Արտո Չաքմաքչյան. Իմ անիվը Հայաստանում չպտտվեց

Կանադայի գեղարվեստի թագավորական ակադեմիայի անդամ, Քվեբեկի համալսարանի պրոֆեսոր, տաղանդավոր քանդակագործ, նկարիչ, մեր հայրենակից Արտո Չաքմաքչյանը, ում քանդակները զարդարում են աշխարհի շատ քաղաքների փողոցներ ու անվանի պատկերասրահներ, Երևանում, կարելի է ասել, քանդակ չունի դրված: Խորհրդային տարիներին Երևանում դրված նրա «Կոմիտաս» քանդակը ջարդել են, իսկ անկախ Հայաստանում էլ նրան պարզապես խաբել են՝ ամեն տարի խոստանալով, որ իր «Քայլող մարդը» դրվելու է Երևանի կենտրոնում:

Նա նույնիսկ զարմանում է, որ իրեն «Մովսես Խորենացի» պետական պարգևն են շնորհել (2004թ.), քանի որ հայ բոլոր իշխանավորների հետ կապված նրա միակ զգացողությունը չընդունված լինելն է: Արդեն 81-ամյա արվեստագետը, Հայաստան գալով, իր միակ սփոփանքը գտնում է հեռավոր վանքեր ու սրբավայրեր այցելելով: 1948թ. Եգիպտոսից ընտանիքի հետ հայրենադարձվելով Հայաստան՝ նա 1975թ. Հայաստանից հեռացել է Կանադա և կրկին Հայաստան է այցելել անկախությունից հետո:

Կանադայի կառավարությունը, որը ձեռքերի վրա է ընդունել տաղանդավոր քանդակագործին՝ բազմիցս առաջարկել է Մոնրեալում գտնվող նրա երեք հարկանի տունը՝ հսկա ցուցասրահ-դահլիճով և բազում քանդակներով գնել և դարձնել թանգարան, սակայն քանդակագործը մերժել է` ասելով, որ այնտեղ պահվող իր բոլոր գործերը Հայաստանի համար են: Իսկ Հայաստանը կարծես չի շտապում ընդունել մեծատաղանդ արվեստագետի նվերները… Արտո Չաքմաքչյանին հանդիպեցինք Երևանում:

– Վարպետ, ինչպե՞ս է եղել «Քայլող մարդը» քանդակի պատմությունը, ո՞վ խոստացավ, ո՞վ խաբեց…

– Երբ տարիներ առաջ Երևան եկա, Նարեկ Սարգսյանի մոտ էինք, իր մոտ մի մարդ եկավ՝ Արտաշես Թումանյանը, ասացին՝ Քոչարյանի մոտ է աշխատում, նա իմ գիրքը թերթել էր, շատ էր զարմացել, ինձ անձամբ ասաց, որ` պտտվիր Երևանով մեկ, գտիր մի լավ տեղ, ուր ուզես, ինչ գործ ուզես՝ կդնենք: Ասաց՝ միայն գրքի միջից չլինի, ուզում էր, որ նոր մի բան լինի՝ ներշնչված այսօրվա Հայաստանից:

Ինձ խելացի թվաց նրա ասածը: Եվ ես, տեսնելով, որ Հայաստանում փոփոխություններ են տեղի ունենում, շարժում կա, ամեն մարդ մի բան է ուզում անել, հղացա «Քայլող մարդը» գործը, որ նոր ժամանակների մարդու կերպարն է, քայլող, առաջ գնացող: Դա գաղափարական մի աշխատանք է, մենք վաղուց կորցրել էինք արձանի մեջ գաղափար դնելու գիծը:

