Պատերազմի և խաղաղության մասին
Աշխարհում շատ քիչ են եղել համընդհանուր խաղաղ ժամանակներ, պատերազմները մոլեգնել են բոլոր դարերում` խլելով անհամար մարդկային կյանքեր, բազմաթիվ մարդկանց մատնելով թշվառությունների, վշտերի, նեղությունների: Ինչո՞ւ է պատերազմն առկա Աստծո կողմից ստեղծված աշխարհում:
Աստված ստեղծեց տիեզերքը, մեր աշխարհն ու մարդուն և ասաց, որ ամեն ինչ բարի է (Ծննդ. 1.31): Սակայն չարը եկավ աշխարհ և մարդուն գայթակղելով` ձգեց դեպի իր չար մտադրությունները, և անկում ապրեց արարչագործությունը (Ծննդ. 2.1-13, 17): Մեղքի հակումը հաստատվեց մարդու մեջ և տարածվեց մարդկային սերունդների վրա: Չարի, մեղքի ազդեցությամբ և ազատ կամքով սխալ ճանապարհի ընտրությամբ մարդկանց միջև հակամարտություն և մարդասպանություն կատարվեց: Կայենը սպանեց իր եղբայր Աբելին (Ծննդ. 4.8): Մարդկության՝ մեկ նախահորից առաջացած լինելը, ապա ջրհեղեղից հետո արդար Նոյի սերունդներից մարդկության գոյության շարունակությունը (Ծննդ. 9.19) եղբայրության գաղափարն է հաստատում մարդկանց ու ժողովուրդների միջև: Այս իմաստով պատերազմներն ու հակառակորդների` միմյանց սպանելը եղբայրասպանություն է: Բայց մարդասպաններ չեն համարվում նրանք, ովքեր պատերազմի ժամանակ սպանություն են գործել հայրենիքի, մարդկանց, սրբազան արժեքների պաշտպանության նպատակով:
Պատերազմը աղետ է և չարիք: Դա չարի` սատանայի դրդմամբ մեղսագործության հետևանք է, ա՛յն չարի, որի մասին Փրկիչն ասում է. «նա ի սկզբանե մարդասպան էր» (Հովհ. 8.44): Քրիստոս խաչի վրա Իր մահվամբ և փառավոր Հարությամբ պարտության մատնեց չարին, շնորհները տվեց մեղքին հաղթելու: Սակայն Աստծո կամքին հակառակ ընթացողները սատանայի ազդեցության տակ են այս աշխարհում: Նրանց վրա իշխում է չարը: Դրա համար էլ Հովհաննես Ավետարանիչը սատանային կոչում է այս աշխարհի իշխան (Հովհ. 12.31, 16.11) և իր թղթում ասում է. «Ամբողջ աշխարհը չարի մեջ է» (Ա Հովհ. 5.19): Քրիստոս որոմների մասին առակով և դրա մեկնությամբ շեշտում է այս իրողությունը. «Այն, որ սերմանում է բարի սերմը, մարդու Որդին է, իսկ արտը այս աշխարհն է. բարի սերմը նրանք են, որ արքայության որդիներն են, իսկ որոմը չարի որդիներն են. և թշնամին, որ այն ցանեց, սատանան է» (Մատթ. 13.36-39):
Եթե մեղսագործությունների և հատկապես պատերազմների պատճառը նաև ազատ կամքն է, որով կատարվում է չարին գործակից լինելու ընտրությունը, ինչո՞ւ Աստված չի խափանում ազատ կամքը և թույլ է տալիս մանավանդ պատերազմների և դրանց բերած թշվառությունների պատահումը:
Ազատ կամքով է նաև կայանում մարդու աստվածանմանությունը: Ի սկզբանե մարդն այդպես է ստեղծված` ըստ Աստծո պատկերի և նմանության (Ծննդ. 1.26-27): Ազատ կամքով է մարդն ընկալում բարիքը: Պարտադրանքը կամ անգիտակից վիճակն ի զորու չէ արժևորելու շնորհված պարգևներն ու բարերարությունները: Ազատ ընտրությամբ է մարդն արժանի լինում նաև հավիտենական կյանքի: Ուրեմն, ազատ կամքի վերացումը կնշանակեր անիմաստ դարձնել աստվածաշնորհ բարիքները, մարդուն վերածել ինչ-որ ծրագրով աշխատող անկամ մեքենայի: Չարիք գործողների կամքը ևս Աստված չի խափանում, որովհետև նրանցից նաև զղջման ու ապաշխարության ճանապարհի միջոցով սրբեր են ելնում, ինչպիսի օրինակներ որ կան Սուրբ Գրքում և վարքագրություններում:
Աստված չի ցանկանում չարիք, պատերազմներ: Սակայն դրանց պատահելը թույլ է տալիս, որովհետև անգամ նմանատիպ իրողություններից բարիք է վեր հանում: Հավատքի համար նահատակություններով սրբանում են մարդիկ, նեղությունների ժամանակ զրկանքներ ու չարչարանքներ կրելով` մաքրվում են գործած մեղքերից, ավելանում են հավիտենության մեջ փառքն ու պսակը: Պատերազմները նաև խրատ են որոշ ժողովուրդներին: Այս կարծիքն է արտահայտում Սուրբ Բարսեղ Կեսարացին` ասելով. «Աստված պատերազմներով պատիժներ է ուղարկում պատժի արժանիներին»:
Բարսեղ Կեսարացին Սուրբ Գրքից և պատմությունից օրինակներ է բերում Սոդոմի ու Գոմորի կործանումը (Ծննդ. 19.23-25) և Քրիստոսի խաչելությունից հետո Երուսաղեմի կործանումն ու հրեական տաճարի ամայացումը: Սուրբ Գրքի հորդորն է ազատ կամքը ճիշտ օգտագործել, չարիքների պատճառ չդառնալ: Քրիստոս ասում է. «Լավ ծառը չի կարող վատ պտուղ տալ, ոչ էլ վատ ծառը` լավ պտուղ տալ» (Մատթ. 7.18), «սրտից է, որ ելնում են չար խորհուրդներ, սպանություններ….» (Մատթ. 15.19), «բարի մարդը իր սրտի բարի գանձերից հանում է բարի բաներ, իսկ չար մարդը իր սրտի չար գանձերից հանում է չար բաներ» (Մատթ. 12.35):
Հին Կտակարանում Աստծո կողմից տրված տասը պատվիրաններից վեցերորդն ասում է` մի՛ սպանիր (Ելք 20.13): Պատերազմների ժամանակ անգամ պաշտպանության համար իրականացվող գործողություններում հնարավոր չէ այս պատվիրանը չխախտել: Ստացվում է, որ նույնիսկ հարձակվողներից պաշտպանվողնե՞րն են Աստծո կամքին գնում: Ինչպե՞ս է Եկեղեցին բացատրում այս հանգամանքը:
Աստված է կյանք պարգևողը և միայն Նա կարող է այդ կյանքը ետ վերցնել: Տասնաբանյա պատվիրաններից վեցերորդն արգելում է մարդու կյանքի վրա ձեռք բարձրացնել (Ելք 20.13): Սակայն եկեղեցական հեղինակներն ուսուցանել են, որ պատերազմների ժամանակ «մի՛ սպանիր» պատվիրանը չեն խախտում նրանք, ովքեր պատերազմում են Աստծո լիազորությամբ կամ Նրա օրենքների համաձայն: Քրիստոնեական վաղ շրջանի եկեղեցական ակնառու հեղինակներից այսպես է բացատրել մասնավորապես Օգոստինոսը «Աստծո քաղաքի մասին» իր աշխատության մեջ:
Մեր հայ եկեղեցական հեղինակներից սուրբ Եղիշե պատմիչը ոչ միայն Սուրբ Գրքի տեսական մեկնաբանությամբ, այլև մեր պատմության մեջ ծավալված պատերազմական իրադարձությունների նկարագրությամբ է պատասխան տվել այս հարցին: 451 թ. Վարդանանց պատերազմը նկարագրող պատմիչը հիշատակում է, որ Սուրբ Ղևոնդ Երեցը հավատքի և հայրենիքի պաշտպանության համար պայքարի ելած հայորդիներին քաջալերում է Սուրբ Գրքից վկայակոչումներով` ոգեշնչելով ժողովրդի, սրբությունների հանդեպ նախանձախնդրությամբ գործած անձանց օրինակներով, ովքեր գովեստի են արժանի: Մովսեսը սպանեց եգիպտացուն, և նրա կողմից դրսևորված նախանձախնդրության համար Աստված նրան ժողովրդի առաջնորդ կարգեց (Ելք 2.12-14, 3.2-12):
Փենեես քահանան սպանությամբ վերացրեց պղծությունը ժողովրդի միջից, և Աստված նրա սերուդների քահանայությունը հաստատեց (Թվ. 25.6-13): Եղիա մարգարեն, արդար նախանձախնդրությամբ, կռապաշտների ոչնչացրեց և այնուհետ հրեղեն կառքով երկինք համբարձվեց (Գ Թագ. 18.37-40, Դ Թագ. 2.11): Դավիթն իր մանկության ժամանակ քարով սպանեց հսկա Գողիաթին` պատերազմից ու դրա արհավիրքներից փրկելով իր ժողովրդին, և Աստծո կողմից Իսրայելի թագավոր կարգվեց, Աստծո Որդու հայր անվանվեց (Ա Թագ. 17.4-10, 40-52, Բ Թագ. 5.3-4, Մատթ. 1.1, 9.27, 12.23, 15.22, 20.30-31, 21.9, 15, 22.42, Մարկ. 10.47-48, 12.35, Ղուկ. 1.32, 69, 18.38, Հովհ. 7.42): Պաշտպանության համար պատերազմելը համարվում է Քրիստոսի պատվիրանի կատարում. «Ավելի մեծ սեր ոչ ոք չունի, քան այն, որ մեկն իր կյանքը տա իր բարեկամների համար» (Հովհ. 15.13):
Պատերազմական հանգամանքներում թշնամու դեմ ելնող քրիստոնյա մարդը մարդկային կյանքի գերագույն արժեքի, մարդու` աստվածային պատկերով ստեղծված լինելու գիտակցությամբ գուցե դժվարություն, ներքին մտատանջություն ունենա իր գործողությունների կատարման պահին: Ի՞նչ խորհուրդ է տալիս Եկեղեցին թշնամու հետ վարվելու կերպի վերաբերյալ:
Ռուս Եկեղեցու սոցիալական հայեցակարգում նշվում է, որ եկեղեցական պատկերագրության մեջ Սուրբ Գևորգ զորավարը պատկերվում է ճերմակ ձիով, որի սմբակների տակ պարտված սև վիշապն է: Գույների այս հակադրությունը և զատորոշումն այն խորհուրդն է հաղորդում, որ չարիքը և դրա դեմ պայքարը պետք է միանգամայն տարբերակված լինեն, քանի որ մեծապես կարևոր է մեղքի դեմ պայքարելով` չհաղորդակցվել դրան: Մարդու սիրտը չպետք է հայտնվի մերժելի զգացումների իշխանության, որևէ մեկի նվաստացման կամ կործանման ցանկության ներքո:
Պատերազմի` սխրանք կամ ավազակային գործողություն լինելը երևում է պատերազմողների բարոյական վիճակի և արարքների դիտարկումով: Այդ իրողության սուրբգրական հիմնավորման համար Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու սոցիալական հայեցակարգը մեջբերում է կատարում Սիրաքի գրքից. «Մի՛ ուրախացիր մարդու մահվան համար, թեկուզ նա լինի առավել թշնամական քո հանդեպ. հիշի՛ր, որ մենք բոլորս մեռնելու ենք» (Սիրաք 8.8): Սիրաքի գրքի այս խոսքերը, սակայն, չկան հայերեն Աստվածաշնչում: Բայց Առակաց գիրքն ասում է. «Եթե թշնամիդ ցած գլորվի, մի՛ տրորիր նրան, և եթե սայթաքի, ամբարտավանությամբ մի՛ վարվիր նրա հետ, քանզի Տերը կտեսնի և դա հաճո չի լինի Նրան, և Իր բարկությունը կհեռացնի նրանից» (24.17-18): Պատերազմի մեջ թշնամուն պարտության մատնելու դեպքում պետք է ուրախանալ ոչ թե մարդու, մարդկային կյանքի ոչնչացման համար, այլ բարու և արդարության հաղթանակի համար: Այստեղ մտադրության, ներքին դիրքորոշման տարբերություն կա, որով արտահայտվում է մարդու հավատքը, արժեհամակարգը, չարիքի կամ բարիքի կողմը հակված լինելը:
Սուրբ Գրքով առաջնորդվելու նախանձախնդրությամբ հրեաները մեծապես կարևորում են Առակաց գրքի վերոնշյալ խոսքերը: Թեև հրեական պատմության մեջ շատ հաղթանակներ են նաև արձանագրված, այդուամենայնիվ, հրեաները հաղթանակի տոն չունեն: Պասեքը, օրինակ, եգիպտական գերությունից ելքի ու ազատության տոնն է և ոչ թե եգիպտացիների հանդեպ իսրայելցիների հաղթանակի տոնը: Դեռ ավելին, Պասեքի գիշերը գինու բաժակ բարձրացնելով և ուրախանալով ստրկությունից ազատվելու համար` հրեաները, այնուամենայնիվ, տասը կաթիլ են հեղում` ի հիշատակ նրանց ստրկացնողներին` եգիպտացիներին պատուհասած տասը հարվածների (Ելք 7.14-11.10): Դրանով հրեաները ցավ են հայտնում նաև եգիպտացիների զոհվելու առիթով, ովքեր հետապնդեցին նրանց և խեղդվեցին Կարմիր ծովի ջրերում: Ըստ հրեական Թալմուդի` իրավական և կրոնական-բարոյական դրույթների բազմահատոր հավաքածուի, երբ հրեաներին հետապնդող եգիպտացիները խեղդվեցին Կարմիր ծովում, հրեշտակները ցանկացան գովաբանական երգ երգել` Արարչի արդարությանը նվիրված: Սակայն Բարձրյալն ասաց նրանց. «Իմ արարածները խեղդվում են ծովում, իսկ դուք ուզում եք գովաբանությո՞ւն երգել»: Սա դատապարտում է նրանց, ովքեր ուրախանում են թշնամու կործանման համար:
Իսկ հակառակորդ կողմից վիրավորների և գերիների հանդեպ քրիստոնյաների վերաբերմունքը հիմնված է Հին ու Նոր Կտակարանների ուսուցման, Առակաց գրքի և Պողոս առաքյալի խոսքերի վրա. «Եթե քաղցած է քո թշնամին, հա՛ց տուր նրան, և եթե` ծարավ, ջո՛ւր տուր նրան. այս անելով` կրակի կայծեր կկուտակես նրա գլխին: Թույլ մի՛ տուր, որ չարը հաղթի քեզ, այլ բարիո՛վ հաղթիր չարին» (Առակ. 25.21-22, Հռ. 12.20-21):
Պատերազմին մասնակցելու վերաբերյալ Նոր Կտակարանն ուղղակի հորդոր կամ պատվիրան չի տալիս: Որքանո՞վ է պատերազմը, իբրև երևույթ, ընդունելի քրիստոնեության համար:
Պաշտպանության, արդարության նպատակով պատերազմին մասնակցությունը վաղ քրիստոնեական շրջանից թույլատրելի է համարվել: Եկեղեցական կանոններում ամրագրվել է պատերազմում մարդ սպանած քրիստոնյա զինվորի ազատումը մարդասպանության մեղադրանքներից: Նրա համար, սակայն, կարգվել է երեք տարի ապաշխարության շրջան` ինքնամաքրման և Սուրբ Հաղորդությանը մոտենալու համար: Եկեղեցու դիրքորոշումը երևում է նաև զինվորական սրբերի տոնի հաստատումով և դրա հիմնավորումը նորկտակարանյան իրողություններով` Քրիստոս մեծ հավատքի համար գովեց հարյուրապետին (Մատթ. 8.10, Ղուկ. 7.9), Աստծո կողմից տեսիլքի արժանացավ և ապա Սուրբ Հոգին ընդունեց Կոռնելիոս հարյուրապետն իր ընտանիքով (Գործք 10.1-8, 30-33, 44, 47-48):
Կաթոլիկ Եկեղեցում պատերազմը դրական երանգավորում և հատկանիշ ստացավ: Օգոստինոսի և Ամբրոսիոսի կողմից հաստատվեց «արդար պատերազմի» ուսմունքը, մինչդեռ արևելյան հայրաբանական ավանդույթի մեջ պատերազմին հիմնականում դրական որակավորում չի տրվում: Ուղղափառության մեջ միայն 19-20-րդ դարերում ռուս կրոնական փիլիսոփաները պատերազմի արդարացիության վերաբերյալ մտորումներ հրապարակեցին, իսկ արդեն 21-րդ դարում Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցին իր Սոցիալական հայեցակարգի հիմունքներում ներառեց «արդար պատերազմ» հասկացությունը` հետևելով Կաթոլիկ Եկեղեցուն և անգամ վկայակոչելով Օգոստինոսին: Արդար պատերազմի գաղափարը հիմնավորվում է Քրիստոսի հետևյալ խոսքի վրա. «Սուր վերցնողները սրով կընկնեն» (Մատթ. 26.52): Ըստ այս գաղափարի` պետք է պատերազմել և կամ պատերազմ հայտարարել արդարության, խաղաղության վերահաստատման համար` խաղաղ ճանապարհով խնդիրները լուծելու բոլոր միջոցներից հետո:
Արդար պատերազմի հասկացությունը, սակայն, բավականին շահարկվել է Կաթոլիկ Եկեղեցու կողմից այլադավանների, ինչպես նաև հրեաների հալածանքների, խաչակրաց արշավանքների կազմակերպմամբ և իրականացմամբ: Փաստորեն Կաթոլիկ Եկեղեցին, պատերազմի վերաբերյալ իր ստեղծած ուսմունքն իր նյութական և ամբողջատիրական շահերին համապատասխան մեկնաբանելով, արյունահեղությունների, պատերազմների պատճառ է դարձել: Նոր ժամանակներում Կաթոլիկ Եկեղեցին, անդրադառնալով իր պատմության ամոթալի էջերին, ներողություն խնդրեց քրիստոնեական տեսակետից անընդունելի գործողությունների համար:
Հովհաննես-Պողոս Երկրորդ Պապը քանիցս հրապարակավ ներողություն է խնդրել Կաթոլիկ Եկեղեցու կողմից իրագործված ինկվիզիցիայի, խաչակրաց արշավանքների, ինչպես նաև ֆաշիզմին հանդուրժողաբար վերաբերվելու և դրա դեմ բոլոր միջոցներով չպայքարելու համար: Պաշտոնական Վատիկանի ներողության հայցումը և անցյալի սխալներն ընդունելու Կաթոլիկ Եկեղեցու դիրքորոշումն առավել հաստատելու համար 2000 թ. մարտի 12-ին Վատիկանի Սուրբ Պետրոսի տաճարում Հովհաննես Պողոս Երկրորդ Պապը պատարագ մատուցեց, որի ընթացքում կաթոլիկ բարձրաստիճան հոգևորականները ներման հայցումով բարձրաձայնեցին կատարված մեղքերը` անհանդուրժողականություն և բռնություն այլախոհների հանդեպ, կրոնական պատերազմների և խաչակրաց արշավանքների կազմակերպում, ինկվիզիցիայի կողմից կիրառված բռնություն ու դաժանություն, քրիստոնյաների միության խախտում, հրեաների դեմ հալածանքներ, մեղքեր ժողովուրդների իրվունքների դեմ` այլ մշակույթների և կրոնների հանդեպ անհարգալից վերաբերմունքով, մարդկային արժանապատվության դեմ, կանանց, առանձին ռասսաների և ազգությունների, անձի իրավունքների, սոցիալական արդարության դեմ: Այս ներողությունների մեջ կարող ենք հասկանալ նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցու և հայ ժողովրդի դեմ Կաթոլիկ Եկեղեցու իրականացրած գործողությունները` Հայ Եկեղեցուն իր վարդապետությունները պարտադրելու, Կաթոլիկ Եկեղեցու տիրապետության տարածման համար միարարական շարժումներ ստեղծելու, հայ ժողովրդի ծանր ու օրհասական պահերին օգնության տրամադրման համար կաթոլիկ դավանանքի ընդունման պայմանը դնելու:
Այդ ըմբռնումը թերևս առավել ակնհայտ բարձրաձայնեց Հովհաննես Պողոս Երկրորդ Պապը, երբ Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակի տոնակատարությունների առիթով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Երկրորդի հրավերով եղբայրական այցով գտնվում էր Հայաստանում: Սեպտեմբերի 26-ին Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի բաց խորանին մատուցված պատարագի ընթացքում Հովհաննես Պողոս Պապն իր խոսքում ասաց. «Այս խորանից, որը ձեր խորանն է, ես խնդրում եմ Տիրոջը ներելու մեզ մեր անցյալի սխալներն ընդդեմ միության և առաջնորդել մեզ սիրո, որը հաղթահարում է բոլոր արգելքները»: Կաթոլիկ Եկեղեցու անցյալի սխալների համար տարբեր առիթներով ներողություն է հայցել նաև ներկայիս Պապ Ֆրանցիսկոսը: Կաթոլիկ Եկեղեցու կողմից իրապես մեծ քայլ էր հրապարակավ ներողության հայցումն այդ Եկեղեցու ծառայողների կողմից կատարված պատմական սխալների համար:
Կաթոլիկ Եկեղեցու օրինակով տեսնում ենք, թե ինչպես է շահարկվել արդար պատերազմի գաղափարը: Այսօր նույնպես տարբեր երկրներ, ոչ միայն իրենց ներսում, այլև օտար պետություններում ապրող բնակչությանը պատշպանելու, բռնությունից, բռնապետությունից փրկելու նշանաբանով, արդարություն կամ խաղաղություն հաստատելու պատրվակով կարող են շահարկել արդար պատերազմի գաղափարը` աշխարհաքաղաքական շահերից ելնելով: Այդ իսկ պատճառով Եկեղեցին որևէ ռազմական գործողության վերաբերյալ տեսակետ բարձրաձայնելուց առաջ հանգամանորեն պետք է քննարկի առկա խնդիրը:
Խաղաղությունը նախապատրաստումն է նոր պատերազմի՞, թե՞ պատերազմները միջոցներ են խաղաղության հաստատման համար: Ո՞րն է խաղաղության մասին պատկերացումը, և ո՞րն է մարդկության առաքելությունը՝ հանուն խաղաղության:
Խաղաղության մասին աշխարհիկ և քրիստոնեական պատկերացումները տարբեր են: Քրիստոս ասում է. «Իմ խաղաղությունն եմ տալիս ձեզ. ձեզ չեմ տալիս այնպես, ինչպես այս աշխարհն է տալիս» (Հովհ. 14.27): Նաև Պողոս առաքյալի խոսքն է. «Աստծո խաղաղությունը վեր է, քան ամենայն միտք» (Փիլիպ. 4.7): Այդ խաղաղությունն աստվածաշնորհ է և միայն մարդկային ջանքերով չի հաստատվում: Խաղաղությունը կապված է Աստծո հետ մարդու հաղորդակցությանը, և խաղաղության խաթարումը մարդու ներաշխարհում խաղաղ զգացումների, հոգու խաղաղության աղճատումն է վկայում:
Աստծո կամքին հակառակվելը հանգեցնում է հակառակությունների, խաղաղության վնասման: Խաղաղ մի վայրում անհանդուրժողականություն, կռիվներ են ծագում: Սա նշանակում է, որ արտաքին խաղաղությունն անհնար է առանց ներքին խաղաղության: Սա է ակնարկում Երեմիա մարգարեն` ասելով. ««Խաղաղությո՜ւն է, խաղաղությո՜ւն», բայց ո՞ւր է խաղաղությունը» (6.14): Եսայի մարգարեն մարդկության խաղաղ, ապահով ու ստեղծագործ աշխարհի երազանքն է պատկերում. «Նրանք իրենց սուսերներից խոփեր պիտի ձուլեն և իրենց սվիններից` մանգաղներ. ազգ ազգի վրա սուր չպիտի բարձրացնի, և նրանք այլևս չեն սովորելու պատերազմել» (2.4): Այս մարգարեությունը կանխատեսումն է այն ապագայի, երբ մարդկությունն առ Աստված ապավինությամբ ամբողջապես հանձնառու և նախանձախնդիր կլինի իրականացնելու խաղաղության իր դարավոր երազանքը: Առ Աստված համընդհանուր դարձը համընդհանուր խաղաղության գրավականն է, սրտի և հոգու ներքին խաղաղությունը` արտաքին խաղաղության երաշխավորը: Խաղաղություն հաստատելու ձգտումն ընթացք է դեպի քրիստոսանմանություն: Քրիստոս Իր փրկագործությամբ խաղաղություն հաստատեց մարդկանց և Աստծո միջև. «Հիսուս Քրիստոսի միջոցով, դուք, որ մի ժամանակ հեռացած էիք, մերձավորներ եղաք Քրիստոսի արյամբ, որովհետև Նա է մեր խաղաղությունը, նա, որ երկուսը մեկ դարձրեց. քանդեց իր մարմնի մեջ միջնորմը` թշնամությունը, և հրամաններով տրված պատվիրանների օրենքը ջնջեց, որպեսզի իրենով երկուսին դարձնի մի նոր մարդ և խաղաղություն հաստատի ու Իր խաչով հաշտեցնի երկուսին մեկ մարմնի մեջ Աստծու հետ. քանզի թշնամությունն սպանեց իր խաչով» (Եփ. 2.13-16): Խաղաղության համար ջանքերի գործադրումը նմանվում է Տիրոջ առաքելությանը: Դրա համար էլ Քրիստոս Լեռան քարոզում ասում է. «Երանի՜ խաղաղարարներին, որովհետև նրանք Աստծո որդիներ պիտի կոչվեն» (Մատթ. 5.9):
Աշխարհում ստեղծված պատերազմական իրավիճակների հաղթահարման համար Եկեղեցին ի՞նչ է անում:
Եկեղեցին, միջեկեղեցական կազմակերպությունները, Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը հանդես են գալիս պատերազմներն ու ահաբեկչությունները դատապարտող հայտարարություններով, զգաստության, խաղաղության վերահաստատման կոչերով, պատերազմից տուժածներին, փախստականներին խնամելով, օգնություն ու զորակցություն տրամադրելով: Հակամարտությունների խաղաղ կարգավորման համար Եկեղեցու սպասավորները նաև բանակցում են պատասխանատու կողմերի ներկայացուցիչների հետ, գործունեություն ծավալում միջկրոնական ասպարեզում` տարբեր կրոնների ներկայացուցիչների հետ ևս ջանքեր ներդնելու աշխարհում խաղաղության, ապահովության հաստատման համար:
