Վահան Արծրունի. «Մենք ունենք մի երկիր, որտեղ ապրում են տառապող և դժբախտ մարդիկ»

Կոմպոզիտոր, երաժիշտ Վահան Արծրունու համոզմամբ՝ Հայաստանում այսօր երջանիկ մարդ հնարավոր չէ գտնել: Նույնիսկ փողատերներն ու օլիգարխները, որ կուտակել են հսկայական գումարներ, երջանիկ մարդիկ չեն: Ըստ երաժշտի՝ հնարավոր չէ աղքատության մեջ ապրել, ամեն օր առնչվել անարդարության հետ և շարունակել լինել երջանիկ: «Իսկ այսպիսի մարդկանց հետ դու ոչինչ չես կարող տեղից շարժել, ո՛չ տնտեսություն, ո՛չ բիզնես, ո՛չ մշակույթ… ոչի՛նչ: Եթե փորձեք նայել այս դիտակետից, կտեսնեք, որ գաղտնիքն այստեղ է»,- ասում է Վ. Արծրունին՝ համոզված լինելով, որ ՀՀ իշխանավորները նպատակ չեն դնում մարդկանց կյանքի որակը մի քիչ փոխել, լավացնել՝ այն դեպքում, երբ իշխանության գործառույթըհենց դա է:

«Լավ, լցրեցիր գրպաններդ, հետո՞: Միևնույն է, ապրում ես դժբախտ մարդկանց մեջ, չէ՞: Այն հանգամանքը, որ դու ապրում ես դժբախտների տիրույթում, քո կյանքի որակը չի փոխի, որքան էլ դու տներ, բիզնեսներ ունենաս: Դժբախտ մարդ ես, որովհետև քո ազգը տառապում է ամեն օր, և դա չտեսնելու և չզգալու համար որքա՜ն անհաղորդ մարդկային տեսակ պետք է լինես ու շարունակես գրպաններդ լցնել»,-ասել է նա:

– Դուք բազմաժանր երաժիշտ եք. սիմֆոնիկ երաժշտությունից՝ մինչև ռոք, հոգևորից՝ մինչև էլեկտրոնային երաժշտություն: Ինչպե՞ս եք կարողանում համադրել այս տարբեր ոճերը:

– Ժանրերի տարբերությունն իրականում գերխնդիր չէ ինձ համար: Կյանքի մի շրջանում ֆիլմերի համար էի գրում երաժշտություն և գործ ունեի միայն էլեկտրոնային երաժշտության հետ: Կար ժամանակ, երբ աշխատում էի միայն ռոք խմբի հետ, և հետևաբար՝ ստեղծագործություններ էին ծնվում ռոք ժանրում: Եղավ շրջան, երբ ստեղծում էի երաժշտություն կամերային ժանրում: Եվ, քանի որ արդեն բավական ժամանակ երաժշտության ասպարեզում եմ՝ արդեն մոտ 30 տարի, ետ նայելով՝ կարելի է ասել, որ ժանրերի որոշակի բազմազանություն կա: Ուզում եմ ասել, որ դա կախված է ժամանակի թելադրանքից:

– Ռուս կոմպոզիտոր Սկրյաբինն ասել է, որ ոչ թե պետք է արվեստն իջեցնել մարդկանց մակարդակին, այլ մարդկանց բարձրացնել արվեստի մակարդակին: Բայց մեր երկրում և՝ ոչ միայն, հակառակ գործընթացն է տեղի ունենում: Ո՞ւմ է ձեռք տալիս այս իրավիճակը:

– Դա ծրագրված գործընթաց է: Ինձ թվում է, որ ՀՀ մշակույթի նախարարությունը արդեն 20 տարուց ավելի զբաղված է Սկրյաբինի այդ հայտնի դրույթին հակառակվելով: Այսինքն, արվեստի նիշն իջեցվում է հանրային ճաշակի մակարդակին: Այս գործընթացում մենք կորցնում ենք այն չափորոշիչներն ու պատկերացումները, որոնք սահմանում են «արվեստ» հասկացությունը: Սա վերաբերում է ոչ միայն երաժշտությանը, այլև գրականությանը, կինոյին և արվեստի բոլոր դրսևորումներին: Երբ մենք պատկերացում չունենք, թե ի՞նչ մոտեցումներով պետք է առաջնորդվել արվեստի ստեղծագործության հետ հարաբերվելիս, հետևաբար, մենք նախևառաջ՝ չենք կարող ճանաչել՝ սա արվե՞ստ է, թե՞ ոչ, և երկրորդը՝ արվեստի մեջ արժեքավո՞ր է այն, թե՞ ոչ այնքան: Այսինքն, մենք կորցնում ենք նրբերանգների զգացողությունը և ինքնաբերաբար կանգնում տգիտության և անբանության ճանապարհին: Մենք, փակելով այդ զգայարանները, հայտնվում ենք մոլորության մեջ և ինքներս մեզ չենք կարողանում ճիշտ դրսևորել նույնիսկ այն պարագայում, երբ առնչվում ենք բացահայտ արվեստի ստեղծագործության հետ:

– Այսինքն, Մշակույթի նախարարությունը չի՞ կատարում իր դերը:

– Մշակույթի նախարարությունը գրանտ բաժանող կազմակերպություն է: Որքան լավ երաժիշտներ ունենք, որոնց կարելի էր աշխարհին ներկայացնել: Դա ավելի շնորհակալ առաքելություն կլիներ, քան թե դրսից արդեն հաստատված, անվանի մարդկանց պարբերաբար բերելն ու բյուջեից հսկայական գումարներ ծախսելը: Մշակույթի նախարարությունն այն հաստատությունն է, որը պետք է մշակի մշակութային քաղաքականություն, որի վեկտորը պետք է ուղղված լինի դրսում արվեստի միջոցով մեր երկրի ճանաչմանը:

Այս առումով՝ կատարյալ ֆիասկո է: Մի հսկայական հաստատություն, որը պետք է զբաղված լիներ որոշակի մշակութային իդեալներ առաջ տանելով, ընդամենը հայտեր է հավաքում և դրանց մի մասը բավարարելով կամ թերի կատարելով՝ զեկուցում է կատարված աշխատանքի մասին: Ես հասկանում եմ, որ դա էլ կարելի է անել, բայց անունը թող փոխի և իր այդ բովանդակությանն ավելի մոտ անուն դնի, ենթադրենք՝ պետական գրանտային գործակալություն, որը կբաժաներ գրանտներ որոշակի ոլորտում: Իմ պատկերացմամբ՝ Մշակույթի նախարարությունը, առաջին հերթին, մշակութային առաքելության մեխանիզմ է և որոշակի ռեսուրս՝ այդ առաքելությունն իրականացնելու համար:

– Մենք գնալով հեռանում ենք Կոմիտասից: Ցավալի է, բայց հայը կարող է ռադիոյով Կոմիտաս լսել և անմիջապես փոխել ռադիոալիքը: Ո՞րն է սրա պատճառը:

– Կոմիտասն ավելի լայն հասկացություն է, խորհրդանշում է որոշակի արժեհամակարգի ստատուս: Այն հայի որոշակի տեսակ է, կենսակերպ, ինչը ես համարում եմ և անվանում եմ մշակութային հայի տեսակ: Կոմիտասի օրինակով կարելի է հսկայական քանակի հարցերի պատասխաններ գտնել: Այդ հարցերից մեկը Ձեր տվածհարցն է: Սա զգայարանների և արժեհամակարգի բացակայության կորուստ է: Շատերը լսում են Կոմիտաս և չեն կարող տեղավորել իրենց աշխարհայացքի մեջ: Այն հոգևոր տարածքը, որտեղ պետք է մարդու ներսում որոշակի հոգևոր գործընթացներ առաջացներ, այդ տեղը հանրության մեծամասնության մոտ, ցավոք, զբաղված է ռաբիսով, արաբական, թուրքական երաժշտությամբ: Ի սկզբանե այդ մարդկանց մոտ հոգևոր տարածքն այնքան էլ մեծ չէ, փոքր է, ու եթե լցված է աղբով, պատկերացնել, որ այդ աղբափոսի մեջ հանկարծ կհայտնվի որևէ արժեքավոր բան, հավանականությունը չնչին է:

Դրա պատճառով էլ մենք ունենք այն, ինչ ունենք այսօր: Պատկերացրեք, եթե 20 տարիների ընթացքում լրատվամիջոցները զբաղված են մարդկանց հոգևոր տարածքն աղբ լցնելով, ի՞նչ կարող են անել այդ մարդիկ, կամ ես ու Դուք: Այստեղ արդեն անձնական հոգևոր փորձառության խնդիր է, որովհետև իրենից բացի՝ այդ հոգևոր տարածքը ոչ ոք չի կարող ազատել: Մարդն ինքը պետք է գիտակցի, որ այդ տարածությունն անհրաժեշտ է մաքուր պահել, որ այն արժեքավոր նյութով լցվի, և ինքն իրեն զգա անբաժան մասնիկը մեր մշակույթի, մեր պատմության, հայի արժեհամակարգի: Կոմիտասն այն տիեզերական ընկալումների մարմնավորման տեսակն է, որը և տալիս է իրական պատկերացումը հայկական մշակութային մարդու մասին: Այսինքն՝ ով է հայն իր տեսակով՝ մշակութային դաշտում, ով է հայը՝ որպես բարոյական սուբստանցիա, հետո նաև՝ քաղաքացի: Եթե դու մերժում ես քո արժեհամակարգը, դու չես կարող ընկալել այն, ինչն իրականում համապատասխանում է քո էությանը:

– Իսկ հնարավոր չէ՞ հակառակը՝ Կոմիտաս լսելով՝ վերադառնալ մեր արժեհամակարգին:

– Դա ճանապարհներից մեկն է: Բայց դա պետք է արվի գիտակցաբար: Ստիպողաբար և բռնության ենթարկելով՝ մենք ոչ մի արդյունքի չենք հասնի: Եթե մարդուն աթոռին կապես և լսեցնես Կոմիտաս, ոչինչ իր մեջ չես փոխի: Պետք է մարդու մեջ առաջանա ինքնամաքրման ցանկությունը: Եթե մարդը չուզենա իրեն բարձրացնել դեպի հոգևորը, քարոզն ու բացատրությունները ոչ մի արդյունք չեն տա:

– Հնարավո՞ր է հասնել նրան, որ բարձր արվեստը հասկանան բոլորը: Թե՞ այն միշտ էլ քչերին է ըմբռնելի եղել:

– Իրականում մաքուր և բարձր արվեստը նեղ ոլորտ է, իրապես հասկացողներն այնքան էլ շատ չեն: Բայց տվյալ դեպքում բարձր արվեստի գերակայության խնդիրը կա: Եթե կա այդ գերակայությունը և գիտակցված է հանրության մեջ, հանրությունը փորձում է ձգտել հասնել այդ իդեալին: Միևնույն է, հանրությունը մի քանի քայլ հետ է մնալու, դա համաշխարհային փորձն է ցույց տալիս, բայց հանրության զարգացման գործընթացի համար մաքուր արվեստի բարձր գիտակցումն այն հանգամանքն է, որ միշտ բարձրացնում է հանրությանը և տանում զարգացման: Փոքրիկ դրվագ պատմեմ:

Մյունհենում մի փառատոն կա, կոչվում է՝ «Բախ 24», մեկ օրվա ընթացքում իրենց հրապարակներում Բախ է կատարվում՝ թե՛ դասական կատարումներով, և թե՛ այլ մոտեցումներով: Դուք ասում եք՝ արդյո՞ք բոլորը կարող են ընկալել: Կա մի ֆանտաստիկ տեսանյութ, որտեղ Բոբի Մակֆերրին երգում է Բախի «Ավե Մարիայի» նվագակցումը, իսկ բուն արիան երգում է ժողովուրդը՝ մի քանի հազար հոգի, ովքեր տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ են և անձրևի տակ, անձրևանոցներով կանգնած՝ երգում են:

Մարդկային տարբեր տեսակների այս ներկայացուցիչներն ապրում են մեկ մշակութային բանաձևով: Բոլորը երգում են ճիշտ տեքստը: Սա նշանակում է, որ շատ վաղուց, ինչ-որ մի էտապում իրենք ստացել են պատկերացումը, անգիր են սովորել, և երբ առիթ է լինում, իրենք կարող են իրենց վերաբերմունքը դրսևորել երգելով: Սրանից կարող ենք եզրակացնել, որ այո՛, լայն հանրությունը ճանաչելով ճշմարիտ արվեստը, կարող է ակտիվ կոնտակտի մեջ մտնել այս տիրույթում ոչ միայն՝ որպես ունկնդիր, այլև՝ որպես կատարող:

– Արտագաղթի մասին այսօր շատ է խոսվում: Բազմիցս նշել եք, որ թեև պայմաններն այստեղ արվեստագետի, երաժշտի համար բավարար չեն, բայց չեք պատրաստվում արտագաղթել: Որքան էլ դրդող հանգամանքներ լինեն արտագաղթելու համար, չե՞ք կարծում, որ չարտագաղթող մարդը տեսակ է նաև:

– Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ արտագաղթել: Ես գիտեմ հսկայական քանակի երաժիշտների, ովքեր ունեն «գրին քարտ», բայց ապրում են Հայաստանում: Այսինքն՝ իրենց փողը վաստակում են դրսում և Հայաստանի քաղաքացի չեն, բայց հիմնականում այստեղ են բնակվում: Սա արտագաղթի տեսա՞կ է, թե՞ ոչ: Արտագաղթ ասելով՝ ի՞նչ նկատի ունենք, ֆիզիկակա՞ն բացակայությունը, թե՞ հպատակության փոփոխությունը: Այստեղ երկու հարթություն կա:

Մանավանդ հիմա, երբ վերջերս բավական թափ առավ ռուսահպատակությունը, սա արդյո՞ք արտագաղթի տեսակ չէ: Մարդը փոստով ուղարկում է իր հրաժարականը, որպեսզի ընդունի այլ երկրի հպատակությունը: Սա, իմ կարծիքով, ավելի նողկալի երևույթ է, քան այն, երբ արվեստագետը ստիպված և դրդված լքում է իր հայրենիքը, որպեսզի ստեղծագործական դրսևորման ազատություն ձեռք բերի դրսում: Ո՞րն է ճիշտը, ո՞րը՝ սխալը: Իմ կարծիքով՝ առաջին տարբերակն ավելի անընդունելի է, քան երկրորդը: Առաջինի պարագայում՝ կյանքը լավացնելու միտումը թաքուն դրսևորող մի տեսակի հետ ենք առնչվում, երկրորդ տարբերակում՝ շատ հաճախ ստիպված հեռացողի:

– Բայց ընդունված է ասել, որ արվեստագետը պետք է միշտ մնա իր ժողովրդի կողքին:

– Շատ հակասական է: Տեսեք՝ Գոգոլն իր բոլոր ստեղծագործությունները գրել է Հռոմում: Տուրգենևը Ռուսաստանում գրեթե չի ապրել, բայց համարվում է ռուսական մեծ գրող: Հստակ սահմանումներ չկան: Վերջիվերջո, արվեստագետին, մանավանդ ստեղծագործող արվեստագետին, արժևորում է իր ստեղծագործական նյութը, ոչ թե իր ֆիզիկական ներկայությունը: Այստեղ ես կառանձնացնեի ստեղծագործող արվեստագետին համընդհանուր զանգվածից:

Սա մի առանձին, փոքր տիրույթ է, որն այդ առումով որոշակի արտոնություններ պետք է ունենա: Կան արվեստագետներ, որ հանուն հայրենիքի չեն լքում երկիրը, բայց որքա՞ն կարելի է շահարկել և շահագործել այս հանգամանքը: Այս շահարկումն անթույլատրելի սահմաններն է հատում: Որքա՞ն կարող է պետությունը բռնանալ նման որակների վրա: Արդեն 22 տարի է, որ մենք այնպիսի իրավիճում ենք գտնվում, որ կարծես թե պետությունը խրախուսում և ուղղորդում է արվեստագետին՝ դեպի երկրից դուրս:

Մարդ ստանում է դիպլոմ և չի հասկանում, թե ինչպե՞ս կարող է իրեն կատարելագործել՝ որպես ստեղծագործող, ինչպե՞ս կազմակերպել հանդիսատեսի հետ իր շփումը: Համերգ տալն այստեղ մեծ խնդիր է: Ո՞րն է այն վայրը, որտեղ նա կարող է հանդիպել և գտնել իր հանդիսատեսին, մանավանդ, երբ արվեստագետն իր առաջին քայլերն է անում արվեստի ոլորտում: Ո՞րն է այն ցուցասրահը, որտեղ նա կարող է ցուցադրել իր գործերը, ո՞րն է այն գրախանութը, որտեղ կարող է վաճառել դրանք, ո՞րն է այն հրատարակչությունը, որը կարող է հրատարակել իր ստեղծագործությունը: Ոչ թե երկու հոգի, այլ սերունդներ են ընթացքից դուրս մնում և ուղղորդվում են՝ կամ մասնագիտությունից, կամ էլ երկրից դուրս: Այստեղ տեսնում ենք, որ շատ ազնիվ, լուսավոր նվիրումը հայրենիքին և հայրենի մշակույթին պարզապես քանդվում է այն սիստեմով, որը կառուցված է մեր երկրի մշակութային դաշտում: Շատ ցավալի է, քանի որ ես հասկանում եմ, որ սա խնդիր է թե՛ նորահայտ ստեղծագործողների, և թե՛ արվեստում արդեն հաստատվածների համար:

– Հայաստանի կառավարությունն ընտրեց Մաքսային միությանն անդամակցելու ճանապարհը: Վերջերս էլ երկրի կառավարական կազմում տեղի ունեցան փոփոխություններ: Այս ամենից սպասելիքներ ունե՞ք:

– Ո՛չ: Ես ընդհանրապես քաղաքական ոլորտից որևէ սպասելիք չունեմ: Այն վատ իմաստով՝ ամենակայուն ոլորտն է մեր երկրում, ամենաքիչ փոփոխություններին ենթակա: Նույն մարդիկ են, նույն դեմքերը, ժամանակ առ ժամանակ՝ աթոռների ու սեփականության վերաբաշխում, և վերջ: Մի բևեռում՝ հսկայական հարստության կուտակում, մյուսում՝ ազգի անէացում: Աղքատություն, ապատիա, դեպրեսիա և իդեալների կորուստ:

– «Երկիր Արմենիա, երազ Արմենիա…». Ձեր երգերից մեկն է: Ի՞նչ պետք է արվի, որ Հայաստանն իրոք երազ դառնա բոլոր հայերի համար:

– Այնքան պարզ բան պետք է արվի: Գիտեք՝ իշխելը մի բան է, կառավարելն ու համակարգելը՝ մեկ այլ բան: Իշխանության եկած մարդը կամ խումբը պետք է հասկանա, որ իշխանությունն իշխելու համար չէ: Եթե նստել ես այդ աթոռին, ապա պետք է ունակ լինես համակարգել ոլորտները, և համապատասխան լծակներ ունենաս, որպեսզի կարողանաս այդ ռեսուրսը համակարգելով՝ կոորդինացնել և բերել որոշակի նպատակի: Իսկ որոշակի նպատակը սեփական ազգի, յուրաքանչյուր քաղաքացու երջանիկ լինելը պետք է լինի: Հիմա մեր երկրում մի այնպիսի իրավիճակ է, որ երջանիկ մարդ չկա, չեք գտնի: Նույնիսկ այն փողատերն ու օլիգարխը, որ կուտակել են հսկայական գումարներ, երջանիկ մարդիկ չեն:

Հնարավոր չէ աղքատության մեջ ապրել, ամեն օր առնչվել անարդարության հետ և շարունակել լինել երջանիկ: Այնպիսի մի դաշտ է ստեղծված Հայաստանում, որը բացառում է երջանկության հանգամանքը: Մենք ունենք մի երկիր, որտեղ ապրում են տառապող և դժբախտ մարդիկ: Այսպիսի մարդկանց հետ դու ոչինչ չես կարող տեղից շարժել, ո՛չ տնտեսություն, ո՛չ բիզնես, ո՛չ մշակույթ… ոչի՛նչ:

Եթե փորձեք նայել այս դիտակետից, կտեսնեք, որ գաղտնիքն այստեղ է: Իշխանավորները նպատակ չեն դնում կյանքի որակը մի քիչ փոխել, բարձրացնել: Իսկ իշխանության գործառույթը դա է: Դու եկել ես այդտեղ նստել՝ ոչ թե քո գրպանը լցնելու համար, այլ քո ազգի, քո համաքաղաքացիների կյանքը թեթևացնելու համար: Հակառակ դեպքում՝ դու այդ աթոռին պետք չես: Լավ, լցրեցիր գրպաններդ, հետո՞: Միևնույն է, ապրում ես դժբախտ մարդկանց մեջ, չէ՞: Այն հանգամանքը, որ դու ապրում ես դժբախտների տիրույթում, քո կյանքի որակը չի փոխի, որքան էլ դու տներ, բիզնեսներ ունենաս:

Դժբախտ մարդ ես, որովհետև քո ազգը տառապում է ամեն օր, և դա չտեսնելու և չզգալու համար որքա՜ն անհաղորդ մարդկային տեսակ պետք է լինես ու շարունակես գրպաններդ լցնել: Նշանակություն չունի, թե դու որ կուսակցության ներկայացուցիչն ես, բացարձակապես էական չէ, քանի որ դու խնդիր ես դնում՝ փոխել այս մարդկանց կյանքի որակը, տեսակը: Երեք անգամ կարծես թե փոխվել է իշխանությունը, իսկ ի՞նչ է փոխվել այս դժբախտ մարդկանց կյանքում: Անկախության առաջին օրից մինչ այսօր դու սեփական ազգդ անցկացնում ես տարբեր տեսակի տառապանքների միջով: Ու հիմա քո քաղաքացին մտածում է՝ ի՞նչ հնարք անի, որ քաղաքացիությունը փոխի: Եվ ինչի՞ համար, որովհետև այնտեղ թոշակն ավելի բարձր է:

Սա բոլոր իդեալների մասին պատկերացումների, երկրի քաղաքացու հպարտության, տարրական մարդկային արժանապատվության կորստի մասին է վկայում: Ասում են՝ ի՞նչ է եղել, որ: Երկիրդ ես կորցնում, եղբա՛յր, թե՛ դու, որ նստած գրպաններդ ես լցնում, և թե՛ դու, որ հիմա միջոցներ ես ձեռնարկում, թե ինչպես մտնես այդ դեսպանատունն ու գործերդ դասավորես: Այս դաշտում մենք ինչպե՞ս կարող ենք որոնել Կոմիտաս, ինչպե՞ս կարող ենք խոսել մշակութային հայի տեսակի մասին…