Նույնիսկ պատրաստեցի բրոնզե մանրաքանդակը, իրենց տվեցի, բայց քանի տարի է անցել, անընդհատ ձգձգվում է: Ամեն անգամ, երբ գալիս էի, ինձ ասում էին՝ արդեն ընթացքի մեջ է, փողը հատկացվել է, և այլն, բայց արդեն չեմ հավատում, չեմ էլ հարցնում, հույսս կտրել եմ, իրենք էլ չեն ասում ոչինչ… Մյուս կողմից էլ` տեսնում եմ, որ այլ արձաններ են դրել, մեր մեծերին են նստեցրել, բրոնզով ներկել են, որ ուղղակի խայտառակություն էգ Փարիզում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կենտրոնում, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հրավերով երեք մեծ դահլիճներում արձաններ և նկարներ եմ դրել, հայկական բառն եմ օգտագործել, շեշտել եմ իմ հայ լինելը, Հայաստանից լինելը, հազարավոր մարդիկ էին գալիս իմ այդ ցուցահանդեսինգ Ես այնպիսի մարդ չեմ, որ իմ գործն ամաչեն դնել Երևանում:

– Իսկ Ձեր կարծիքով՝ ո՞րն է պատճառը, որ որոշել են ու չեն դնում:

– Չեմ կարող ասել, ես մի քանի կասկածներ ունեմ, բայց ինչքանո՞վ են ճիշտ այդ կասկածները, չգիտեմ: Մեկ-երկուսի մասին մի երկու բառ եմ ասել, կարող է` այդ մարդիկ կամ նրանց հարազատնե՞րն են խանգարում, բայց նորից ամբողջությամբ վստահ չեմ, չգիտեմ էլ՝ նրանք այդքան ուժ ունե՞ն, որ ազդեն որոշում ընդունողների վրա: Ինձ էլ է հետաքրքիր իմանալ, թե ո՞րն է պատճառը: Այսքանով հանդերձ, ես չեմ չարացել, իսկ ցավը, որ այս ամեն ինչի համար ապրում եմ, իմ ներսում է մնում:

– Իսկ այն ցավը, որ ապրել եք խորհրդային տարիներին, երբ Կոմիտասի քանդակը ջարդեցին, ամոքվե՞լ է:

– Դժվար է: Ես գնացի Հայաստանից, որ շարունակեմ սիրել Հայաստանը: Ոչ մի օր հոգով չեմ հեռացել Հայաստանից: Իսկ այն, ինչ արեցին, իմ հանդեպ չէր, այլ արվեստի հանդեպ էր: Ես չէի կարող ապրել մի տարածքում, որտեղ արվեստի հետ այդպես են վարվում՝ ջարդում են գործը:

– Բայց այն ժամանակ Դուք թույլտվություն ունեի՞ք Կոմիտասի արձանը դնելու:

– Այո, ինձ Հասրաթյանը կանչեց, ասաց՝ Արտո, շուտով Կոմիտասի հոբելյանն է մոտենում, եթե կարող ես մի տասը օրում պատրաստել, պատրաստիր նրա արձանը, ես կանցկացնեմ: Օրուգիշեր աշխատեցի, պատրաստեցի, Կոմիտաս պողոտայի սկիզբը դրվեց, մարդիկ հավաքվեցին, բացում եղավ: Մի օր էլ զանգեցին, ասացին՝ արձանդ տեղում չէ, ասացի՝ ինչպե՞ս, երեկ այնտեղ էր… Գնացի, տեսա՝ իսկապես չկա, արվեստանոց գնացի, այնտեղ դռան դեմը կոտրված, ջարդված դրված էր: Ես պաշտոն չունեի, մարդիկ կային, որ պաշտոն ունեին և շատ էին ուզում Կոմիտաս քանդակել, հասկանում եմ, որ առավելությունը նրանց պիտի տրվերգ Ես ոչ պաշտոն ունեի, ոչ դիրք ունեիգ Հիմա այդ «Կոմիտաս» արձանը դրված է Դետրոյտում:

– Եթե կար Հասրաթյանի թույլտվությունը, ինչպե՞ս համարձակվեցին հանել:

– Դե, Հասրաթյանը ներքին կարգով էր ինձ ասել, ասել էր՝ դիր, ես աչք կփակեմ: Իմացա, որ պաշտոն ունեցող քանդակագործներն են բողոքել, դժգոհելգ Կարող են չընդունել ինձ, գործն էլ կարող են չընդունել, բայց արվեստի հանդեպ վայրագ այդ դրսևորումն անընդունելի է, այն էլ՝ ջարդել մի մարդու արձան, որ մեր ազգի համար սուրբ է եղել:

Հաջորդ օրն ինձ կանչեցին, ասացին, որ սքեմով է, եթե կոստյում հագցնեք, կընդունենք, ու մի լուսանկար ցույց տվին, որ Կոմիտասը Գերմանիայում կոստյումով նկարված էր, ես էլ ասացի՝ սիրով կանեի, բայց ես քանդակագործ եմ, դերձակ չեմգ Հասրաթյանը մի ուրիշ գործ էլ էր պատվիրել ինձ. Սայաթ-Նովա փողոցի վրա դրեցի «Հայկական սֆինքսը», նորից բողոքեցին, գնացել-համոզել էին Հասրաթյանին, որ` քեզ գործից հանելու են այդպիսի արձանի համար, նա էլ կանչեց, ասաց՝ Արտո, հանիր այդտեղից, ուրիշ տեղ տար:

– Ո՞ւմ մատն էր, ի վերջո, խառը:

– Որոշ քանդակագործների, որոնք նաև պաշտոն ունեին, և ԿԳԲ-ի: ԿԳԲ-ն իմ անունը լավ գիտեր, ինձ մի քանի անգամ կանչել էր: Երբ իմ «Հիրոսիմա» արձանը Մոսկվայում առաջին մրցանակ շահեց, քանդակի բնօրինակը դրվեց Հիրոսիմա քաղաքի պատմության թանգարանում, ինձ Ճապոնիայից նամակ գրեցին, մեկ ամսով հրավիրեցին, ուզում էին քանդակի 15 մետրանոց տարբերակը պատրաստել, նորից ԿԳԲ-ն կանչեց, ասաց՝ եթե գնաս, լավ չի լինի քեզ համար: Անկեղծ որ ասեմ, վախեցա, հեռու մնացի, ոչ էլ պատասխանեցի:

Հետագայում, արդեն շատ տարիներ անց հետաքրքրվեցի, ոչ ոք տեղյակ չէր այդ առաջարկից: Իսկ գիտե՞ք, որ այդ գործը՝ «Հիրոսիման», որ հարյուրավոր ամսագրերի մեջ տպված է, և որի կրկնօրինակները բազում երկրներում տարածված են, ես Հայոց եղեռնին էի նվիրել, բայց քանի որ համամարդկային ցավ կա մեջը, ընդունվեց բոլորի կողմից: Իսկ երբ Հայաստանում այն որպես Եղեռնին նվիրված գործ էի ներկայացնում, ոչ ոք չընդունեց, ասացին՝ այս ի՞նչ է՝ մի աչքը կա, մյուսը չկա… Քանդակի էությանը ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում, նրանց համար կարևորն այն էր, որ քիթը, բերանը, աչքերը տեղում լինեին: Իսկ ես այդպես չէի կարող աշխատել:

– Իսկ եթե մնայի՞ք, պայքարեի՞ք…

– Ես պայքարող չեմ, ես ստեղծագործող եմ, հետո մի բան արդեն հասունացել էր իմ դեմ, անիմաստ էր պայքարելը:

– Հայաստանից հեռանալով՝ ինչո՞ւ հատկապես Կանադա գնացիք:

– Կնոջս մայրը Կանադայում էր, մինչև այդ նա միշտ ասում էր՝ գնանք, գնանք, երբեք ցանկություն չէի ունենում: Ես այնքան երջանիկ էի Հայաստանում, ինձ կրկնակի հայ էի զգում, գնում էի մեր հին վանքերը, եկեղեցիները, հուշարձանները, կյանքս եկեղեցիներում ու գյուղերում էի անցկացնում, նկարում էի, ուսումնասիրում էի, մարդիկ ինձ գիտեին, հեռվից տեսնում էին, սեղան էին բացումգ Եղվարդում այդ ուսումնասիրություններիս ընթացքում 14-րդ դարի առյուծի քանդակված գլուխ հայտնաբերեցի, որ քանդակված էր և՛ դիմացից, և՛ կողքից: Շուտով գիրքս պիտի լույս տեսնի, մեջը կլինի նաև այդ պեղածոյի նկարը, ինչպես նաև՝ իմ հոդվածներն արվեստի մասին:

– Վարպետ, Ձեր կինն էլ է եգիպտահայ, ինչպե՞ս ծանոթացաք նրա հետ:

– Աբովյանի վրա գրախանութ կար, ես այնտեղ էի, ինքը մտավ, խոսեց իմ ցուցահանդեսից, չեմ հիշում` ցուցահանդեսս պիտի լինե՞ր, թե՞ եղել էր արդեն, ասաց, որ իմ գործերը հավանում է: Ես էլ իրեն արվեստանոց հրավիրեցի, խոսեցինք, ինձ դուր եկավ, պարզվեց՝ մայրիկիս ճանաչում է, իրենք գնում-գալիս էին: Ասացի՝ վաղը ես Կալենցի մոտ եմ գնում, եթե ուզում եք, եկեք: Մտածեցի, որ եթե գա, ուրեմն լավ կլինի ամեն ինչ:

Հաջորդ օրը եկավ, և մինչև հիմա մենք միասին ենք: Երկու զավակ ունենք՝ աղջիկ և տղա, երկուսն էլ հայի հետ են ամուսնացել, սա սկզբունք է եղել ինձ համար:

– Իբրև հայրենադարձ` Ձեզ նեղություն տվե՞լ են Հայաստանում, այնպես, ինչպես շատ հայրենադարձների էին ճնշում:

– Այդ առումով՝ ոչ: Մենք շատ հանգիստ ենք եղել, հանգիստ եկել ենք, ապրել ենք, առաջին օրվանից մտել եմ ուսումնարան, և մինչև գնալու օրս այնտեղ էի, նախ` իբրև ուսանող, հետո՝ դասախոս: Ինձ, ինչպես նաև որոշ հայրենադարձ արվեստագետների, ակադեմիկոս Ալիխանյանն էր պաշտպանում: Ի դեպ, նա իմ քավորն էր, հովանավորում էր, տուն էլ տվեց… Ալիխանյանը մարդիկ էր բերում իմ տուն, որ նկարներս գնեն, դրանով ես ապրում էի, քանի որ ինձնից քանդակ չէին գնում:

– Հիմա երբ գալիս եք, այդ տա՞նն եք ապրում:

– Ոչ, երբ գնացի Հայաստանից, այդ տունը նույն օրը հանձնեցի: Անկախությունից հետո, երբ Հայաստան էի գալիս, հյուրանոցներում էի մնում, դա ինձ համար շատ վիրավորական էր, հետո տուն գնեցի, որ գամ, գոնե այդ տան զգացողությունն ունենամ, հիմա այդ տանն եմ մնում կնոջս հետ:

– Ձեր բոլո՞ր գործերն էին մերժվում:

– Կարող եմ ասել՝ այո: Իմ ոճը չէին ընդունում, ասում էին` ծուռ է քանդակում՝ քիթը չկա, բերանը չկագ Հիմա ինձնից շատ ավելի ծուռ բաներ են անում, ծռությունն ինձնից սկսվեց, ու դրա գինն էլ ես վճարեցի: Իմ անիվը Հայաստանում չպտտվեց: Երբ այն ժամանակ իմ գործերն էին քննարկվում, միշտ մեկը տեղից վեր էր կենում, մի բան էր ասում, և այդ ասողը միշտ պաշտոն ունեցող էր լինում, բոլորը լսում էին նրան: Այդ տարիներին հայկական շախմատ պատրաստեցի, որ դրվի մի այգում՝ հայկական մոտիվներով էի գծել՝ թագավորը, թագուհին, բերդը, մյուսները, որ երեխաները այգի գնան, տեսնեն, սովորեն:

Քննարկվում էր այդ գործս, մի քանդակագործ հարբած մտավ, ասաց՝ ի՞նչ է՝ սա նորից ծուռ ու մուռ բաներ է արել, նորից չընդունեցին: Հիմա այդ գործս Մոսկվայում է դրված: Կոստան Զարյանին էի քանդակել, միակն էի, որ բնորդից էի քանդակել, ինքը շատ էր հավանել այդ գործս, որ ամբողջությամբ թրթիռ էր: Ներկայացրեցի հանձնաժողովին՝ մերժեցին: Հետո Ռուսաստանից պատվիրակություն եկավ, արվեստանոցիս մեջ ինչ հավանեց՝ գնեց, դա էլ` հետը: Չգիտեմ՝ հիմա ուր է, ես այդ առումով բախտավոր չեմ, իմ վաճառված գործերի տեղը չգիտեմ: Բայց Կոստան Զարյանի քանդակի գիպսե տարբերակը կա այստեղ՝ Իգիթյանի կենտրոնում է դրված, վերջերս Հրանուշ Հակոբյանին ասացի՝ պատրաստեք, դրեք:

– Խոստացա՞վ:

– Խոստացավ: Բոլորն են խոստանում: Բայց ինձ համար մի պահ եկավ՝ արդեն միևնույն է: Ես զգում եմ, որ ամեն ինչ իր ժամանակին պիտի արվեր, ամեն ինչ իր ժամանակն ունի:

– Ձեր մասին հոդվածներ գրո՞ւմ էին այն ժամանակ:

– Վիլհելմ Մաթևոսյանը, որ ինձ շատ էր գնահատում, «Սովետական Հայաստանում» մի հոդված գրեց, այդ համարի շապիկն էլ ես նկարազարդեցի, միակ հոդվածն էր իմ մասին այն ժամանակ գրված:

– ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցուցահանդեսի մասին ասացիք, դա թերևս Ձեր մեծ ցուցահանդեսներից է եղել` ցուցադրվել միաժամանակ երեք դահլիճներում:

– Այո, իմ մեծ ցուցահանդեսներից էր, 2010-ին եղավ, այնքան մարդ եկավ, Շառլ Ազնավուրն էլ եկավ, նա երեք դահլիճները ժամերով շրջեց, ուզեց բոլոր քանդակների մասին մեկ-մեկ լսել, գովեստի խոսքեր շռայլեցգ

– Ձեր գործերից ունի՞ Ազնավուրը:

– Մայրիկիս նվիրված գործն ուզեց, նա թուլություն ունի մոր կերպարի հանդեպ, ասացի, որ այդ գործը բնօրինակն է, Հայաստանի բրոնզ է և մայրիկիս հիշատակին է նվիրված, ես այն չեմ կարող տալ: Այդ գործից երկու հատ եմ պատրաստել, մեկը Մոսկվայում է՝ Տրետյակովյան պատկերասրահում, մյուսը՝ միշտ ինձ մոտ կմնա:

– Վարպետ, տեղյա՞կ եք, որ Երևանում Անաստաս Միկոյանի արձանն են դնում:

– Ոչ, տեղյակ չեմ:

– Իսկ Միկոյանին գիտե՞ք:

– Լսում էի այն ժամանակ, որ հայ է, ծափահարում էին, բայց ո՞վ էր, ի՞նչ էր՝ չգիտեմ: Ո՞վ է շահագրգրռված, որ արձանը դնեն՝ այդ էլ չգիտեմ: Հիմա այդպիսի արձաններ այլևս չեն դնում աշխարհում՝ դեմքերով, քիթն ու բերանը ճշգրիտ արտահայտված: Քանդակը պիտի էություն ունենա, ոչ թե դեմք:

– Բայց Երևանի արձանները հիմնականում այդպիսին են:

– Ես քանդակագործ եմ, ու եթե ասեմ, որ Երևանի արձանները հիմնականում ցածր մակարդակով են, անմիջապես կասեն, որ` ինքը Երևանում արձան չունի, դրա համար է այդպես ասում, ավելի լավ է՝ չասեմ:

– Երբ Հայաստան եք գալիս, ո՞ւմ հետ եք շփվում:

– Մարտին Պետրոսյանի, Տիգրան Մանսուրյանի, որ իմ ամենամոտ ընկերն է, շատ պատանի տարիքից միասին ենք, շատ եմ սիրում իրեն, ամենաշատն իրեն եմ հանդիպում, խոսում ենք անվերջ, անդադար: Ինքն ավելի հեշտ ընդունվեց, երևի երաժշտությունն այնքան խրտնեցուցիչ չէր, որքան՝ քանդակը:

– Իսկ որ Կանադա վերադառնաք, ի՞նչ եք անելու:

– Նորից ստեղծագործելու եմ: Մինչև կավը ձեռքս չառնեմ, չգիտեմ` ինչ եմ քանդակելու: Հիմա շատ դաս չեմ տալիս, ես վաղուց համալսարանում հատուկ կարգավիճակ ունեմ՝ ինքս եմ որոշում` երբ դաս տամ, և երբ հայտարարում եմ, եռակի, քառակի քանակով ուսանող է հավաքվում: գ Ինչ էլ լինում է, միևնույն է՝ ամեն անգամ շատ դրական ու շատ լցված եմ հեռանում Հայաստանից:

– Ճի՞շտ է, որ Դուք ցանկություն ունեիք Ձեր բոլոր գործերը նվիրել Հայաստանին:

– Դա մեծ փափագ էր, բայց ես արդեն սկսում եմ մեկ քայլ ետ գնալ: Նվիրողը որքան անկեղծ է, նվեր ընդունողն էլ նույնքան անկեղծ պիտի լինի…

Հատված «Կարևորը կանգառն է» տեսաֆիլմում (հեղինակներ՝ Անժելա Ֆրանգյան, Մարիաննա Աբրահամյան, 2011 թ.) Նարեկ Սարգսյանի խոսքից: Երևանի նախկին գլխավոր ճարտարապետը խոսում է Հյուսիսային պողոտայում Չաքմաքչյանի գործը դնելու մասին. «Արտո Չաքմաքչյանի արձանը, քանդակը այստեղ պետք է լինի, դա մեր կոնցեպցիայի մի մասն է: Առաջին առաջարկությունը, որ ես արել եմ Արտո Չաքմաքչյանին, արդեն հինգ տարի կա, և նա, իհարկե, այսպես ասեմ, պատանու մեծ խանդավառությամբ ընդունեց առաջարկը և բավականին երկար ժամանակ աշխատեց, և մանկական ոգևորությամբ հենց այս արվեստանոցում մենք արդեն առաջին արձանը քննարկել ենք, այնուհետև մենք կոնկրետ տեղն ենք ընտրել, դա պետք է լինի առաջին հատվածում, պարզապես մեր ծրագրերը, շինարարական պրոցեսներն այս մասով փոքր-ինչ հապաղեցին` կապված ընդհանուր ճգնաժամի հետ, զգալի դանդաղեցին, և կարծում եմ, որ վստահորեն կարող եմ ասել, որ այս տարի մենք այդ մասով ևս կսկսենք առաջին քայլերն անել, այդ արձանը, քանդակն անպայման իր հիմնական տեղը կունենա»: