Հովիկ Մուսայելյան. «ՏՏ ոլորտում ձեռներեցության զարգացումը հրամայական է»

Հարցազրույց «Սինոփսիս Արմենիա» ընկերության տնօրեն Հովիկ Մուսայելյանի հետ

– ՏՏ ոլորտն, արդեն 12 տարի է, ՀՀ կառավարության կողմից հռչակվել է` որպես տնտեսության գերակա ճյուղ: Ինչո՞վ է պայմանավորված եղել այդ գերակայությունը: Երբևէ տրվե՞լ են արտոնություններ:

– Տարիներ շարունակ բարձրացվել են բազմաթիվ հարցեր` և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման աջակցման խորհրդում, և՛ երկրի նախագահի, և՛ վարչապետի հետ մի շարք հանդիպումների ժամանակ: Նրանց հետ նախաճաշերի տարբեր ֆորմատներ են եղել, կազմակերպվել են հանդիպումներ առանց փողկապների, փողկապներով, մի խոսքով… և անընդհատ այդ հանդիպումների ժամանակ կարևորելով երկրի զարգացման մեջ ՏՏ ոլորտի դերակատարումը`ոլորտի մասնագետները միշտ բարձրացրել են արտոնություններ ունենալու հարցերը:

Սակայն պետության, կառավարության արձագանքը միշտ եղել է մոտավորապես այսպես, որ մենք չենք ուզում որևէ ոլորտի համար ստեղծել ջերմոցային պայմաններ, որ ճիշտ է, մենք հռչակել ենք ոլորտը գերակա, բայց դա դեռ չի նշանակում, որ այն պետք է արտոնություններ ունենա: Ընդհանրապես, արտոնություններին հիմնականում դեմ են եղել նաև այն պատճառով, որ երկրի բյուջեն կտուժի դրանից: Ողջունվել են տարբեր միջոցառումներ անցկացնելու առաջարկները, սակայն արտոնություններ տրամադրելը չի խրախուսվել:

– Բայց չէ՞ որ գերակա հայտարարված ճյուղը պահանջում էր ավելի «շոշափելի» ուշադրություն:

– Հայտարարություններ անել աջակցման և խրախուսման վերաբերյալ, բայց ոչ արտոնել… Սակայն, արդեն երկրորդ տարին է, ինչ մենք կառավարության դիրքորոշման մեջ որոշակի փոփոխություններ ենք տեսնում, մասնավորապես, երբ անցյալ տարի ազատ տնտեսական գոտիների ստեղծման վերաբերյալ օրենքը կիրառվեց, դա կարծես առաջին քայլն էր, որը սահմանում էր արտոնություններ այդ ազատ տնտեսական գոտում ՏՏ ոլորտի ընկերությունների համար` կապված մաքսավճարների և ավելացված արժեքի հարկի հետ: Ես չէի ասի, որ դա միանգամից փոխեց իրավիճակը, և բոլոր ընկերությունները ձգտում են հայտնվել այդ ազատ գոտում, որովհետև շատ ընկերություններ ձևավորվել են այլ տիրույթներում և մտադրություն չունեն տեղափոխվելու:

Օրինակ, որևէ խոշոր ընկերություն չի կարող հայտնվել այդ գոտում, որովհետև տարածքներն և ենթակառուցվածքները սահմանափակ են: Դա ավելի շատ կարող է մոտիվացնել փոքր ընկերություններին, որոնք շատ ավելի ճկուն են նման որոշումներ կայացնելու համար: Եվ երկրորդ լուրջ քայլը, որը ես ողջունում եմ, դա կառավարության կողմից ընդունված որոշումն է` օրենքի նախագծով Ազգային ժողովում հանդես գալու վերաբերյալ, որպեսզի արտոնություններ սահմանվեն եկամտահարկի և շահութահարկի մասով նորաստեղծ (ստարթափ) ընկերությունների համար:

– Որքա՞ն ժամանակ նրանք հարկատու չեն լինի նշված հարկերի մասով:

– Երեք տարով շահութահարկից ազատվում են, իսկ եկամտահարկը սահմանվում է 10 տոկոս: Եվ խոսքն այն նորաստեղծ ընկերությունների մասին է, որոնք փոքր են` ստարթափ, մինչև 15 հոգանոց աշխատակազմերով, և այնտեղ կառավարության կողմից հստակ սահմանվելու է հսկողություն, որպեսզի այլ գործունեությամբ զբաղվող ընկերություններն այդ օրենքի տակ չընկնեն, և որպեսզի Հայաստանում գործող ձեռնարկությունները պատվիրատու չդառնան այդ ստարթափ ընկերությունների համար, հակառակ դեպքում մենք կունենանք իրավական կարգավիճակների փոփոխություն, և առանձին ընկերությունները կբացեն իրենց ստարթափ բազային ընկերությունները` իրականացնելով նույն բիզնես գործունեությունը, սակայն օգտվելով այդ արտոնություններից:

– Ձեր կարծիքով` ինչպե՞ս պետք է վերահսկվի: Չէ՞ որ հնարավոր է, որ դրսից որևէ ընկերություն այստեղ իր մասնաճյուղը բացի ստարթափի անվան տակ, և…

– Խնդիրը հետևյալն է. մենք գիտենք Հայաստանում գործող օտարերկրյա ռեզիդենտներին, եթե այդ ընկերություններն են բացում ստարթափ ընկերություններ, այսինքն, եթե այդ ընկերություններն են «սնելու» նոր բացված ստարթափ ընկերություններին` այդ դեպքում հսկելը բավականին հեշտ է:

– Իսկ եթե լրիվ նո՞ր կազմակերպություն է:

– Եթե նոր կազմակերպություն է, թող լինի, ինչի՞ մասին է խոսքը: Այդ կազմակերպությունը կհետաքրքրվի Հայաստանով: Այս օրենքի նպատակներից մեկն էլ, կարծում եմ, այն է, որ նման կազմակերպությունների ուշադրությունը գրավեն Հայաստանում խելացի մասնագետները, կապիտալի աշխատուժն ու այնպիսի բարենպաստ պայմանները, որոնք հնարավորություն կտան նրանց բիզնեսը զարգացնելու:

– Բայց խոսքը հենց փոքր ընկերությունների մասին է, չէ՞: Այսինքն, եթե աշխատատեղերի քանակը մոտ 50 է, նրանք չե՞ն օգտվում արտոնություններից:

– Դե, տեսեք` ինչ է ստացվում` եթե ընկերությունը 15 աշխատատեղ ունի, այստեղ պետք է իրականացվի մասնագետների գրադացիա որակական առումով, որովհետև այդ 15 հոգանոց ընկերության մեջ շատ հնարավոր է, որ լինեն 1-2 բավականին որակյալ, բազմափորձ մասնագետներ, իսկ մնացածը լինեն նույնիսկ ուսանող` նորավարտ, այսինքն` մարդիկ, որոնք հնարավորություն չունեն ՏՏ ոլորտի այլ կայացած ընկերություններում աշխատելու:

Նրանց աշխատանքի որակը չի պահանջում մեծ հմտություն, նրանք ավելի շատ տեխնիկական հարցեր են լուծելու: Հիմա, եթե վաղը պարզվի, որ տվյալ արտադրանքի վրա պետք է ոչ թե 15, այլ` 30 մարդ աշխատի, այդ դեպքում արտոնությունը չի տարածվում այդ ընկերության վրա: Նման դեպքում սահմանափակում է դրվում: Հիմա այդ մասով այնքան էլ կատարյալ չի այդ մոտեցումը, բայց կարծում եմ, որ նման բաների վրա այսօր ուշադրություն դարձնել չարժե:

Միգուցե կառավարությունն ինչ-որ քաղաքական հարց է լուծում սրանով, բայց չեմ կարծում, որ նույն ընդդիմությունն այս օրենքի կիրառմանն ինչ-որ վերապահումներով է նայելու, որովհետև ցանկացած իշխանություն եթե նման քայլ է անում` դա պետք է ողջունվի բոլորի կողմից: Եվ վերջապես, ցանկացած որոշման տակ կարելի է գտնել ինչ-որ քաղաքական մղումներ:

– Մենք ունենք 11 ոլորտ, որոնք առաջնահերթ են ճանաչված կառավարության կողմից: Ստացվում է, որ միայն ՏՏ ոլորտն է օգտվում այդ արտոնություններից, իսկ մնացածները` ոչ: ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարը հայտարարել է, որ այս օրենքի շնորհիվ Հայաստանում տարեկան 40-60 ստարթափ ընկերություններ կստեղծվեն: Դուք կիսո՞ւմ եք այս լավատեսությունը:

– Ինձ թվում է` խնդիրը ոչ թե այն է, թե քանի ստարթափ կառաջանա, այլ` թե մի քանի տարի անց քանի՞ արդյունավետ ստարթափ ընկերություններ մենք կունենանք` այն ընկերություններից, որոնք ստեղծվել են տարիներ առաջ, այսինքն` այսօր: Որովհետև կան միջինացված ցուցանիշներ ամբողջ աշխարհում և զարգացած երկրներում այն մասին, թե բացված ստարթափներից քանի՞սն են մնում և արդյունավետ աշխատում, իսկ քանի՞սն են փակվում: Եթե չեմ սխալվում, 10 բացված ստարթափներից եթե երեքն աշխատում են` դա լավ ցուցանիշ է, հաշվի առնելով ռիսկայնությունը: Այս առումով լավագույն ցուցանիշն արձանագրվել է Իսրայելում, որտեղ ստարտափ ընկերությունների 50%-ն է եղել կենսունակ:

Բանկերը դժկամությամբ են ֆինանսավորում, որովհետև իրենց համար ՏՏ ոլորտի ընկերությունները ռիսկային են, նրանք տարբեր մտավոր պրոդուկտների վրա են աշխատում, և դժվար է վստահ լինել, թե այսօրվա իրենց պատրաստած և մշակած արտադրանքը վաղը մրցունակ կլինի՞, թե՞ ոչ` տեխնոլոգիաների չափազանց արագ զարգացման պատճառով:

Հենց դրա համար ստեղծում են վենչուրային հիմնադրամները: Արտադրանքի առումով էլ` եթե հարյուր ստարթափից մի տարվա մեջ պարզվի, որ 30-ը մնացել են, իսկ 70-ը փակվել են` դա վատ ցուցանիշ չի համարվում: Եթե նախարարն ասում է` 40-60-ը կբացվեն, բա որ այդ 40-60 էլ չաշխատեն, և պարզվի, որ մի 2-3 տարի հետո դրանցից մեկն է մնացել, կամ երկո՞ւսը:

Ի՞նչ տարբերություն` այդ իր ասած` տարեկան 40-60 ընկերությունները բացվե՞լ են, թե՞ ոչ: Ասածս այն է, որ ավելի իրատեսական է այն ցուցանիշը, որ մենք ինչ-որ ժամանակ հետո կարձանագրենք` որ այսքան ստարթափներից այսքանը մնացել են և արդյունավետ շարունակում են իրենց գործունեությունը, քան թե այն, թե քանիսն են բացվել: Հնարավոր է, որ 30 ընկերություններ բացվեն, և նրանցից 15-ն արդյունավետ աշխատեն, լա՞վ է, կարծում եմ` փայլուն է:

– Ենթադրենք` Ազգային ժողովը հաստատեց օրենքի նախագիծը, և ըստ դրա` տրվեն այդ արտոնությունները: Արդյոք դրանք բավարար կլինե՞ն, որպեսզի մենք համարենք, որ նորաստեղծ ընկերությունները լուրջ աջակցություն են ստանալու, թե՞ դա դեռ առաջին և փոքր քայլն է, որ արվում է ստարթափների կայացմանն աջակցելու նպատակով:

– Կարծում եմ` սա առաջին լուրջ քայլն է: Եվ այս քայլերը պիտի իրենց տրամաբանական հաջորդականությունն ունենան, մասնավորապես` կրթության բնագավառում կատարած ներդրումների առումով: Իմ խորին համոզմամբ, այն ընկերությունները, որոնք կրթության մեջ իրենց լուման ունեն, ևս պետք է ազատվեն ինչ-որ հարկերից: Օրինակ, մի քանի օր առաջ ՏՏ զարգացմանն աջակցման խորհրդի (ՏՏ ԶԱԽ) նիստում քննարկվում էր գրանտները հարկերից ազատելու խնդիրը:

Բավականին երկար քննարկումներ տեղի ունեցան այն հարցի շուրջ, թե արդյոք իմաստ ունի՞ այդ գրանտները հարկերից ազատել, թե՞ ոչ: Իմ կարծիքով, եթե այդտեղ կա կրթական և գիտական բաղադրիչը, ուրեմն արժե դրանց ազատել ավելացված արժեքի հարկից: Հիմա, եթե կառավարությունը տեսնի, որ ստարթափներն արդյունավետ աշխատում են, նաև համոզվի, որ դա ուղեղների արտահոսքի վրա լուրջ արգելք է դնում, և բացի այդ` երիտասարդների մոտ տեղեկատվական տեխնոլոգիական ձեռներեցությունն է զարգանում, ինչո՞ւ մի քանի տարի հետո, ասենք, 5%-ով չնվազեցնի կամ ընդհանրապես չազատի նրանց հարկերից:

Եթե դա երկրի համար կարևորագույն ռազմավարական անվտանգության խնդիրներ է լուծում, կարծում եմ, որ բարեփոխումները պետք է անպայման շարունակվեն: Պարզապես սրանք դեռ առաջին քայլերն են, մենք արդյունքները պետք է տեսնենք ժամանակի ընթացքում, և կառավարությունն էլ` հետևողականորեն տեղեկացված լինելով այս ամենից` փորձի ավելի լավ պայմաններ ստեղծել բիզնեսի համար:

– Այսինքն` հետագա քայլե՞ր են անհրաժեշտ, որպեսզի դաշտն ավելի համակարգվի:

– Այո:

– Հնարավո՞ր է, արդյոք, մեծ ընկերությունները բաժանվեն ստարթափների, այսինքն` մեծ ընկերություններից ծնված նոր փոքր ընկերությունները կատարեն նույն գործը, սակայն աշխատեն հարկերի գանձման այլ համակարգով: Նաև, կա՞ արդյոք վտանգ, որ խոշոր ընկերություններից մարդիկ կգնան ստարթափ ընկերություններ:

– Եթե տվյալ մեծ ձեռնարկությունը գործում է Հայաստանում, և իր կողմից ստեղծվում են միավորներ, ապա դա չի դիտարկվի` որպես ստարթափ: Ես կարծում եմ, որ այդտեղ այնքան էլ մեծ վտանգ չկա, որովհետև նախ` խոշոր տրանսնացիոնալ ընկերությունները հիմնականում իրենց աշխատողներին առաջարկում են կայուն երկարաժամկետ, տեսանելի և կանխատեսելի աշխատանք:

Ստարթափ ընկերություններում ռիսկային գործոնը շատ մեծ է` ընկերության ստեղծման ժամանակ անորոշությունը մեծ է, այսինքն` պատվերներ դեռ չկան, մարդիկ պետք է աշխատեն, փորձեն ցույց տալ, որ իրենք իրենցից ինչ-որ բան են ներկայացնում, և այլն, և այլն:

Իհարկե, հաջողված ստարթափներում նման դեպքեր կլինեն, գուցե իմաստ կունենա այդ աշխատանքը, բայց չեմ կարծում, որ դրանց թիվն այնքան մեծ լինի, որ համադրելի լինի` և ինչ-որ բացասական երևույթների մասին լուրջ խոսելու առիթ հանդիսանա և խոշոր ընկերություններից արտահոսք առաջացնի: Հնարավոր է, որ խոշոր ընկերություններում որոշ աշխատողներ իրենք մտածեն իրենց առանձին ընկերություններն ունենալու մասին:

– Փաստորեն, այսօր մեզ մոտ ստարթափներին ավելի մեծ արտոնություններ ենք տալիս, և ստացվում է, որ ավելի բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում այն երիտասարդների համար, որոնք կհամախմբվեն նոր գաղափարի շուրջ և կստեղծեն իրենց ընկերությունները:

– Այսօր Հայաստանում այդ երիտասարդները սովորում են կրթական տարբեր ծրագրերով, և իրենց կարիերայի կառուցման նշաձողն այն է, որ աշխատեն մի որևէ խոշոր ընկերությունում, դառնան մասնագետ, հետո` գլխավոր մասնագետ, ապա` բաժնի պետ, իսկ հետո` եթե հաջողվի, նաև` տնօրեն: Այդ առումով նրանց ամբիցիաները շատ քիչ են: Ինչո՞ւ պիտի մեր տաղանդավոր, լավ աշխատող տղաները թողնեն-գնան այլ երկրներ: Ինչո՞ւ նրանք չեն մտածում իրենց առանձին գործը Հայաստանում դնելու մասին: Ի՞նչ է, դրսում մե՞ղր են բաժանում:

Չգիտե՞ք` ինչ դժվարություններ կան այնտեղ: Ախր աշխարհն այնքան է փոքրացել, եթե դու ստարթափ ես ստեղծում Երևանում, այսօր կան բոլոր հնարավորությունները` գնալ ցուցահանդեսների, մասնակցել ցուցադրությունների, պատվերներ բերել, Երևանից կարող ես թռնել ցանկացած տեղ ու վերադառնալ, եթե գումար է պետք` կարող ես այնպես քեզ դրսևորել, որ ներդրողներ գտնվեն, վենչուրային հիմնադրամները քեզանով հետաքրքրվեն: Այս օրենքը շատ հեռու գնացող օրենք է` դրական առումով:

Սա առաջին զարկն է, որ երիտասարդների աչքերում փայլ առաջանա, որ նրանք տեսնեն, որ` չէ, այս կառավարությունը միշտ չէ, որ օրենքներ է նախաձեռնում, որ նրանցից գումար տանի` ինչպես, օրինակ, կենսաթոշակայինի դեպքում, երբ նրանք սկսեցին բողոքել, այլ նաև օրենքներ են գեներացնում, որպեսզի ոլորտը զարգանա, և նրանք մնան իրենց երկրում:

– Կարծիքներ կան այն մասին, որ այս օրենքը հատուկ է հիմա առաջ քաշվում, որ մեղմացնի պարտադիր կենսաթոշակայինի հետ կապված բողոքի ալիքը:

– Կարծում եմ` դրանք առանձնապես կապ չունեն իրար հետ: Դա այնքանով կապ ունի կենսաթոշակայինի հետ, որ մի քանի հարյուր աշխատող, որոնք պետք է աշխատեն ստարթափ ընկերություններում` քիչ եկամտահարկ կմուծեն և ավելացած մաքուր եկամտի հաշվին կմուծեն կենսաթոշակայինի բաղադրիչը` առանձնապես չտուժելով: Բայց դա էլ կախված է իրենց ընդհանուր եկամուտներից, իրենց աշխատավարձի չափից:

