Հաղորդություն
Հավատացողի ճշմարիտ միավորությունը Քրիստոսի հետ վերջնականապես իրագործվում է Քրիստոսի կենդանարար մարմնի և արյան հաղորդությամբ: Այդ պանծալի միավորության իրական հնարավորություն տալու համար էր, որ Քրիստոս սահմանեց Եկեղեցու այդ ս. խորհուրդը: Ըստ որում, հաղորդությունն է այն ս. խորհուրդն, որով հացի ու գինու տեսակի տակ իսկ և իսկ հաղորդվում ենք Քրիստոսի մարմնին և արյան` հիշելով Քրիստոսի փրկագործությունն ու գոհանալով մեր փրկության ու նորա աննման շնորհաց համար:
Աստված անչափ ավելի է սիրում յուր որդիներին, քան թե մայրը յուր մանկան (Ես., ԽԹ 15): Մենք տեսնում ենք, որ մայրը յուր մանկան աճումն և ամրությունը զորացնելու համար կաթով սնունդ է տալիս նորան յուր մարմնից և արյունից: Առավել ևս Փրկիչը յուր հավատացյալներին` իբրև յուր Հոգուց ծնված մանուկների սնուցանում է յուր մարմնով և արյունով, որպեսզի նոքա ամենքն էլ հասնեն «յայր կատարեալ ի չափ հասակի կատարմանն Քրիստոսի» և միանան յուր հետ (Եփ., Դ 13): Այս է, որ ասում է առաքյալը. «Իբրեւ զարդի ծնեալ մանկունս խօսուն եւ անխարդախ կաթինն փափագիցէք, զի նովաւ աճիցէք ի փրկութիւն. Եթէ ճաշակիցէք, զի քաղցր է Տէր…» (Ա Պետր., Բ 2):
Մարդ, ընկնելով յուր բարձրությունից, ապականվեց և կարոտ էր աստվածային փրկագործության: Քրիստոս առավ մեր ապականված մարմինը և արյունը, ամեն կերպ մեզ նմանվեց, բայց սրբագործեց ու բարձրացրեց վերստին, ուստիև մենք պետք է նորան նմանելու և նորա հետ բարձրանալու համար ընդունենք նորա մարմինը և արյունը, որոնք նորա մահով հաղթանակել են, հարությամբ պայծառացել ու փառավորվել և մասնակից եղել հավիտենական բարձրության աստվածային համբարձումով[1]: Քրիստոսի տված այդ կենդանարար սնունդը գերբնական կերակուր է, որ մեր բնական գոյության նոր կյանք ու զորություն է պարգևում:
Եվ որպեսզի մենք մեր զգայական բնությամբ կարողանանք ընդունել այդ գերբնական բարձր բարիքները և բնականորեն համոզվենք, թե վայելում ենք, Քրիստոս ողորմածությամբ տալիս է մեզ երկնավոր կյանքի զորությունը հացի ու գինու տեսակով, որոնք երկնավոր կյանք սնուցանող ու կազդուրող զորության միջոցներ ու բարիքներն են. երկրավոր կյանքի սնունդի տեսակով ստանում ենք մենք երկնավոր կյանքի սնունդ Քրիստոսի ճշմարիտ հավատքի շնորհիվ:
«Զի ամենայն, որք հաւատովք եւ երկիւղիւն մերձենան ի Քրիստոս, Սուրբ Հոգւովն լուսաւորին, եւ օր ըստ օրէ գործովք առաքինութեամբ ի վեր ելանեն», – ասում է Ս. Հովհան Մանդակունին: Փրկչի այդ երկնավոր ու գերահրաշ պարգևների երկրավորապես ջամբելը յուր ստնդյա մանուկներին պատկերացրած է Ս. Ներսես Շնորհալու մի սիրուն ու գողտրիկ շարականի մեջ` պերճաձայն համեմատությամբ.
«Ընդ բաղարջին հաց անխմոր
Ետ զմարմինն իւր զերկնաւոր.
Զկուսածին անսերմնաւոր
Զանապական եւ զհոգեւոր.
Ընդ ոչխարին արեան ուխտին
Ետ մեզ զարիւն իւր Ուխտ կրկին.
Եւ եղեգան դառնագունին
Փոխան զվարս աստուածային:
Թագաւորն արարածոց
Զհացն կենաց ետ քաղցելոց.
Եւ զբաժակն ուրախարար,
Որք յԱդամայ տրտմեցելոց.
«Այս Նոր Ուխտ է իմոյ արեան
Փոխան Հնոյ Ուխտին արեանց.
Զոր յիշատակ իմ առնիցէք
Մինչեւ եկից ես միւս անգամ»:
Քրիստոս սահմանեց այս ս. խորհուրդը վերջին ընթրյաց ժամանակ, «յառաջնում աւուր բաղարջակերացն, յորժամ զզատիկ զենուին»[2]: Այդ տոներին բաղարջ պետք է ուտեին, ինչպես օրինադրված էր.
«Ի սկսանել չորեքտասաներորդի աւուր ամսոյն առաջնոյ` յերեկորեայ բաղարջ ուտիցէք»[3], ի նշան եգիպտական ծառայությունից ազատվելուն և իբրև նախատիպ մեղանչական մարդկության փրկագործվելուն, որ պետք է կատարվեր Քրիստոսով[4]: Արդ` Քրիստոս առավ բաղարջը, օրհնեց, տվավ աշակերտներին և ասաց. «Առէք կերայք, այս է մարմին իմ»: Ապա առնելով անապակ գինու բաժակը` գոհացավ, տվավ աշակերտներին և ասաց. «Արբէք ի դմանէ ամենեքին, զի այդ է արիւն իմ Նորոյ Ուխտի, որ ի վերայ բազմաց հեղանի ի թողութիւն մեղաց»[5]: Ըստ որում, բաղարջն և անապական գինին շնորհվեցան «ի խորհուրդ անապականութեան մարմնոյ եւ արեան Քրիստոսի»:
Այդ պատվերով Քրիստոս պարզապես հասկացրեց, որ յուր հավատացյալներն, միմիայն ճաշակելով յուր անմեղ և անապական մարմինն և արյունը, կարող կլինին հաղորդակից լինել յուր հետ ու միանալ, այնպես որ այդ հաղորդակցությամբ ու միությամբ նոքա կմեռնեն մեղաց համար և նորա մարմնի և արյան անմեղությունն ու անապականությունն ընդունելով` կմտնեն հավիտենական կյանքի երջանկության և առաքինության ճանապարհը: Քրիստոսի մարմնի անմեղությունը կսրբե հավատացյալի մարմնի մեղանչականությունը: Իսկ արյան անապականությունը, թողություն ու քավություն պարգևելով, կարժանացնե նորան աստվածատուր անապական կյանքին:
Հետևաբար ս. հաղորդությամբ է քրիստոնեական ճշմարիտ փրկության իրականացումն յուրաքանչյուր անհատի մեջ, առանց որի քրիստոնյան Քրիստոսի հետ լինել չի կարող և փրկված չի լինիլ: Այսպիսով, կատարվում է նաև մարգարեությունն ու փոխանակ Իսրայելացոց մասնավոր ազատության զոհին` մարդկության փրկության ճշմարիտ պատարագն է մատուցանվում հավատացյալի համար[6]:
Առաքյալներն ևս, այս լավ հասկանալով, հավատարմությամբ հետևում էին Քրիստոսի պատվիրանին` միշտ կատարելով այդ սուրբ հիշատակը և հաղորդվելով Քրիստոսի կենդանարար մարմնին և արյան[7]: Նոքա այնքան բարձր էին ճանաչում այդ վեհ և աստվածային խորհուրդի նշանակությունն, որ բացեիբաց արգելում են անարժանությամբ վայելել. «Այսուհետեւ որ ուտիցէ զհացս կամ ըմպիցէ զբաժակս Տեառն անարժանութեամբ, պարտական եղիցի մարմնոյ եւ արեան Տեառն: Փորձեսցէ մարդ զանձն իւր, եւ ապա ի հացէ անտի կերիցէ եւ ի բաժակէն արբցէ: Զի որ ուտէ եւ ըմպէ անարժանութեամբ, դատաստան անձին իւրում ուտէ եւ ըմպէ, զի ոչ խտրէ զմարմին Տեառն» (Ա Կոր., ԺԱ 27):
Սուրբ առաքյալը ճշտիվ որոշում է, թե ո՞րն է արժանավորապես հաղորդվելու ճանապարհը, այն է` նախ` փորձել անձը, այսինքն` ունենալ հավատք դեպի Քրիստոսի փրկագործությունն ու փրկագործական տնօրինությունը, և երկրորդ` նախապես զղջալ և ապաշխարել մեղքերը, մտնել Աստուծո ճշմարիտ ճանապարհն[8], և ապա համարձակություն ստանալ` մոտենալու առ քավիչ սրբությունը:
Առաջին պահանջն այս է, որ հաղորդվիլ կամեցողը լինի մկրտված, դավանի Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու հավատալիքն և հաստատապես ընդունի, որ մոտենում է առ Քրիստոսի մարմինն և արյունը. «Զի ոչ տեսանելւոյն, այլ իմանալւոյն է հաւատալն, զի տեսանի հաց եւ գինի, եւ իմանի մարմին եւ արիւն Որդւոյն Աստուծոյ եւ փրկական կոչի, վասն զի փրկեցաք նովաւ եւ փրկեմք ի կեալ եւ ի մեռանիլ»[9]: Հարկավ, եթե մարդ չհավատա, այսինքն` չունենա ճշմարիտ հավատք թե՛ առ Քրիստոս և թե՛ առ նորա տնօրինությունն ու կեղծավորաբար մարդկանց մոտ բարեպաշտ երևալու համար մոտենա ու հաղորդվի, նա կդառնա ոչ թե Աստուծո պաշտող, այլ թշնամանող և անարգող, վասնզի Քրիստոսի մարմինն և արյունը չի կարող հաշտվիլ մարդու պղծության ու մեղքերի հետ:
«Զի եթէ հոտ ինչ չարեաց հարկանէր` առ թագաւոր ոք չիշխէիր մերձենալ, եւ զերկնաւոր թագաւորն ի հոտեալ հոգիդ ընդունիս եւ ոչ մեծաւ ահիւ հիանաս…: Յորժամ մարդոյ, ասէ, մեղանչէ` առ Աստուած աղաչէ, իսկ որ Աստուծոյ մեղանչէ, զո՞ աղաչեսցէ. զի ոչ եթէ արեան մարդոյ եղեն պարտական, այլ եւ մարմնոյ եւ արեան Որդւոյ Աստուծոյ»:
Ուստիև ժամանակավորապես, այսինքն` մինչև դառնալը զրկվում են հաղորդությունից չմկրտվածները, թերահավատները, հավատացյալներին հանդգնաբար գայթակղեցնողները, խելագարները, հերձվածողներն և ապաշխարողները[10], որոնք և պետք է ելնեն եկեղեցուց, երբ սարկավագը հրամայում է` «Մի ոք յերախայից» և այլն[11]: Այդպիսի անձինք դեռևս պետք է դիմեն ապաշխարության ս. խորհուրդին և մաքրվելով համարձակություն ստանան` կենդանարար մարմնին և արյան մոտենալու[12]:
Հետևաբար երկրորդ պահանջն էլ այն է, որ հաղորդվիլ փափագողը նախապես զղջա յուր մեղքերը, դիմի ապաշխարական միջոցների, աշխատի ճանաչել աստվածային ճշմարտության ճանապարհն և, ընթանալով այդ իսկ ճանապարհը, կարողություն ձեռք բերե ընդունելու յուր մեջ ճշմարտության առաջնորդող և զորացնող Փրկչին:
Եվ որովհետև այս ս. խորհուրդին արժանանալու համար մենք խնդրում ենք Աստուծուց նախ` գթությամբ նայել մեր մեղանչականության վրա և երկրորդ` ողորմածությամբ սեղանակից անել մեզ յուր Որդու պատարագին, ուստի մենք էլ մեր աղոթքը զորավոր դարձնելու համար նախ` ցույց ենք տալիս մեր գթությունը դեպի մեր շրջապատողներն ու մանավանդ դեպի աղքատները, մեր արդար վաստակներից և հաջողությունից նոցա նպաստելով[13], և երկրորդ` սեղանակից ենք անում մեզ թե՛ կարոտյալներին և թե՛ Եկեղեցու սպասավորներին` ի հաճույս Աստուծո[14]: «Այլ յորժամ առնիցես ընդունելութիւն, կոչեա՛ զաղքատս եւ զխեղս եւ զկաղս եւ զկոյրս. Եւ երանելի լինիցիս, զի ոչ ունին փոխարէն հատուցանելոյ քեզ, եւ հատուսցի քեզ փոխարէն ի յարութեան արդարոց», – ասում է Քրիստոս:
Ըստ որում և Ս. Հովհան Մանդակունին գրում է. «Զի որ զաղքատսն եւ զկարօտեալսն կերակրէ, զօտարսն եւ զհիւանդսն, ոչ զմարդ, այլ զՔրիստոս ընդունի, զՔրիստոս կերակրէ, զՔրիստոս զգեցուցանէ, զՔրիստոս սփոփէ, զՔրիստոս մխիթարէ, զՔրիստոս հանգուցանէ եւ Քրիստոսի սպասաւորէ, զի անսուտ է բանն տէրունական»:
Ահա այս է պատճառն, որ մտադրելով ս. պատարագին արժանանալ, պահքով և աղոթքով ապաշխարում ենք մեր մեղքերը և այդ ընթացքում աշխատում ենք, ըստ կարողության, ողորմություն անել կարոտյալներին և մեր ընկերսիրությունը գործով իրականացնել: Իսկ երբ ս. Հաղորդության ենք արժանանում, նույն օրն էլ սեղան ենք պատրաստում չքավորների, աղքատների և Եկեղեցու սպասավորների համար, հարկավ, մեր ամենամոտիկ ազգականաց հետ միասին:
Սխալ կերպարանափոխություն է իհարկե, երբ այդպիսի ժամահացին հրավիրում ենք կարող, կշտափոր և ապահովված բարեկամներին ու ծանոթներին. այդպիսի հրավերը ոչ մի նշանակություն չունի մեր ու մեր ննջեցելոց հոգու փրկության համար, զի փոխարենն արդեն այստեղ ստանում պրծնում ենք: «Եթէ կամիս զմեծամեծս քո պատուել` պատուեա՛. ունիս աւուրս երեք հարիւր վաթսուն եւ հինգ տալ մարմնոյդ, եւ զմի օր ի նոցանէ հոգւոյդ նուիրեա՛:
Արդ, ահա զմի օրն չարկանես տալ հոգեւորացն եւ հոգւոյդ կոչունս»: Կանչել կշտափորներին, ուտեցնել ու խմեցնել փոխարինաբար, կեղծավորելով, որ իբր թե այդ արվում է հոգու փրկության համար, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ` Աստուծուն խաբել և գիտակցաբար ավելի ծանր մեղաց մեջ ընկնել, առավել պատվելով և աչառելով փոխահատույց բարեկամներին, քան թե աղքատներին կերակրելով[15]:
«Եւ քո քաւարան մեղաց` աղքատացն ժողովք ի ներքուստ ի վեր նային, եւ սեղանք նոցա դատարկ հոգւո՞ց հանիցեն. եւ ոմանք ի նոցանէն արտաքս իսկ մնան իբրեւ զարհամարհեալս: Արդ` մի՛ ինչ այսպիսի կոչունս յաւուր պատարագին ընդունելութեան արասցես, յորոց ծախիցն անվարձ լինիցիս», – ասում է Ս. Հովհան Մանդակունին: «Այլ եթէ կամիցիս մեղաց քոց թողութիւն խնդրել, կոչեա՛ զորբս եւ զայրիս, զնեղեալս եւ զտառապեալս, զխեղս եւ զկոյրս եւ զկաղս, զկարօտեալսն եւ զգերիսն, եւ զամենայն քաղցեալս եւ զանմխիթարսն. զնոսա մխիթարեա՛, զնոսա սփոփեա՛, զնոսա կերակրեա՛, նոցա միայն սպասաւորեա՛, զնոքօք շրջեա՛, զնոսա յարմարեա՛ եւ քաղցր բանիւք պաշտեա՛, զի թողութիւն մեղաց եւ փրկութիւն տան քո եղիցի»:
Մատա՞ղ ես անում, աղքատաց համար արա ի նշան, որ ինչպես Քրիստոս զոհվում պատարագվում է քո հոգևոր հագեցման համար, դու ևս զոհում ես քո ունեցվածքից աղքատաց մարմնավոր հագեցման համար: Ուրեմն ի՞նչ օգուտ քո զոհից կամ մատաղից, երբ առավելապես կուշտերն են կերակրվում, իսկ դու հոգով քաղցած և աղքատ ես ու դիմում ես դեպի Քրիստոսի ամենաողորմ պատարագի սեղանը[16]:
Արդյո՞ք ընդունելի կլինի քո սեղանդ կամ մատաղդ: «Ոչ է բարւոք կոչ ընդունելի. ոչ ոք որոմն ընդ ցորենոյն սերմանէ, եւ փուշ ընդ որթով տնկեն. եւ ոչ քեզ պարտէ սուտակասպասութիւն եւ սնափառութիւն ընդ խոնարհութիւն եւ ապաշխարութիւն մեղաց քոց խառնել, խափանիչք են միմեանց եւ ապականիչք. անհնար է քեզ միով ակամբ յերկինս հայել եւ միովդ յերկիր եւ յայնմ աւուր միանգամայն մարմնաւորացն եւ հոգեւորացն հաճոյանալ»: Ծառայել թե՛ մարմնավորին և թե՛ հոգևորին միաժամանակ անկարելի է. լինել միանգամայն մեծատուն աշխարհի վայելքների ու փառքի մեջ և դեռ արժանանալ էլ Աստուծո արքայության ու փառքին անհնարին է, ըստ որում, ուղտը ավելի դյուրավ կանցնի ասեղի ծակով, քան թե մեծատունը կմտնի Աստուծո արքայությունն յուր շալակած կամ գրկած հարստությամբ հանդերձ[17]: «Եւ տուն, յորմէ պտուղք օրհնութեան ոչ ելանեն յեկեղեցիս եւ ի քահանայս եւ ի սպասաւորս եկեղեցեաց, աստուածային օրհնութիւնն ոչ մտանէ ի տուն յայն, եւ ի վաստակս նոցա, եւ հանապազ ի նուազութեան լինի տունն այն»:
Ընկերսիրության և եղբայրսիրության մյուս կողմն էլ ննջեցելոց համար աղոթելն է և պատարագին նոցա հետ մոտենալը, վասնզի նոքա ևս աղոթակից են մեզ հանդերձյալում: Ուստիև երբ մեր հոգու փրկության ու կյանքի ճշմարիտ հաջողության համար մոտենում ենք մեզ համար մատուցված պատարագին, երբեք գերադասություն չենք տալիս մեր հոգու փրկության, այլ ընդհակառակն մեր բոլոր եղբայրների համար ևս, այնպես և ոչ միայն մեր, այլև բոլոր ննջեցելոց համար: Եվ այս պարզապես երևում է նույնիսկ պատարագի արարողության սկզբի մասից, որում թե՛ ներկա, թե՛ բացակա, թե՛ կենդանի և թե՛ ննջեցյալ սրբերն ու հոգիները, պաշտոնյայք ու միաբանք և ամենայն հավատացյալք հիշատակվում և աղոթակից են կոչվում, բայց ո՛չ բարեխոս, «զի պատարագն է դէմ յանդիման լինել Քրիստոսի եւ ոչ եմք կարօտ բարեխօսի»: Վասն որո և, ինչպես հիշվեցավ, յուրաքանչյուր տարելիցին դիմում ենք սուրբ պատարագին ի հիշատակ և ի փրկություն մեր ննջեցելոց, քանի որ ամբողջ տարվա հոգացողություններս մեզ են լինում նվիրված, մինչդեռ մենք միություն ենք մեր եղբայրների հետ:
Ահա այսոնք են այն հիմքերն ու ընթացքն, որոնցով մենք կարող ենք արժանանալ կենդանարար մարմնին և արյան հաղորդության և ուրեմն բնակարան դառնալ Քրիստոսին` ապահովվելով մեղանչական խոտորումներից:
«Զի այգւոյ, որոյ ոչ է պարիսպ, գազանք ապականիչք եւ խոզք անտառի մտեալ ապականեն զնա. եւ որ ս. խորհրդով` ոչ պարսպին, բնակարան են դիւաց անձինք նոցա…: Զի քրիստոնէութիւն հաւատքն են եւ մկրտութիւն եւ վայելումն ս. խորհրդոյ, եւ որ յայսմանէ հեռի է եւ թերի, թերի է ի քրիստոնէութենէ, զի ոչ Քրիստոս ի նմա բնակէ, եւ ոչ նա` ի Քրիստոս»: Վասն որո և ս. Հայրապետն ասում է, որ ոչ թե միայն քառասունքը պահելով` պետք է հաղորդվիլ զատկին և պատճառել, թե անկարող ենք պատրաստ պահել անձը և հաղորդվիլ, այլ պետք է տարվա մեջ քանիցս հաղորդվիլ (ծննդին, զատկին, Ս. Խաչի տոնին) և աշխատել սուրբ կենալ:
Ի՞նչ օգուտ է մի օր բժշկվիլ և ապա հիվանդանալ, մի օր սրից ազատվիլ, մյուս օրը նորան մատնվիլ, մի օր թագավորի հետ բազմել և մյուս օրը` դահճի, մի օր գտնել ակներ և մյուս օրը կորցնել, մի օր Քրիստոսին լինել սեղանակից և մյուս օրը` սատանային. «Զի յերկուս ոտս կաղաս եւ յերկուս միտս տաղտապիս. կամ դիւաց լեր պաշտօնեայ եւ կամ Քրիստոսի խորհրդակից. մի օր օդի սպիտակացեալ երեւիս եւ մի օր այծի սեւաթոյր… այսօր` ընդ խոստովանողսն եւ վաղիւն` արտաքոյ ընդ ուրացողսն…»[18]:
Բայց այս պարտավորություններից ազատ չէ նաև պատարագիչ քահանան. վերոհիշյալ պարտավորությունք ունի նա, սակայն իբրև Քրիստոսի շնորհաց պաշտոնյա առավել պարտիք ևս ունի: Նոքա նախ` պարտավոր են զղջալ յուրյանց մեղքերը, պահքով և աղոթքով մաքրվել և երկրորդ` թե՛ առանձին ու թե՛ բոլոր միաբանության առաջ խոստովանությամբ թողություն ստանալ և ապա բարձրանալ սեղանը: Նա պարտավոր է զորանալ հավատքով և արիանալ առաքինի վարքով ամեն ժամանակ, երբ պատարագը մատուցանելու է պատրաստվում. ողորմությունը և առաքինական պահքը նորա պաշտոնին հառաջընթաց պետք է լինի: Ուստիև նույն ս. Հայրապետը հրամայում է. «Եւ դուք քահանայք եւ սպասաւորք` մատակարարք ս. խորհրդոյն, ահիւ մատերո՛ւք, երկիւղիւ պահեցէ՛ք, սրբութեամբ սպասաւորեցէ՛ք եւ զգուշութեամբ մատակարարեցէ՛ք. գանձ ունիք արքունի, մեծաւ երկիւղիւ զգուշացարուք պահպանութեանդ. քանզի եւ ձեզ աններելի տանջանք են, եթէ զչարիս ուրուք գիտիցէք, եւ նա եկեալ յանդգնեսցի ի ս. մարմինն Քրիստոսի, եւ ակնածիցես ինչ խրատել, մերժել եւ յանդիմանել»:
Ուրեմն քահանան նախ` դատապարտվում է, եթե անարժանապես է մատուցանում պատարագը և երկրորդ` դատապարտվում է, եթե թերահավատությամբ մոլորվելով, մարմնավոր շահի համար ակնառություն ու երեսպաշտություն է անում և հայտնի մեղավորներին ու հրապարակական հանցավորներին ու պիղծերին հաղորդում է հակառակ Քրիստոսի պատվիրանին և ս. Հայրապետաց ու ժողովների հրամանին[19]:
Տալ սրբությունը «շներին ու խոզերին» ավելի դատապարտելի է և գերագույն անհավատության նշանակ: Այդպիսիներին պետք է քահանան դեռևս ապաշխարության կոչե, խրատե, ուղղե և հետո արժանացնե մեղսաքավիչ ս. խորհուրդին: Ապա թե ոչ` ինչպե՞ս կարող է քահանան հաղորդել նորան, որ դեռ հայտնապես կարոտ է ապաշխարության ու դարձի, և կեղծավորությամբ ու սրբապղծությամբ ասել. «Մարմին եւ արիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եղիցի քեզ փրկութիւն եւ առաջնորդ յանվախճան կեանս. ամէն»:
Վերոհիշյալ բոլոր սկզբունքներն ու կարգերը գեղեցկապես ներկայանում են ս. պատարագի արարողության մեջ, որում նախքան պատարագի բուն արարողությունը խորհրդավորապես կատարվում է ամբողջ միաբանության թե՛ արժանացման ու թե՛ սիրո հաղորդակցության կարգը: Քահանայի զգեստավորության միջոցին հիշեցնվում է մաքրության անհրաժեշտությունը սաղմոսներով և 12 անգամ «տեր ողորմեա՛» կրկնել տալով: Ապա «Խորհուրդ խորին» գեղեցիկ շարականի մեջ ամփոփվում է Քրիստոսի փրկագործության խորհուրդը, հետո վերստին մաքրության սաղմոսն է ասվում (ԻԵ), և միայն այնուհետև ելնում է քահանան և, թողություն խնդրելով պաշտոնակիցներից ու եղբայրներից, սեղան բարձրանում:
Եվ մինչդեռ մի կողմից խոստովանվում է. «Խնդա՛ յոյժ, դուստր լուսոյ, Մայր Սուրբ Կաթուղիկէ, մանկամբք քո Սիոն. զարդարեալ պճնեա՛ հարսն պանծալի երկնանման լուսաճեմ խորան, զի օծեալն Աստուած Էնն ՚ի յԷէն անծախապէս ի քեզ միշտ պատարագի. Հօր ի հաշտութիւն մեզ ի քաւութիւն բաշխէ զմարմին եւ զարիւն իւր սուրբ…»: Մյուս կողմից հաճախ հիշվում է միաբանության ճշմարիտ հավատքի մեծ նշանակությունն Աստուծո առաջ, զորօրինակ, ննջեցելոց հիշատակի համար ասվում է. «Մանաւանդ զի հաւատով մատուսցուք զպատարագս, հաշտեսցի Աստուածութիւնդ եւ հանգուսցէ զհոգիս նոցա»[20]:
Այս ս. խորհուրդի հրաշալի բարձրությունն է պատճառ, որ Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու ոչ միայն ամբողջ աստվածպաշտությունն էապես նորա արարողության մեջ ամփոփվում է, այլև ամբողջ եկեղեցին յուր հաղթապանծ անդրանիկներով, բոլոր պաշտոնյաներով և միաբաններով, սեռով ու հասարակ յուրյանց հանապազօրյա գոհաբանություններով, փառաբանություններով ու խնդրվածներով հանդիսապես ներկայանում են այստեղ և երկրպագում ու երկնային սրբասացության երգակցում: Ս. Պատարագով երկինքն իջնում է երկրի վրա և մեզ յուր փառակցության մեջ գրավում, վասնզի Ս. Սեղանի վրա Քրիստոս թագավորաբար ու խորհրդավորապես բազմում է` ինչպես Գողգոթայի վրա, ըստ աստվածային հավիտենական և ոչ ժամանակավոր տնօրինության: Այնտեղ բաղարջ նշխարն և անապակ գինին, քահանայի առ Հայրն առ Աստված աղոթելով և Քրիստոսի փրկագործական այս մեծ խորհուրդի տնօրինությունը պատմականապես աղոթքի մեջ ամփոփելովը, դառնում են Քրիստոսի մարմինն և արյունը, ըստ այնմ, թե` «բաժակն օրհնութեան, զոր օրհնեմք, ոչ ապաքէն հաղորդութիւն է արեանն Քրիստոսի, հացն, զոր բեկանեմք, ոչ ապաքէն հաղորդութիւն է մարմնոյն Քրիստոսի»[21]: Խորհուրդի կատարման համար քահանան նախ աղոթում է. «Աւարտեա՛ զսա ի խորհրդականութիւն մարմնոյ եւ արեան Միածնի քո, դեղ թողութեան մեղաց պարգեւեա՛ ճաշակողացս զհացս զայս եւ զբաժակս»:
Ապա աղոթքի ընթացքում պատմում է խորհուրդի տնօրինության պատմությունն, ինչպես պատմված է Նոր Կտակարանում վերջին ընթրյաց Ավետարանում, ու հայտնում է Քրիստոսի խոսքերի էությունը. «Առէք կերէք, այս է մարմինն իմ, որ վասն ձեր եւ բազմաց բաշխի ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց». և «Արբէք ի սմանէ ամենեքեան, այս է արիւն իմ Նորոյ Ուխտի, ու յաղագս ձեր եւ բազմաց հեղանի ի քաւութիւն մեղաց»:
Հետո քահանան աղաչում է Աստուծուց ուղարկել յուր մշտնջենակից Ս. Հոգուն «յառաջի եդեալ ընծայի» մեջ, երիցս աղոթում է մարմնի, երիցս արյան ու երիցս` մարմնի ու արյան համար միասին` ասելով. «Որով զհացս եւ զգինիս օրհնեալ, մարմին եւ արիւն ճշմարտապէս արասցես Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի` փոխարկելով Հոգւովդ քով Սրբով»: Ըստ որում և Ս. Հոգու իջմամբ կատարվում է ս. խորհուրդը վերջնականապես ու ճշմարտապես: Այնուհետև Քրիստոսի մարմինն և արյունն, ունենալով աստվածային զորություն ու ներգործություն, լինում են ամենքիս համար «յանդատապարտութիւն, ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց» և սնունդ, հաղորդություն Քրիստոսի հետ և զորացումն դեպի աստվածպաշտական ճշմարիտ կյանք: Եվ ինչպես որ հաստատապես այժմ Քրիստոսի հետ միանում ենք հաղորդությամբ, սնվում ու զորանում, այնպես էլ համոզված ենք, որ նորա հետ կլինինք և հանդերձյալում. ըստ որում և այդ հավաստիության հայտարար է սեղանի անշարժ հաստատությունը ճշմարիտ վեմ Քրիստոսի վրա[22]:
Հարկավ այս փոխարկումը ոչ թե տեսանելի է, այլ խորհրդավոր, ուստիև Ս. Հովհան Մանդակունին գրում է. «Այլ մի՛ իբրեւ ի լոկ հաց հայիցիս, եւ մի՛ իբրեւ զգինի համարիցիս եւ տեսանիցես, զի ոչ տեսանելի է ահաւորութիւն ս. խորհրդոյն, այլ իմանալի զօրութիւնս. քանզի ոչինչ տեսանելի աւանդեաց մեզ Քրիստոս ի խորհուրդ եւ ի մկրտութեան, այլ իմանալի…: Եւ մենք ճշմարիտ հաւատով զՔրիստոս իմանամք, ի վերայ սեղանւոյն, ի նա մերձենամք, զնա տեսանեմք, զնա շօշափեմք, զնա համբուրեմք, զնա առնումք ի ներքս եւ ընդունիմք եւ լինիմք մարմին եւ անդամք եւ որդիք Աստուծոյ», և ինչպես տեսանք նաև ս. առաքյալի խոսքերից, նա «սրբութիւն սրբոց» է, ահավոր է և անարժանությամբ վայելողին պատժող, անարժանությամբ մատուցանողին դատապարտող[23]. ըստ որում, պետք է միշտ հիշել ս. Հայրապետի խոսքը. «Յորժամ վկայութիւն մտացն սրբութեան քում ոչ վկայէ, յայտնի է, եթէ մերձենալն քո ի ս. խորհուրդն ոչ է ըստ կամացն Աստուծոյ…: Եւ եթէ միտք քո վկայեն քում սրբութեանդ, ըստ կամացն Աստուծոյ է մերձաւորութիւնդ: Ապա եթէ խղճիւ մերձենայցես, գիտեա՛, զի դատապարտեալ ելանես եւ անօրէն բան զամենայն անօրէնս»[24]:
Այսպիսով, յուրաքանչյուր հավատացող վայելում է այն պատարագի շնորհն, որով Քրիստոս խորհրդավորապես պատարագվում է իբրև «անարիւն զենումն» ս. սեղանի վրա յուր մարմնով և արյամբ, ինչպես արյունալի զենմամբ պատարագվեց խաչի վրա: Այլև յուրաքանչյուր հավատացող մասնակցում է այն տերունական ընթրյաց, որին ներկա էին միայն Քրիստոսի անձնվեր առաքյալք: Վերջապես յուրաքանչյուր հավատացող ընդունում է այն ս. խորհուրդն, որով ինքը մեռնում է մեղքի համար, նոր կյանք ստանում, միանում Քրիստոսի հետ և հավիտենական կյանքի հարության լույս ընդունում:
Այդ միությունը պինդ պահվում է Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցում, ըստ որում և քահանան բաշխում է թե՛ մարմինն ու թե՛ արյունն այն բոլոր հավատացելոց, որոնք, յուրյանց մեղքերը զղջալով և ապաշխարելով, զորանում են հավատքով ու մոտենում Քրիստոսին: Այդ միության փառավոր հաստատությունն է, որ ըստ առաքյալի հրամանին` քահանան Քրիստոսի միության օրինակով կարող է միմիայն միանգամ մեկ նշխար և մեկ բաժակ պատարագել, որպեսզի ամենքս էլ միանանք ի մի Քրիստոս. «Զի մի հաց, մի մարմին եմք բազումքս, զի ամենեքին ի միոջէ հացէ անտի վայելեմք»: (Ա Կոր., Ժ 17):
Հաղորդության խորհուրդի կատարման ու վարդապետության մեջ Հռովմեական եկեղեցին չափազանց ջոկվում է մեզնից: Հռովմեականք ասում են, որ իբր թե հացն ու գինին փոխարկվում են Քրիստոսի մարմնի և արյան այն ժամանակ, երբ քահանան ասում է Քրիստոսի խոսքերն «առէք» և այլն, ուստիև առաքելական պատարագամատույցից բոլորովին դուրս են հանել Ս. Հոգու իջումը խնդրող աղոթքը: Այս տեսությունը զարգացավ դոցա մեջ գլխավորապես ԺԴ և ԺԵ դարում և ոչ մի արդարացուցիչ հիմք չունի: Մենք գիտենք, որ Քրիստոս «առէքն» ասելուց հետո պատվիրեց. «Զայս արասջիք առ իմոյ յիշատակի» (Ղուկ., ԻԲ 19. Ա Կոր., ԺԱ 24, 25), և ուրեմն պետք է պատարագը կատարվի Քրիստոսի նմանողությամբ, իսկ մեզ հայտնի է, որ Քրիստոս, առնելով հացն ու գինին, նախ օրհնեց, հետո գոհացավ և ապա հրամայեց ճաշակել` տալով աշակերտներին: Այդպես էլ անում է Քրիստոնեական եկեղեցին առաքելական ժամանակներից սկսած, նախ` աղոթելով առ Հայրն Աստված, ապա` տալով պատարագի կարգի պատմությունն, հետո` աղաչելով Ս. Հոգու իջումն և հետո` միայն ժողովուրդի փրկության նվիրելով: Այդպես են թե՛ բոլոր հին պատարագամատույցները և թե՛ եկեղեցական հայրերի` Կյուրեղ Երուսաղեմացու, Բարսեղ Մեծի, Ոսկեբերանի և այլոց բազմաց վկայությունները:
Երկրորդ` Հռովմեական եկեղեցին ԺԲ դարից փոքր առ փոքր սկսավ և ԺԵ դարում Կոնստանցի, Բազելի ու Տրիդենտյան ժողովներով վերջնականապես կարգ դարձնելով` հակառակ է ընթանում Ավետարանին, երբ միմիայն մարմնիցն է հաղորդում ժողովրդականներին, այդ նոցա բավական համարելով, իսկ արյունը վերապահում է միմիայն հոգևորականներին: Այս մոլորությունն ակներև է, վասնզի Քրիստոս, ինչպես տեսանք, ոչ թե միմիայն մարմին տվավ, այլև արյունը և պատվիրեց երկուքն էլ վայելել, այլև վերջնականապես ասաց. «Եթէ ոչ կերիցէք զմարմին Որդւոյ Մարդոյ եւ արբջիք զարիւն նորա, ոչ ունիք կեանս յանձինս:
Որ ուտէ զմարմին իմ եւ ըմպէ զարիւն իմ, ունի զկեանսն յաւիտենականս, եւ ես յարուցից զնա յաւուրն յետնում: Զի մարմին իմ ճշմարիտ կերակուր է, եւ արիւն իմ ճշմարիտ ըմպելի:
Որ ուտէ զմարմին իմ եւ ըմպէ զարիւն իմ, նա յիս բնակեսցի, եւ ես` ի նմա» (Հովհ., Զ 53-57. Ա Կոր., Ժ 15, 21. ԺԱ 23): Այս խոսքերի մեջ բազմիցս կրկնվում է նույն պատվերը հակառակ հռովմեական մոլորության: Նույնն են հաստատում ոչ միայն եկեղեցական ս. Հայրերն, այլև` հռովմեական քահանայապետները Ե դարում` Լևոն ու Գելասիոս. մինչդեռ հռովմեականք յուրյանց մոլորության իբրև ապացույց չունին և ոչ մի վկայություն կամ հիմք, բացի անձնական բացատրություններից, թե` տաք երկիրներում հիվանդները գինուց զզվում են և այլն[25]:
Երրորդ` հռովմեականք չարաչար մոլորվում են` զրկելով հաղորդությունից երեխաներին և թողնելով այդ նոցա գիտակցական հասակին: Այս մոլորությունը մտավ այդ եկեղեցու մեջ ԺԲ դարից և եթե նոքա կամենում են միմիայն գիտակցական հավատք ունեցողին հաղորդել, պարտավոր են նույնպես միմիայն այդպիսիներին մկրտել և ոչ թե նաև մարդկանց: Եվ եթե մանուկները, ըստ Ավետարանին (Ղուկ., ԺԸ 15), արժանի են մկրտության, անշուշտ արժանի են նաև Քրիստոսի մարմնի և արյան հաղորդության, առանց որին նոքա «ոչ ունին կեանս յանձինս»: Զարմանալի է, որ հռովմեականք յուրյանց մոլորությունը ծայրահեղության են հասցնում, արհամարհելով Քրիստոսի պարզ և ակնհայտնի պատվերն անգամ` «Արբեք ի սմանէ ամենեքին» (Մատթ., ԻԶ 27. տե՛ս և Փարպ., 210):
Չորրորդ` Հռովմեական եկեղեցին, Հունաց հետ համամիտ, թերևս երկու բնության վարդապետության ազդեցության տակ սկսավ հաղորդության մեջ մի քանի կաթիլ գաղջ ջուր խառնել, իսկ հույները մինչև իսկ բաղարջի տեղ խմորուն հաց գործածել: Սակայն Քրիստոս վերջին ընթրյաց միջոցին ասաց` «արիւն իմ նորոյ ուխտի» և «ոչ արբից է բերոյ որթոյ, մինչեւ արբից զդա ընդ ձեզ նոր յարքայութեան Հօր իմոյ» (Մատթ., ԻԶ 29. Մարկ., ԺԴ 25. Ղուկ., ԻԲ 18):
Եվ այս խոսքերը պարզ ցույց են տալիս, որ անապակ գինին է կարող նյութ լինել Քրիստոսի անապական արյան: Իսկ նորա կողմից բղխած վտակը, արյան ու ջրի բաժանվելով, տրվեց մեզ մեկն իբրև նյութ հաղորդության և մյուսն, որ նշանակ էր նորա մահվան, իբրև նյութ մկրտության (Հռ., Զ 3): Այդպես են ասում և եկեղեցական հին Հայրերը, ինչպես Եփրեմ Խուրին, Գրիգոր Նյուսացին, այլև Հովհան Ոսկեբերանն, որ գրում է. «Ի յերկուց աղբերացն, որ ելին ի կողիցն Տեառն, շինեցաւ եկեղեցի, քանզի ջրովն ծնանիմք վերստին աւազանաւն, եւ արեամբն սնանիմք` ճաշակելով զնա»: Այդպես և երգում է Ս. Ներսես Շնորհալին.
«Կրկնավտակ կողին աղբերբք
Եկեղեցի իւր հաստատի.
Ջրովն մաքրի, զարիւնն ըմպէ,
ԶՈրդի ընդ Հօր փառաւորէ»[26]:
Այսպես և խմորուն հացը Ս. Գրքում պիղծ է կոչված և մեղքի նշան է համարվում[27], իսկ բաղարջ մաքուր հացը, որ ուտում էին Հին Ուխտում իբրև նախատիպ Քրիստոսի սուրբ մարմնին, և դրվում էր հառաջավորաց սեղանի վրա «յօրինակ մարմնոյն Քրիստոսի», հարմար է «կուսածին եւ անախտական մարմնոյն»[28]:
Եվ հինգերորդ` շատ նշխարով և մի օրում մի քանի անգամ են պատարագում հակառակ Քրիստոսի միության օրինակին: Այդպես և հաճախ պատարագն ոչ թե միաբանական աղոթքով է մատուցանվում, այլ մի եկեղեցում մի քանի քահանայք լռիկ պատարագում են, որ հակառակ է Քրիստոսի պատարագի խորհուրդին[29]:
Բողոքականք ևս, հակառակ ընթանալով հռովմեականաց այն վարդապետության, որով ս. խորհուրդը առանց մարդու հավատքին նյութականապես ներգործող է ներկայանում, ուսուցանում է մոլորաբար, որ թեև հաղորդությունը խորհուրդ է և հիշեցնում է մեզ Գողգոթայի պատարագը, միայն թե չունի նույն պատարագի նշանակությունը, և բաղարջն ու գինին չեն դառնում Քրիստոսի մարմինն ու արյունը: Այլ իբր թե հաղորդության մեջ հացն ու գինին մնում են նույն էապես ու խորհրդավորապես, սակայն Քրիստոս աներևութապես ներկա է լինում յուր մարմնով «հացի մեջ, հացի հետ ու հացի տակ»` ըստ Լութերի:
Ուրեմն հաց, ըստ նոցա, տեսանելի նշանակ է, որով Քրիստոս հաղորդակցում է յուր հավատացելոց հետ: Սակայն ինչպիսի՞ նշանակ կլինի, երբ Քրիստոս ներկա է նորա մեջ, կամ Քրիստոս ինչպե՞ս կարող է մարդկային բնությամբ էապես բողոքականաց բոլոր հաղորդությանց մեջ ներկա լինել: Եվ մի՞թե այդ հակառակ չէ Ավետարանին[30], քանի որ բոլորովին խառնում է ու ծիծաղելի դարձնում Քրիստոսի մարդեղության խորհուրդը, մանավանդ որ հաղորդությունն էլ ավելորդ է դառնում, վասնզի ուրեմն ամենայն բողոքական հաց ուտելիս ու գինի խմելիս, ըստ այդմ, հաղորդվում է Քրիստոսի մարմնին և արյան: Հետևաբար և հաղորդությունն ոչ միայն պատարագ չէ, այլև Գողգոթայի հետ կապ չունի, մեռնողներին հաղորդելու պետք չկա և մինչև անգամ չպետք է երկրպագել հաղորդության կամ թե պետք է հացն ու գինին միշտ երկրպագել, որոնք անբաժան են Քրիստոսից` ըստ այդ մոլորության:
Բայց նոցանից ավելի առաջ գնացին վերանորոգված բողոքականք և սկսան ուսուցանել (Ցվինգլի ու Կալվին), որ Քրիստոս ներկա չէ հաղորդության մեջ, այլ հավատացողները և ոչ անհավատները, ուտելով հացն ու ճաշակելով գինին, հոգևորապես սնվում են Քրիստոսի մարմնից և արյունից, իսկ այդոնք նշանակներ են և միայն հիշեցնում են մեզ Քրիստոսի պատարագը: Այս եզրակացության եկան այդ երկու աղանդավորները յուրյանց վիճաբանությունից հետո:
Այս հերետիկոսության դեմ բավական է, եթե հիշենք Քրիստոսի այն խոսքերն, որոնք գայթակղեցնում էին հրեաներին. նա ասաց. «Ես եմ հացն կենաց, որ յերկնից իջեալ: Եթէ ոք ուտիցէ ի հացէ յայսմանէ, կեցցէ ի յաւիտեան. եւ հացն, զոր ես տաց, մարմին իմ է, զոր ես տաց վասն կենաց աշխարհի»: Հրեայք վիճեցին, թե ինչպե՞ս կարելի է, որ Քրիստոս տա յուր մարմինն ուտելու, սակայն նա հաստատեց յուր ասածը[31]. «Ամէն, ամէն ասեմ ձեզ. եթէ ոչ կերիջիք զմարմին Որդւոյ Մարդոյ եւ արբջիք զարիւն նորա, ոչ ունիք կեանս յանձինս: Որ ուտէ զմարմին իմ եւ ըմպէ զարիւն իմ, ունի զկեանսն յաւիտենականս, եւ ես յարուցից զնա յաւուրն յետնում:
Զի մարմին իմ ճշմարիտ կերակուր է, եւ արիւն իմ ճշմարիտ ըմպելի է: Որ ուտէ զմարմին իմ եւ ըմպէ զարիւն իմ, նա յիս բնակեսցէ, եւ ես` ի նմա: Որպէս առաքեաց զիս կենդանին Հայր, եւ ես կենդանի եմ վասն Հօր. եւ որ ուտէն զիս, եւ նա կեցցէ վասն իմ: Այս է հացն, որ յերկնից իջեալ. ոչ որպէս կերան հարքն ձեր զմանանայն եւ մեռան. որ ուտէ զհացս զայս` կեցցէ յաւիտեան»: Այս խոսքերի համար աշակերտները գայթակղվելով հեռացան, և Քրիստոս հարցրեց 12 առաքյալներից, թե արդյո՞ք նոքա էլ են ուզում գնալ, բայց նոքա չուզեցան հեռանալ:
Եվ վերջին ընթրիքին սահմանեց Քրիստոս, որ հավատացյալք միշտ հաղորդվին յուր մարմնին և արյան, ինչպես տեսանք: Ուստիև առաքյալը պատվիրում է անարժանությամբ չճաշակել, վասնզի անարժանությամբ ճաշակելը դատապարտություն է անձին (Ա Կոր., Ժ 16-21. ԺԱ 23-29): Թող ուրեմն նա դատապարտե դոցա. «Բաժակն օրհնութեան, զոր օրհնեմք, ո՞չ ապաքէն հաղորդութիւն է արեանն Քրիստոսի. հացն, զոր բեկանեմք, ո՞չ ապաքէն հաղորդութիւն է մարմնոյն Քրիստոսի…: Այլ զոր զոհենն հեթանոսք, դիւաց եւ ոչ Աստուծոյ զոհեն, ոչ կամիմ զձեզ հաղորդս դիւաց լինել, քանզի ոչ կարէք զբաժակն Տեառն ըմպել եւ զբաժակն դիւաց. Եւ ոչ կարէք ի սեղանոյ Տեառն վայելել եւ ի սեղանոյ դիւաց»: «Այսուհետեւ որ ուտիցէ զհացս կամ ըմպիցէ զբաժակս Տեառն անարժանութեամբ, պարտական եղիցի մարմնոյ եւ արեան Տեառն»:
[1] Ա Կոր., ԺԱ 26. Ժ 17. Մատթ., ԻԶ 29:
[2] Մատթ., ԻԶ 17. Մարկ., ԺԴ 12. Ղուկ., ԻԲ 19. Հովհ., Զ 33. Ա Կոր., ԺԱ 29:
[3] Ելք., ԺԲ 18. Շար., 260. Ընդհանր., 177-184:
[4] «Եւ ասաց` Այսպէս կերիցեն զնա` գօտի ընդ մէջ, կօշիկ յոտս, ցուպ ի ձեռին: Յոյժ մեծամեծք են խորհուրդքս այսոքիկ: Քանզի որ ուտէ ի Քրիստոսէ ի ճշմարիտ գառնէ, պնդէ զմէջ իւր հաւատովք, եւ ագանի յոտս իւր զսռնապանս Աւետարանին, եւ ունի ի ձեռին իւրում զսուսերն հոգւոյ, որ նա ինքն է Բան Աստուծոյ»: Զգոն, 261:
[5] Մատթ., ԻԶ 26-28. Մարկ., ԺԴ 22-25. Ղուկ., ԻԴ 30. Հարց., 547:
[6] Ել., Ա 10. Ես., ԿԶ 20. ԿԱ 5. Ել., ԺԲ, ԺԳ. Եբր., Ժ 12, Ե:
[7] Ա Կոր., ԺԱ 21. ԺԳ. Գործք, Բ 42, 46, 47. Ագաթ., էջ 400:
[8] «Որ ի մարմինն Տեառն մերձենայ եւ թշնամութիւն ընդ ընկերին ունիցի, ոչ մարմին կենարար է նմա, այլ հուր կիզանող, զի դատաստան անձին իւրում ուտէ եւ ըմպէ»: Ս. Հովհան Մանդակունի, 105:
[9] Մեկ. Ժամ., էջ 36:
[10] Ա Կոր., Ե 5. Եղիշե, 358, 361:
[11] Պատարագիչն ևս նախ յուր «Հաւատով հաւատամքն» է խոստովանում և ապա կենդանարար մարմնից և արյունից ճաշակում «ի կեանս» և «ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց»: Այդպես և հաղորդվողների կողմից սարկավագն ասում է. «Հաւատամք ի Հայր Սուրբ Աստուած ճշմարիտ, հաւատամք յՈրդիդ Սուրբ Աստուած ճշմարիտ, հաւատամք եւ ի Հոգիդ Սուրբ Աստուած ճշմարիտ, խոստովանիմք եւ հաւատամք, զի դա է ճշմարիտ կենդանի եւ կենդանարար մարմին Տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, որ բառնայ զմեղս աշխարհի»:
[12] Այդպէս և երբ սարկավագը ձայնում է`«Զդրունս, զդրունս. ամենայն իմաստութեամբ եւ զգուշութեամբ. ի վեր ընծայեցուցէք զմիտս ձեր աստուածային երկիւղիւ». պետք է չթողնեն անհավատներին ներս գալու, ելումուտ չանեն, կամ թե այժմիկ` փակեն սրտերը մեղքերի առաջ և հոգով սլանան առ Աստված:
[13] «Մի խորհիր զյափշտակութիւն ժողովել եւ ապա առնել ողորմութիւնս վասն մեղաց թողութեան, զի ոչ երբէք հրով հուր շիջանի, եւ ոչ վիրօք վէրք բժշկին, եւ ոչ մեղօք մեղք սրբին, եւ կամ անօրէնութեամբ անօրէնութիւնք քաւին»: Ս. Հովհ. Մանդ., 64:
[14] Մատթ., ԻԵ 31-46. ԺԴ 12-24:
[15] «Զգոյշ լեր յախտէն մարդահաճութեան եւ ի դիւէն սնափառութեան, զի մի՛ դարձուցանիցեն զբարիքն քո ի չար, եւ մի զլոյսն քո ի խաւար, զի լոյսդ, որ ի քեզ, ասի` խաւար իցէ, իսկ խաւարն որչափ եւս իցէ, զի եթէ ողորմութիւնդ քո չարիք եղեն, չարիքն որչափ եւս ինչ լինիցին»»: Ս. Հովհան Մանդակունի, 62:
[16] «Զի ինքն Տէրն սիրեաց զմեզ եւ առաքեաց զՀոգին ճշմարտութեան բնակել ի մեզ: Զի իմանալի հոգիս մեր ընդ անիմանալի Հոգւոյն Աստուծոյ սիրով կապակցի, եւ որպէս նա սիրեաց զմեզ, նոյնպէս եւ ի մէնջ կամի սիրել զմիմեանս: Բայց արդ ամենայն, որ սիրէ, ճանաչի յԱստուծոյ, եւ ինքն ճանաչէ զԱստուած. եւ ամենայն, որ ոչ սիրէ զեղբայր իւր ցաւակցաբար, օտար է յԱստուծոյ, եւ զշնորհս աստուածային ոչ կարէ ընդունել»: Ս. Հովհ. Մանդ., 214: Ընդհանր., 358-361:
[17] Գիրք Հարց, 634:
[18] Ս. Հովհ. Մանդ., 166-173:
[19] «Արդ, հայեա՛ յանձն քո` քահանայդ, եւ ծանի՛ր զքեզ` զի՞նչ է վաստակ քո քահանայութեանդ, եւ զի՞նչ գործ ստացեալ ունիս: Ոչ հերկահար ես ժողովրդեանդ, եւ ոչ արտունձ ու կամող, այլ յուսուցանել եւ ի խրատել կարգեցար, մերժել եւ յանդիմանել: Այս է գործ քահանայութեան եւ միշտ հարկ հանապազ, զի վասն այնորիկ այսպիսի պատուով պատուեցայք եւ իշխէք ամենեցուն, զի զայսպիսիսն քննեցէք եւ յանդիմանեալ մերժեցէք»: Ս. Հովհ. Մանդ., 169:
[20] «Պատարագն կենդանեաց է առաւել, քան մեռելոց, որպէս բանք պատարագին ուսուցանեն: Եւ այն` յոյս եւ հաւատ ունողաց է, եւ ոչ, որ դրամ տայ ինչ»: Ս. Գրիգոր Նարեկացի, Մեկն. Ժամ., 418:
[21] Ա Կոր., Ժ 16. Հմմտ. Եղիշե, 204:
[22] «Հաստատութիւն սեղանոյն ի վերայ սեանն, յօրինակ բեւեռապինդ գոլոյ Տեառն ի վերայ խաչին եւ բարձր, քան զբեմն ի վերայ սեղանն, այն է նշանակ բարձրանալոյ Տեառն, զի զամենեսին զմեզ առ ինքն ձգեսցէ»: Մաշտոց: Ս. Հովհ. Իմաստ., էջ 5, 6, 7:
[23] Տե՛ս Պատարագամատույց և Ընդհանր., էջ 135:
[24] Ս. Հովհան Մանդակունի, էջ 166. տե՛ս և Հարց., 339: Հաղորդության խորհրդավոր բարձրությունը լավ որոշված է Ս. Ներսես Շնորհալու թղթում. «Զի թէ Մովսիսի ասացաւ յԱստուծոյ ոչ կոխել մեռեալ մորթովք զտեղին, ուր երեւեցաւ հուր աստուածութեան, որքա՞ն մեզ արժան է լուծանել նախ զմեռելութիւն մեղաց ի մէնջ, եւ ապա յԱստուածային մերձենալ խորհուրդ, զի ոչ խօսել ընդ Աստուծոյ, ըստ Մովսիսի կայ մեր առաջի, եւ կամ տեսանել զյետոյսն Աստուծոյ, այլ ձեռօք շօշափել զանշօշափելին, եւ շրթամբք համբուրել զսէրն, եւ բերանով ճաշակել զկերակրիչն ամենայնի, եւ ի սիրտ ընդունել, եւ հոգւով միանալ ընդ նոյն, եւ լինել Աստուած շնորհօք ընդ Աստուծոյ միաւորելովն»: Ընդհ., 74:
[25] Հմմտ. Հարց., 599. «Յայտնապէս զարիւնն ոչ տայք եւ ծածկապէս` զմարմինն, զի յօրհնեալ մարմնոյն ոչ տայք, այլ սոսկ հաց, որ մի բեմն»: Տե՛ս և Հակովբ պատրիարգ, Ճրագ ճշմարտության, Կ. Պոլիս, 1756:
[26] Հմմտ. Մեկն. Ավետ., Մատթ., Շար., 268, 272. Հարց., 341. Գրիգոր Արշար., էջ 10. « Ի Կողսն խոցեցաւ եւ եհան մեզ անտի ջուր փրկութեան ի լուացումն սրբութեան ապաշխարութեան` յաղագս կենաց մերոց. եւ ինքն վասն մեզ հաց եղեւ եւ զարիւնն իւր ըմպել ետ մեզ, զի զմարմինն ի մարմինն խառնեսցէ եւ արիւնն` յարիւնն, զի զաստուածութիւնն յոդիս մեր միացուցեալ, զմեզ ընդ ս. Հոգւոյն, եւ ի վախճանի զմեզ բնակիցս աստուածութեանն արասցէ»: Ս. Ներսես Մեծն (Առ Բյուզ., 78): «Ելեալ անտի ջուր ի լուացումն Աւազանին սրբոյ, եւ արիւնն բաժակ Նորոյ ուխտի. զի ջրովն սրբեսցուք զանձինս ի մեղաց, եւ արեամբն չարչարակից լիցուք մահու խաչի նորա»: Եղիշե, 285. Տե՛ս և Դրախտ ցանկալի, 336-378. Պողոս Տարոնեցի, անդ. էջ 183-212:
[27] Մատթ., ԺԶ 6, 11. Մարկ., Ը 15. Ղուկ., ԺԳ 21. Ա Կոր., Ե 7, 8. Ա Թագ., ԻԱ 4. Եղիշե, 245:
[28] Ընդհանր., 133, 177-183. «Օրինադրէ ամենեցուն, որք յԵգիպտական անհաւատութենէն ելանիցեն եւ ի վերին աշխարհն աւետեաց ճանապարհորդեցին, խմոր մեղաց ո՛չ բառնալ ընդ ինքեանս, այլ կերակրիլ անապական եւ աստուածային հացիւն` զգալեաւն եւ իմանալեաւն, այսինքն` մարմնովն Աստուծոյ, եւ բանիւն, որ ելանէ ի բերանոյ նորա: Այլ եւ զմանանայն, որ օրինակ էր կենացս հացի` ըստ Պօղոսի, անխմոր եւ ոչ խմորեալ ուտէին յանապատին»: Տե՛ս և Դրախտ. անդ., Պող., Տար., անդ:
[29] Մեր մեջ մի եկեղեցում սեղանների քանիոնությունը լոկ ճոխության համար է, որի դեմ բողոքում է Ներ. Լամբ.: Մեկն., էջ 108:
[30] Մատթ., ԻԸ 5-7 Մարկ., ԺԷ 6-7. Հովհ., Ի 17-19. Գործք, Ա 11. Գ 21:
[31] Հովհ., Զ 48-59:
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
