«Սփյուռքի պոտենցիալը ոչ մի բնագավառում չի օգտագործվում». Արծվի Բախչինյան

Արծվի Բախչինյանը մեր իրականության այն եզակի ուսումնասիրողներից է, ով շարունակ, անդադար ու ամենուր պատմության էջերում և մերօրյա աշխարհի տարբեր ծագերում բացահայտում և մեզ է ներկայացնում մեծ մասամբ անծանոթ հայրենակիցների` մանրակրկիտ ուսումնասիրելով դրանք վկայող բոլոր փաստերը։ Զարմանալիորեն դա նրան հաջողվում է լավագույնս, որի ականատեսն ենք մենք` ընթերցողները։

Նրա երկարատև փնտրտուքների արդյունքներից է, ի թիվս այլ աշխատությունների, «Հայերը համաշխարհային կինոյում» լայնածավալ ուսումնասիրությունը, իսկ մոտ ապագայում նախատեսվում է ընթերցողի սեղանին դնել նույնատիպ ևս մի աշխատանք, այս անգամ` ամբողջ աշխարհում պարարվեստի զարգացման մեջ հայերի մեծ ավանդի մասին։

«168 Ժամը» հանդիպեց և զրուցեց բանասիրական, հայագիտական ուսումնասիրությունների հեղինակի հետ, ով ինֆորմացիայի մեծ օվկիանոսում շարունակում է փնտրել ու գտնել քիչ հայտնի կամ գուցե անհայտ փաստեր և գրել պատմություն։ «Ես պատմություն ստեղծող եմ»,- այսպես է բնութագրում իր կատարած աշխատանքն Արծվի Բախչինյանը։

– Արծվի, կարելի՞ է ասել, որ դու պատմագիր ես։

– Ավելի ճիշտ` պատմաբանասեր։ Գրելով կինոյի, պարարվեստի, հայ Սփյուռքի մասին` ես ընդամենը պատմություն եմ ստեղծում։ Հենց այդ պատճառով է, որ ինձ դուր չի գալիս, երբ ինձ ներկայացնում են, օրինակ, որպես կինոգետ (թեև տարիների ընթացքում երբեմն «ստիպված» եղա գրել նաև կինոքննադատական հոդվածներ)։ Ես պատմաբանասեր եմ, իսկ այն, ինչ անում եմ, մի հրապուրիչ «սևագործ» աշխատանք է, որի մեջ եմ տեսնում իմ կոչումը։ Ես առհասարակ սիրում եմ փաստը, որովհետև այն ինքնաբավ է։ Եթե այսօր որևէ կարծիք հայտնես, ապա վաղը կարող է հայտնվել մեկը, ով այն կհերքի, իր դիրքերից կմեկնաբանի, քանի որ կարծիքը սուբյեկտիվ է և ժամանակի ընթացքում կարող է փոփոխության ենթարկվել, մինչդեռ փաստի դեմ ոչինչ չես կարող անել։ Ուստի ես սիրում այդ չոր, բայց ինքնին հետաքրքիր փաստերը, նրանք, որ բաց են անում մեր ժողովրդի ամենատարբեր շերտերըգ

– Փաստերի հետ գործ ունենալն ինքնին շատ պատասխանատու բան է, որովհետև դրանք ներկայացնելուց առաջ պետք է վստահ լինես դրանց հավաստիության մեջ։ Որտեղի՞ց ես դու գտնում հավաստի աղբյուրներ, չէ՞ որ դու հազարավոր մարդկանց ու նրանց կյանքին ու գործունեությանն ես անդրադառնում։

– Հավաստի աղբյուրները շատ են, պարզապես դրանք պետք է ճիշտ օգտագործել, հնարավորինս ստուգել, ճշտել, չբավարարվել մեկով։ Ես սիրում եմ գնալ չտրորված ճանապարհներով և գտնել ինֆորմացիայի քիչ ծանոթ, այլընտրանքային աղբյուրներ: Օրինակ, հայագիտության համար սկզբնաղբյուրային հսկայական հանք է հին ժամանակների մամուլը, որը համբերատար պեղելով կարելի է հայտնաբերել քիչ հայտնի, բայց հիմնական ինֆորմացիան լրացնող տվյալներ, որոնք կընդհանրացնեն պատմական խճանկարը։

Մյուս տարբերակը օտարալեզու աղբյուրներն են` մամուլ, գրականություն, որոնք հաճախ անմատչելի են մնում շատ ուսումնասիրողների համար. դրանք գործածելու համար պետք է ունենալ լեզվիմացություն, բանասիրական հոտառություն և այլն։ Մեկ այլ տարբերակ էլ բանավոր աղբյուրներն են, երբ անձամբ հանդիպում ես որոշակի մարդկանց կամ նրանց ճանաչողներին և լրացնում պատմությունը։ Ի դեպ, այսօր աշխարհում մեծ տեղ է տրվում բանավոր պատմությանը:

– Այդ նպատակով շա՞տ ես ճամփորդում։

– Ոչ հենց այդ նպատակով, սակայն գրեթե ամեն ճամփորդությունից էլ ծնվում է պատմություն ստեղծելու մի նոր առիթ` լինի այցելությունը տեղի գրադարան, արխիվ կամ հանդիպումը հետաքրքրական հայրենակցի հետ: Ստացվել է այնպես, որ իմ ճանապարհին անընդհատ հետաքրքիր անձինք են հանդիպում, և ինձ միշտ հարց եմ տալիս` իսկ ուրիշ ո՞վ, եթե ոչ ես պետք է նրան ներկայացնեմ Հայաստանին։

Դիցուք, առաջին անգամ գնացի Շվեդիա և տեղի արխիվներում հայտնաբերեցի ինֆորմացիա հայ ժողովրդի մասին, որ մնացել է մեր պատմաբանասիրությանն անծանոթ, ուրիշ ո՞վ, եթե ոչ ես պիտի գրեմ այդ պատմությունըգ և կամ հնագույն մամուլն ու գրականությունը պեղելով գտնում ես բացառիկ տվյալներ հայերի ներկայության մասին, օրինակ, Ճապոնիայում ու Չինաստանում, այդժամ մի տեսակ պարտականություն եմ զգում այդ հազվագյուտ և խոսուն փաստերը շրջանառելուգ

– Արծվի, ո՞րն է եղել հայերի մասին քեզ հանդիպած ամենազարմանալի փաստը, որ իսկապես քեզ` որպես հայի, անակնկալի է բերել։

– Դրանք այնքան շատ են, որ նույնիսկ չեմ կարող առանձնացնելգ օրինակ, հենց հիմա միտքս եկավ 19-րդ դարի սկզբին Հովհաննես Ղազարյան անունով հայը, որն առաջինն էր չինարեն թարգմանել Աստվածաշունչը, կամ այն, որ չգիտես ինչ օրինաչափությամբ աշխարհի տարբեր, հատկապես արևելյան երկրներում, բալետային արվեստի հիմնադիրներն ու առաջին դպրոցներ բացողները եղել են հայազգիներ: Եվ կամ, ես միշտ բարձրաձայնում եմ, որ հայերն իրականում առաջին անգամ ֆիլմեր նկարել են ոչ թե Սովետական Հայաստանում, այլ, ինչպես պարզեցի ժամանակի մամուլից և գրականությունից, կինո նկարելու առաջին փորձը կատարել են դեռ 1912-ին, Եգիպտոսում։ Անակնկալի բերող փաստերը չափազանց շատ են իրականում։

Ըստ էության, ես անում եմ մի գործ, որ տվյալ բնագավառի մասնագետները` կինոգետները, բալետագետները և այլք, կարող են նաև չկատարել, բայց բանասեր-հայագետի ինտուիցիայով և աղբյուրների իմացությամբ ինձ հաջողվում է գտնել, վերհանել տվյալ բնագավառներին վերաբերող փաստեր և դարձնել դրանք ուսումնասիրության առարկա, դնել գիտական շրջանառության մեջ։

– Ի՞նչ գիտական ուսումնասիրությամբ ես զբաղված այս պահին։

– Հիմա ես աշխատում եմ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի Հայ գաղթավայրերի և սփյուռքի բաժնում, իմ պլանային աշխատանքն այստեղ 3 տարի շարունակ եղել է հայերի ներկայության պատմությունը Չինաստանում և Ճապոնիայում։ Հույս ունեմ հաջորդ տարի իմ երկու նոր գիտական աշխատությունները դնել ընթերցողների սեղանին` «Հայերը Չինաստանում հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը» և «Հայ-ճապոնական պատմամշակութային առնչությունները»։ Առաջին աշխատության վերաբերյալ արդեն իսկ որոշակի հետաքրքրություն կա նաև Չինաստանիցգ

– Կարծեմ դու զբաղվում ես նաև թարգմանությամբ։

– Այո, բայց դա հիմնական գործ չէ ինձ համար, որովհետև, թող մեծամիտ չհնչի, ես ինքս այնքան ասելիք ունեմ, որ այլոց խոսքը թարգմանաբար ներկայացնելն այս պահին առաջնահերթ չէ իմ օրակարգում։ Թարգմանությամբ զբաղվելն ինձ համար պարզապես հավելյալ ֆինասական եկամուտներ ապահովող միջոց է։

– 2004 թ հրատարակեցիր «Հայերը համաշխարհային կինոյում» մեծածավալ աշխատությունը, իսկ հիմա համանման գիրք ես հրատարակում պարարվեստի, բալետի հայ գործիչների մասին: Ինչպիսի կտրուկ անցում` կինոյից միանգամից բալետային արվեստին…

– Գիտե՞ս, դեռ մանկուց լինելով թունդ բալետասեր, մինչև հիմա ինքս ինձ համար չեմ պարզել` ես ավելի շատ կինո՞ն եմ սիրում, թե՞ բալետը։ Ցավոք, այս պահի դրությամբ արվեստի երկու ճյուղերն էլ բավարար չափով զարգացած չեն մեր երկրում, մինչդեռ մենք ունենք ամբողջ աշխարհում մեկ սփռված հրաշալի մասնագետներ։

– Պարադոքսն ինչո՞ւմն է։

– Ոմանք սա կապում են այն մտայնության հետ, իբր կոլեկտիվ արվեստը մեզանում կաղում է։ Իրականում այս երկու արվեստի տեսակներն այնքան էլ կոլեկտիվ արվեստ չպետք է համարենք, որովհետև կինոն, ի վերջո, հեղինակային արվեստ է, և ռեժիսորինն է վերջին խոսքի իրավունքն այս դաշտում։ Եթե կան վառ արտահայտված անհատականություններ, ինչպիսիք են, օրինակ, Արտավազդ Փելեշյանն ու Սերգեյ Փարաջանովը, ապա այդ կոլեկտիվ աշխատանք ասվածը երկրորդական պլան է մղվում։ Նույնը նաև բեմական պարի մասին կարող եմ ասել. բալետում առաջնայինը բեմադրիչի, բալետմայստերի աշխատանքն է և մենակատարների վառ ներկայությունը, որոնց շուրջն էլ ամբողջանում է ողջ բեմադրությունը։

Մենք ականատես ենք, թե այսօր եվրոպական բալետային բեմերում ինչպիսի հրաշք արտիստներ ունենք, հատկապես արական սեռի ներկայացուցիչներ, և եթե մենք ընդամենը պետական հոգատար մոտեցում ունենայինք բալետի հանդեպ, այնպիսին, ինչպիսին տեսնում ենք հարևան Վրաստանում, ապա իրավիճակը բոլորովին այլ կլիներ։ Ի՞նչ արեց Վրաստանի նախկին նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլին. «Մեծ թատրոնից» Նինա Անանիաշվիլու պես բալետային գերաստղին վերադարձրեց Վրաստան, ստեղծեց նրա համար բոլոր նպաստավոր պայմանները ու վրացական բալետը կարճ ժամանակում նախկին հեղինակությունը ձեռք բերեց։ Ես մտածում եմ, եթե մենք ունենայինք ազգային մտածողությամբ առաջնորդվող սրտացավ ղեկավարներ և եթե նրանք այստեղ բերեին, ոչ, իհարկե, դրսում աշխատող պարողներին, այլ նրանցից գոնե 25 հոգու, ապա մենք այսօր կունենայինք աշխարհի լավագույն բալետային խմբերից մեկը։

– Իսկ բալետմայստեր Ռուդոլֆ Խառատյանին ԱՄՆ-ից Հայաստան բերելու նպատակը հենց դա՞ չէր, Արծվի։ Չէ՞ որ նրա ուսերին, կարծեմ, հենց այդպիսի պարտականություն էր դրված` վերադարձնել հայկական բալետի նախկին հեղինակությունը։

– Ափսոս, որ Խառատյանի պաշտոնավարությունը՝ որպես գլխավոր բալետմայստեր, երկար չտևեց, չնայած նա այս պահին, չզբաղեցնելով այդ պաշտոնը, շարունակում է իր գործը։ Նրա բեմադրած «Զույգ արեգակը» ինքնատիպ, հիանալի ներկայացում էր` անկախ հնչած կարծիքներից։ Այստեղ խնդիրը մեր մեջ էր` մերոնք սովոր չեն խիստ ու պահանջկոտ ղեկավարի ձեռքի տակ աշխատանքային բեռնված գրաֆիկների, չեն սիրում քրտինք թափել, տանել չեն կարողանում կարգուկանոնը։ Կարծում եմ` դա է եղել խնդիրը։

– Անդրադառնալով «Հայերը համաշխարհային կինոյում» աշխատության կոնտեքստին, նույն պատկերը նաև կինոյի ոլորտի զարգացմանը չի՞ կարելի վերագրել։ Լա՛վ, հասկացանք, տեղական միջոցներով կինոյի զարգացման համար պատշաճ գումարներ չեն տրամադրվում, բայց մենք, ի վերջո, ունենք արդեն երկար տարիներ անցկացվող միջազգային կարգի կինոփառատոն, որ կարծեմ գոնե միտում ունի զարկ տալու տեղական կինոզարգացմանը։

– Այո, ճիշտ ես, ընդգծիր միտումը։ Միտում ունի, բայց մինչև հիմա, մեր սիրելի «Ոսկե Ծիրան» կինոփառատոնին այդպես էլ չի հաջողվում տարիներ շարունակ ստեղծած իր կապերը ուղղորդել դեպի ազգային կինոարտադրության զարգացում։ Մինչև այսօր, այս տարիների ընթացքում գոնե մեկ համատեղ կինոարտադրության ականատես եղա՞նք։ Ամբողջ աշխարհում, հատկապես փոքր երկրների համար կինոզարգացմանը զարկ տալու լավագույն տարբերակը համատեղ կինոարտադրության մեխանիզմի զարգացումն է։ Կամ, լավ, գոնե համապատասխան օրենսդրության մշակումը, այդ թվում` ցածր բյուջե ունեցող ֆիլմերի արտադրության խթանման համար։

Մեզ մոտ տարիներով խոսեցինք կինոյի օրենքի, դրա անհրաժեշտության և կարևորության մասին ու հիմա արդեն, անկեղծ ասած, չգիտեմ էլ` ի՞նչ փուլի են հանգել այդ խոսակցությունները։ Տարիներով խոսեցինք նաև Սփյուռքի ունեցած պոտենցիալն օգտագործելու մասին, բայց ոչ մի բնագավառում մենք այդ համագործակցության հաջողված տարբերակներն այդպես էլ չտեսանք, գոնե հանուն մեր մշակույթի զարգացման։ Ցավոք, մեզ մոտ ամեն բան կատարվում է միայն «ուռա՜» հայրենասիրության արհեստական և բոլորովին ապարդյուն շրջանակներում։

– Լավ, Արծվի, հույս ունենանք, որ այս խնդիրները մի օր մեզանում բարեհաջող ելքեր կգտնեն։ Գիտեմ, որ դու նաև ակտիվ քաղաքացիական կեցվածք ունես, և հաճախ քեզ կարելի է հանդիպել քաղաքացիական տարբեր շարժումներին հարելիս` բնապահպանական, սոցիալական, մարդու իրավունքների կամ օլիգարխիական կամայականություններ հետ կապված և այլն։ Ինչո՞վ է պայմանավորված քո այսօրինակ ակտիվ կեցվածքը։

– Այո, այդպես է։ Շատ հարցերում ես չեմ վարանում բարձրաձայն արտահայտել իմ կարծիքն ու դիրքորոշումը, որովհետև ես ինձ համարում եմ այս երկրի համար մտահոգ քաղաքացի, իմ ու իմ ընտանիքի ապագան տեսնում եմ միայն այս երկրում և ուզում եմ, որ իմ զավակները լավ հայ լինեն ու ապրեն նորմալ Հայաստանում։ Մյուս կողմից՝ այս անդադար պայքարը մարդուն շատ է ջլատում, քայքայում։ Արդյունքում՝ մենք բանի չհասանք, կարելի է ասել` գրեթե ոչնչի չհասանք։ Թվարկածս այս պատճառներով պայմանավորված՝ վերջերս ես սահմանափակել եմ իմ մասնակցությունը քաղաքացիական շարժումներին, թեև քաղաքացիական պայքարի դաշտում իմ ակտիվությունը պահպանում եմ մեր հասարակության ամենախոցելի հատվածի` ցմահ բանտարկյալների քաղաքացիական նախաձեռնության գործունեության մեջ միայն։ Սա այն խնդիրն է, որի շուրջ կարելի է և պետք է անվերջ բարձրաձայնել։

Թեև մենք ժողովրդավար երկիր ենք՝ ու անընդհատ մեզ ասում են, որ իշխանությունն իբր պատկանում է ժողովրդին, բայց մեր բանտերում մենք դեռ ունենք փակի տակ գտնվող անմեղ մարդիկ, որոնց շահերի համար պայքարը ամենակարևորներից է։ Պետք է անել այնպես, որ մեր նախագահն ի վերջո հասկանա, որ ամբողջ աշխարհում գործում է անցյալի դատական սխալների շտկման, գործերի վերաբացման պրակտիկան, և Հայաստանը տեսականորեն չի կարող բացառություն լինել, որ հայկական դատաիրավական համակարգը նույնպես սխալական է, այն չի կարող լինել աշխարհում ամենաիդեալականը, որտեղ բացառված են նմանօրինակ սխալները։

Առաջ ես հաճախ էի տուրք տալիս հուսահատությանը, հատկապես, որ մեր իրականությունը մեզ առատորեն տալիս է դրա բոլոր հնարավորությունները, բայց 2012 թ. սկսած իմ աշխարհայացքում կտրուկ շրջադարձ է տեղի ունեցել և դա ցմահ ազատազրկման ենթարկված Մհեր Ենոքյանի հետ ծանոթության շնորհիվ, երբ ես իմացա, որ մեր կողքին կա մի զուգահեռ իրականություն` Նուբարաշենի «բանտը» (որը նա կոչում է Կլոր գերեզմանոց), որտեղ արդեն մոտավորապես 20 տարի իր անմեղությունն է փորձում բարձրաձայնել մի պայծառ անձնավորություն, որը չի հուսահատվում, գրում է գրքեր և տարիներ շարունակ ապրում արևի լույսից ու թարմ օդից զուրկ անմարդկային պայմաններում` չկատարած հանցանքի համար պատասխան տալովգ Ուստիև մենք` ողջերի աշխարհում ապրողներս, անկախ մեր պայմաններից, իսկապես իրավունք չունենք վհատվելու և ամենքս մեր չափով, մեր ձևով չմասնակցելու ընդհանուր գործին, ընդհանուր պայքարին, եթե իսկապես ուզում ենք, որ մեր երկրում վերջապես տեղի ունենան այնքան անհրաժեշտ դրական փոփոխություններ…