Ստարթափ բազմաթիվ ընկերություններ ամիսներով կամ մի տարի կարող են վնասով աշխատել` իրենց համեստ խնայողություններն օգտագործելով, կամ պարտքով ընկերներից և ծնողներից գումար վերցնելով, որովհետև մինչև նրանք կայանան, իրենց գումար է պետք: Բանկերից գումար վերցնելն իրատեսական չէ, քանի որ ռիսկային գործոնը մեծ է, ինչպես արդեն նշվել է:

– Գուցե պետք է ասել, որ այս խոսակցությունները տարիներ առա՞ջ արդեն կային:

– Մենք լավ գիտենք, որ մեր երկրում ստվերային տնտեսությունը շատ մեծ տոկոս է կազմում, և դա չեն թաքցնում նաև մեր իշխանությունները: Մենք շատ դեպքերում հպարտանում ենք, որ ՏՏ ոլորտը շատ թափանցիկ է, և այլն… Բայց ՏՏ ոլորտում էլ կա ստվեր: Այսօր շատերս գիտենք, որ մեր նույն երիտասարդներից ոմանք այսօր իրենց բնակարաններում, խոհանոցներում նստած, դրսից պատվերներ են բերում ու աշխատում, և հարկային դաշտից լրիվ դուրս են: Ստվեր է, իհարկե, ստվեր է: Նման օրենքների կիրառումն այդ երիտասարդներին թույլ կտա, որ նրանք գան հարկային դաշտ, չթաքնվեն, այլ արժանապատվորեն իրենց գործունեությունը ծավալեն: Դա նաև կնպաստի, որ դրսից նրանց պատվիրատուների մոտ անընդհատ հարցեր չառաջանան, թե ինչու են նրանք խուսափում այդ ամենից: Այս օրենքը նաև ստվերի դեմ է պայքարում:

Վաղը-մյուս օրը մեկ էլ կտեսնենք` մեծ քանակությամբ երիտասարդներ կհայտնվեն, կզարմանանք, կասենք` որտե՞ղ էին իրենք առաջ: Իրենք այստեղ էին` իրենց տներում նստած աշխատում էին: Փորձը ցույց է տալիս, որ մեզ մոտ արտահոսքը շատ քիչ է` այն ընկերությունների համեմատ, որտեղ մարդիկ իրենց աշխատողներին առաջարկում են կայուն աշխատանք: Նմանատիպ օրենքները մարդկանց թույլ կտան ուղղակի այստեղ փորձ անել, թեկուզ, մի տրիվիալ բան ասեմ` վերջին փորձն անել: Ես չեմ կարծում, որ մարդկանց այդքան հեշտ է տրվում արտագաղթը, չնայած ասում են` հայկական գենն է այդտեղ աշխատում, որտեղ հաց` այնտեղ կաց:

Բայց ինձ թվում է` մարդիկ հիմնականում շատ մեծ դժվարությամբ են որոշում լքել երկիրը: Դա սթրես է, շատերի մոտ դա լրջագույն խնդիր է, ոմանց համար գնալն ինչ-որ տեղ նաև ողբերգություն է: Ինձ թվում է` սա մարդկանց համար մի հնարավորություն է, որպեսզի փորձեն իրենց երկրում ձեռներեցությամբ զբաղվելով` ինտելեկտուալ արտադրանք ստեղծել և գումար վաստակել:

– Ձեր ընկերությունում սովորող և աշխատող երիտասարդների տեսանկյունից կարո՞ղ եք զուգահեռներ անցկացնել:

– Մեզ մոտ շատ երիտասարդներ իրենց մասնագիտական ոլորտում ստանում են հնարավորինս ամենաբարձր որակի կրթությունն իրենց երկրում: Դրսում նման կրթություն ստանալու համար պետք է գնալ լավագույն համալսարաններ, իսկ իրենք Հայաստանում են դա ստանում:

Այսինքն, եթե շատերը դուրս են գնում կրթություն ստանալու համար, այս մարդիկ այստեղ են ստացել կրթությունը: Այստեղ նրանք նաև հրավեր են ստանում աշխարհի առաջատար ընկերությունից` աշխատելու իրենց մասնագիտությամբ: Բարձր աշխատավարձ են ստանում ու իրենց երկրում են ապրում` միևնույն ժամանակ դժգոհ լինելով շատ բաներից` խանութներում գների աճից, կենսաթոշակայինի հետ կապված հարցերից, շարունակելով ապրել հույսով: Իսկ այն մարդու մոտ, ով հնարավորություն չունի այդ ամենին հասնելու, բնական է, ձգտում կա դուրս գնալու:

Նա իր հարցերը լուծելու, իր պետքերը հոգալու միակ ճանապարհը տեսնում է դրսում: Եվ եթե նորից վերադառնանք այս օրենքին, ապա մեր ուսանողներից շատերի համար այն ազդակ է լինելու ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու: Իսկ եթե հարցնենք, թե սա աշխատուժի առումով խնդիր չի՞ առաջացնի մեծ ընկերությունների համար: Իհա՛րկե կառաջացնի, բայց միևնույն ժամանակ` այստեղ էլի դրական կողմ կա` մրցակցությունն է ավելանալու: Խոշոր ընկերություններն այլևս իրենց խաղի կանոնները թելադրողի պես չեն պահի:

– Ձեռներեցության զարգացումը, որքան հայտնի է, գերխնդիր էր մեզ մոտ, այդպիսի մտածելակերպը շատ քիչ է մեր երիտասարդների մոտ: Այս օրենքը կնպաստի՞, որ մարդիկ սկսեն մտածել ոչ թե տնօրեն դառնալու իրենց երազանքի մասին, այլ իրենց սեփական գործը ձեռնարկելու:

– Ես դասավանդում եմ Պոլիտեխնիկում, մագիստրանտներին` «Ձեռներեցությունը ՏՏ ոլորտում» առարկան: Դասընթացի գործնական պարապմունքների ժամերին մենք ստեղծում ենք վիրտուալ ստարթափներ` յուրաքանչյուրում 5-10 ուսանողներ ներգրավելով: Իրենք պրեզենտացիաներ են պատրաստում` իրական արտադրանք են մշակում, բայց` վիրտուալ ներկայացմամբ: Սակայն գործողությունները պետք է լինեն իրատեսական, օրինակ, եթե ասում ես` բանկից գումար եմ վերցնելու, դու պիտի ասես` կոնկրետ ո՞ր բանկից, ինչքա՞ն են տոկոսները, ի՞նչ հարկային արտոնություններ կան, և ուսանողը սկսում է ուսումնասիրել գործող օրենքները և մեր բանկային համակարգը:

Ես նրանց ասում եմ` օդից վերցված որևէ բան չեք ասում: Ուսանողը պետք է հիմնավորի` որքա՞ն է աշխատավարձի ֆոնդը, ես հարցնում եմ` որտեղի՞ց: Նա պետք է ասի, օրինակ, X բանկից 20 տարով վարկ եմ վերցրել նշված տոկոսով:

Մենք արդեն գիտենք` X բանկը նրան այդքան գումար այդ տոկոսով կտա՞, թե՞ ոչ: Կամ ասում է` դիմել եմ վենչուրային հիմնադրամ, կամ մեկ ուրիշ լուծում եմ գտել: Այս պատանիներն ապրում են այդ վիրտուալ տիրույթում, անընդհատ խոսում են դրա մասին, պրեզենտացիաներ են ներկայացնում: Հիմա ես հաջորդ դասին պետք է մտնեմ լսարան, և համոզված եմ, որ իմ ուսանողների աչքերի մեջ մի նոր փայլ եմ տեսնելու…

Հարցազրույցը` ՄԱՐԻԱՄ ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆԻