Հանձնվել չի կարելի՝ ո՛չ հողի առումով, ո՛չ էլ պարտության մտքի հետ է պետք հաշտվել. Զավեն Խաչիկյան
Հենրիկ Իգիթյանի անվան Գեղագիտության ազգային կենտրոնում բացվեց լուսանկարիչ Զավեն Խաչիկյանի՝ «Վերաբերմունք»/«Einstellung» խորագրով ցուցահանդեսը, որը կտևի մինչև սեպտեմբերի 3-ը:
Լուսանկարչական ցուցահանդեսի հիմքում 2020-2021թթ. համավարակ-պատերազմի պայմաններում գրեթե անշարժացած մշակութային մեր կյանքի բեմահարթակում Երևանի Իսահակյան թաղամասի բնակիչ` լուսանկարիչ Զավեն Խաչիկյանի բակն է, նրա լուսանկարային անդրադարձները` դիտված բազմաբնակարան շենքի նրա պատուհանից:
Զավեն Խաչիկյանի հետ զրուցել ենք ցուցահանդեսի, ոլորտում տիրող իրավիճակի, կորոնավիրուսի, արցախյան 44-օրյա պատերազմի և այլ հարցերի շուրջ:
– Պարո՛ն Խաչիկյան, ինչպե՞ս առաջացավ ցուցահանդեսով ներկայանալու միտքը:
– Ցուցահանդեսի գաղափարը տանը փակված լինելն էր, պատուհանից աշխարհը դիտելը, որը պրոյեկտվում է քո տան ներսում, և արտացոլանքը՝ քո վերաբերմունքը դեպի աշխարհը, քո բնակարանի ներսը, այնտեղ կախված ընկերների նկարները, պատերազմը, դրա արդյունքում ունեցած զոհերը..․
Հետադարձ հայացքով գալիս եմ դեպի Արցախյան շարժում և գնում առաջ: Ընթացքը սա է եղել: Տխուր բան չեմ ուզել անել, որովհետև տխրությունն արդեն շատ է, ու ստացվել է մի վերաբերմունք՝ այդ օրերին իմ փակվածությանը, մեր երկրին:
Որպես խորհուրդ՝ օգտագործել եմ Կոստան Զարյանի խոսքերը. «Երբ ասում ենք արյուն՝ ասում ենք հող, երկիր: Եվ մանավանդ լեզուն արյուն է: Երակների մեջ եռացող արյունը, չորս եղանակների կշռույթներով պեղված հողերը, շրջապատող բլուրները, լեռները, Հայրենիքը: Լեզուն արյուն է՝ խառնված հոգիով պեղված հողերին»:
Ինչ էլ անում ենք, մեկ էլ գալիս, կանգնում ենք այս փաստի առջև՝ բա զինվորները, երկիրը, բա սա էլ է ձեռքներիցս գնում: Այսինքն, ինչ էլ անում ենք, հիմա դրա հետ ենք շփվելու, դրա համար պատահական չեն այս նկարները՝ զինվորներ, անցած ուղի: Սա ցուցահանդես է ոչ թե շոուի օրենքով, այլ ցուցահանդես է, վերաբերմունք իմ փակվածությանը և այլն: Ու որպես վերնագիր՝ օգտագործեցի Չեսլավ Միլոշի «Եվրոպայի զավակը» բանաստեղծությունը, որը, կարելի է ասել՝ և՛ պոեմ է, և՛ վեպ: Այստեղ կգտնենք մեզ հետ կատարվածի պատասխանը:
– Արցախյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ ինչպիսի՞ վերաբերմունք էիք ակնկալում աշխարհից, հասարակությունից:
– Վերաբերմունքը միշտ կախված է նրանից, թե դու ինչպես ես վերաբերվում քեզ, քո հարևանին, քո ժամանակին, քո լեզվին, հայի քո տեսակին, քո հողին ու քո զինվորին: Սրանից է կախված վերաբերմունքը, իսկ օտարը, կարծում եմ, որ մեզ կսիրի, կհարգի՝ կախված նրանից, թե ինքներս մեզ ինչպես ենք վերաբերվում: Ես դրսից որևէ վերաբերմունքի հատուկ ակնկալիք չունեմ:
Ցուցահանդեսի վերնագիրը պատահական չեմ ընտրել: Սեպտեմբերի կեսին պետք է կայանա Հայաստան-Գերմանիա-Վրաստան, հավանաբար՝ նաև Ուկրաինա և Լիտվա՝ առցանց հանդիպում, որտեղ կխոսենք, թե լուսանկարչությունն ուր է գնում, ինչքան ես հետ գնում լուսանկարելիս, մինչև ուր կարող ես հետ շարժվել, և այդ իմաստով ցուցահանդեսը շարունակություն է ունենալու:
– Մեր հասարակությունում ամեն ոք, ով տեսախցիկ ունի՝ իրեն լուսանկարիչ է համարում: Ստուդիա են բացում կամ հայտարարություն են տալիս, գումար աշխատում: Այս ոլորտում ընդհանրապես ի՞նչ փոփոխություններ եք ակնկալում:
– Այսօր բոլորն էլ իրավունք ունեն հաց վաստակել: Տեխնոլոգիաներն այդ իրավունքը տվել են: Վիլյամ Սարոյանն ասում էր՝ ամեն մարդ, ով կուզի հայ ըլլալ՝ հայ է: Այսինքն, եթե իրեն հայ է համարում և այդ պատասխանատվությունը կրում է:
Հիմա եթե ամեն մեկն ուզում է համարել, որ ինքը լուսանկարիչ է, թող նկարի, իր հացը վաստակի, բայց կա մասնագիտության անցած ճանապարհ, գիտակցություն և առաջընթաց, ու իրեն պրոֆեսիոնալ համարող լուսանկարիչը պետք է դրանով անցած լինի:
– Սովորել եք ֆիզիկայի ֆակուլտետում, անգամ աշխատել եք ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտում, սակայն հետո կտրուկ փոփոխություն է եղել Ձեր կյանքում, 1982 թվականից սկսել եք զբաղվել լուսանկարչությամբ: Երբ նոր էիք այս ոլորտում, քննադատությունների արժանացե՞լ եք:
– Դա շատ բարդ անցում է եղել՝ ակադեմիական ոլորտից գնալ լրատվության դաշտ: Նպատակս կինոաշխարհ գնալն էր, բայց մնացի լուսանկարչության ոլորտում: Իմ մտածողության, անալիզի ձևերը խառնվեցին արվեստի մտածելու ձևերին, և այդ տարբեր աշխարհները մեկը մյուսին օգնեցին:
Իսկ մնացի լուսանկարչության ոլորտում, քանի որ նյութն այնքան հարուստ է, որ կարելի է անսպառ զբաղվել: Պետք է նյութը փնտրել, բովանդակությունը հարստացնել, ու այդ իմաստով՝ ինչպես թատրոնը, լուրջ կինոն, այնպես էլ՝ լուսանկարչությունը սպառում չունի:
– Ձեր լուսանկարների հիմքում մարդն է: Ինչպե՞ս եք մոտենում մարդուն. միանգամից լուսանկարո՞ւմ եք, թե՞ հոգեբանորեն տրամադրում:
– Շատ լուրջ հարց է: Տեսեք, սկզբում մարդն էր հերոսը, հետո նրան հետ տարա, բնությունը բերեցի առաջ, հետո արդեն եկավ մի պատուհան, որի հետ էր զրույցս: Այն վարագույրում, դեպի ներս ես նայում, գույն ես դնում և այլն: Այսպես, ինքս էվոլյուցիա եմ ապրում, իմ մտքերը, աշխարհը փոխում են ինձ, ու փորձում եմ նոր բան տեսնել և դրանով կիսվել:
– Արցախյան առաջին պատերազմում Ձեր կողմից արված հայտնի լուսանկարներից է՝ հայ ազատամարտիկ Սարգիս Հացպանյանի ու ադրբեջանցի տատիկի լուսանկարը՝ արված 1993 թվականին: 44-օրյա պատերազմի ժամանակ ևս մեկնե՞լ եք ռազմադաշտ:
– Ո՛չ: Առաջին պատերազմին էլ կուզենայի մեկնած չլինել, ուղղակի ոտքերս տարան այնտեղ: Սիրտդ ու հոգիդ այնտեղ էր, դու քայլում ես՝ առանց հասկանալու: Ես չէի գնացել պատերազմը լուսանկարելու, գնացել էի՝ այնտեղ լինելու համար: Ես պատերազմի լուսանկարիչ չեմ: Կուզեմ արարել խաղաղության պայմաններում:
– Պատերազմը և կորոնավիրուսը Ձեր վերաբերմունքն ինչ-որ հարցերի կամ գաղափարների շուրջ փոխե՞լ են, թե՞ ոչ:
– Շատ բան փոխվեց: Աշխարհի կարգի ընթացքն էլ փոխվեց, և կորոնավիրուսն ու արցախյան պատերազմը դրա մի մասն են: Փորձում ես հարմարվել, մի բան չընդունել, մերժել, պայքարել քո տեսակի համար, որովհետև հանձնվել չի կարելի՝ ո՛չ երկրի, հողի առումով, ո՛չ էլ պարտության մտքի հետ է պետք հաշտվել, որովհետև մի մեծ մտքի, բարոյականության պարտություն է աշխարհին փաթաթվում, որը պետք է մերժել: Ես մերժում եմ:
