այսպես ասած, «զոդում» է վնասվածքի դեպքում, մինչև հասնի հոսպիտալ։ Դա կարևոր է, և ցանկացած զինվոր պետք է ունենա իր ուսապարկում։ Ամեն դեպքում այդ օրերին այս խնդիրը կար, և հարցը լուծվեց՝ ՊՆ պահեստներից եղածն ուղարկելով։

– Պետպատվեր չի լինո՞ւմ, որ փորձեք որևէ դեղահումք ստանալ։

– Եթե նման խնդիր դրվի, հավանաբար կլուծվի, բայց այս պահին չկա։ Միայն դեղահումքով, դեղով չէ, քիմիային վերաբերող ցանկացած խնդրի դեպքում կարևոր է պետական պատվերի ձևավորումը, որի մասին կարծես սկսել են մտածել․ հույս կա, որ առաջընթաց կլինի։ Օրինակ, եթե խոսենք գյուղատնտեսական ոլորտից, ապա Հայաստան ներմուծվել էին ֆերոմոնային թակարդներ, բայց մենք կարող ենք լաբորատոր պայմաններում Հայաստանի պահանջը լրացնել։

Ինստիտուտում թիմը ֆերոմոնի ուղղությամբ է աշխատում, և նման համակարգը, լոլիկից բացի, խաղողի, խնձորի ցեցի դեմ պայքարում է շատ օգտագործվում։

Սրանով կարելի է իրականացնել նաև անտառների պաշտպանություն։ Եթե այս ամենն անես վնասատուների բազմացման սեզոնից առաջ՝ կկանխվի։ Հիմա գիտենք, որ Սևանի ավազանում և շատ այլ տեղերում այդ խնդիրը կա։

Խնդիրն այն է, որ այն, ինչով զբաղված է ԿԳՄՍ նախարարությունը՝ մյուս նախարարությունը դրանից ոնց որ տեղյակ չէ։

– Ժամանակին երիտասարդները ցանկանում էին գիտությամբ զբաղվել զուտ հարևանների, բարեկաների համար։ Որևէ բան փոխվե՞լ է։

– Երբ բանակում ծառայելուց հետո եկա, ընդունվեցի մագիստրատուրա, հետո արդեն ասպիրանտուրայի հայցորդ էի, մեկը հարցրեց՝ ծառայե՞լ ես, պատասխանեցի, որ՝ այո, մի շեդևր հարց հնչեց․ «Բա որ ծառայել ես, էլ ինչո՞ւ ես ասպիրանտուրա տվել»։ Այո, մի մասը բանակից խուսափելու համար էր գնում, բայց այդ միտումը կա։ Խնդիրներից մեկը, որ կամաց-կամաց լուծվում է, դա այն է, որ բուհերում չենք ստանում մասնագիտություն, որը մրցունակ է։

Իրականում բուհ ընդունվելը պետք է շատ հեշտ լինի, բայց չպետք է այնպես լինի, որ, եթե ընդունվել ես, ապա անպայման ավարտելու ես, որովհետև մենք ունենում ենք լիքը դիպլոմավորված ոչ երջանիկ մարդիկ, ովքեր չգիտեն՝ ինչ անեն այդ դիպլոմի հետ։ Իսկ, եթե մարդուն ասեին, որ սա իր տեղը չէ, գուցե գնար, գտներ իրենը։ Խնդիրները գալիս են այնտեղից, երբ ծնողն է ուղղորդում երեխային՝ ասում է՝ գնա ԵՊԲՀ։ Դուք գիտե՞ք, թե Բժշկական համալսարան քանի քիմիկոս ու ֆիզիկոս է, այսպես ասած, «պրծել»։ Իրենք շատ լավ բժիշկ կարող է դառնան, բայց ավելի լավ գիտնականներ էին լինելու։ Միևնույն ժամանակ, այն մարդիկ, ովքեր երազում են բժիշկ դառնալ՝ չի ստացվում, քանի որ իրենց տեղը զբաղեցնում են բարձր նիշ ունեցողները։

Այսօր խնդիրները շատ են, որովհետև, օրինակ, կենցաղային քիմիայի ոլորտում մասնագետների պակաս կա։ Մենք խոսեցինք պետպատվերի մասին, այսօր մեր ինդուստրիան պատվեր չունի։ Բիզնեսի կանոններով գիտի, որ այսքան փող է դնում, դրսից այսքան բան է բերում, այսքան ունենալու է, բայց չգիտի, որ դրանից մի քիչ շատ կարող է տեղում դնել ու ավելի շատ ունենալ։ Վստահ չէ նաև, որ այդ մասնագետը լինելու է։ Մի շարք երկրներում գոյություն ունի ասպիրանտուրական ծրագիր, որն արվում է ինդուստրիայի համար։ Գիտություն-տնտեսություն կապը հստակ է, ոչ թե թղթին է։

– Ամեն տարի ինստիտուտը մասնակցում է «Գիտության շաբաթ» փառատոնին: Նկատել եմ, որ երեխաները շատ են մոտենում գիտնականներին, փորձեր անում, հետքրքրվածությունն ամեն դեպքում կա, իսկ սեր ինչպե՞ս արթնացնել։

– Քիմիկոս Արմենակ Մնջոյանը մի սկզբունք է ունեցել՝ իր մոտ գործի է վերցրել միայն այն երեխաներին, որոնց ընտանիքները ֆինանսապես ապահովված են եղել, չեն նայել միայն աշխատավարձին։ Գնում էին, որովհետև տեսնում էին, որ ահա այսպիսի կարիերա են ունենալու։ Պետք է ունենան ստաբիլ աշխատանք։ Ցանկացած երեխա էլ 5-10 տարի հետո ուզում է հասկանալ՝ ինչ է անելու։ Պետք է ցույց տալ, որ եթե այստեղ աշխատի՝ հանգիստ է լինելու։ Մենք այդ ամեն ինչը չունեինք, աշխատում էինք, որովհետև սիրում էինք, դրա համար մեծ մասը հնարավորության դեպքում կամ դուրս էր գնում, կամ մասնագիտությունից էր հեռանում։ Ու նրանք պոտենցիալ ունեցողներն էին։

Դպրոցներում, գիտեմ, կա բնագիտական առարկաներ դասավանդող ուսուցիչների խնդիր, իրենք էլ մեծ դեր ունեն։ Մեր վիճակը լավ էր, որովհետև դպրոցում լավ ուսուցիչ ունեինք, մեզ «վարակեց»։ Պետք է այդ վիճակը լինի, այլապես խնդիրը լինելու է։