Վերջին տասնամյակներում հայ ժողովրդին անմիջականորեն առնչվող ղարաբաղյան հիմնախնդրի լուծման համար Հայ Առաքելական Եկեղեցու Կաթողիկոսները լուրջ ջանքեր են ներդրել: Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցին նույնպես իր անմիջական գործուն սատարումն է դրսևորել արցախյան հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ: Երջանկահիշատակ Վազգեն Առաջին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու պետ Ալեքսի Երկրորդի միջնորդությամբ հանդիպեց Կովկասի մահմեդականների վարչության նախագահ Ալլահշուքյուր Փաշազադեի հետ: Այսպիսի հանդիպում ունեցավ նաև Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը:
Գարեգին Երկրորդ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հայրապետության տարիներին այդ հանդիպումները և բանակցությունները շարունակվեցին կրկին Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո Պատրիարք Ալեքսի Երկրորդի, այնուհետ` Ռուս Եկեղեցու նորընտիր Պատրիարք Կիրիլի միջնորդությամբ: Այդ հանդիպումների ընթացքում ստորագրվեցին և հրապարակվեցին կարևոր հայտարարություններ հայ-ադրբեջանական հակամարտության խաղաղ կարգավորման վերաբերյալ: 2010թ. ապրիլի 26-ին Գարեգին Երկրորդ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն իր պատվիրակությամբ մեկնեց Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքու` մասնակցելու կրոնապետների համաշխարհային գագաթաժողովին, որտեղ իր խոսքում Նորին Սրբությունը վերստին բարձրաձայնեց արցախյան հարցը, աշխարհում խաղաղության հաստատման կարևորությունը: Վեհափառ Հայրապետը հանդիպեց նաև Ադրբեջանի նախագահին և իր հորդորը բերեց ղարաբաղյան հիմնախնդրի խաղաղ կարգավորման համար:
Սա ցույց է տալիս, որ Եկեղեցին հոգևոր ասպարեզի միջոցով կարևոր ջանքեր է բերում պատերազմների դադարեցման, մարդկության կյանքում աստվածաշնորհ խաղաղության հաստատման առաքելության մեջ: Սակայն քրիստոնեական երկրներում Եկեղեցու սպասավորները նաև իրենց հոգևոր ծառայությունն են իրականացնում բանակում՝ քաջալերելու և զորացնելու զինվորներին, որպեսզի նրանք բարձր պահեն մարտական ոգին, մշտարթուն լինեն հայրենիքի, հավատքի, սրբազան արժեքների պաշտպանության նվիրական գործում և իրենց արիասիրտ ծառայությամբ պահապանները լինեն խաղաղության, կանխեն պատերազմի վերսկսման փորձերը: Հավատքի զորացումով անպարտելի է դառնում ոգին և գովարժան սխրանքներ գործում: Ոմանք կարծում են, որ սպառազինությունների մրցավազքը և ռազմական ասպարեզում զենքի պաշարի կուտակումը կարող է վճռական լինել: Մինչդեռ առաջին հերթին հավատքն է հաղթական, ինչպես որ պատանի Դավիթը հավատքով զորացած և պարզունակ մի զենքով հաղթեց հսկա Գողիաթին, փրկեց ժողովրդին պատերազմի վտանգից, պահպանեց խաղաղությունը (Ա Թագ. 17.4-10, 40-52):
Ինչո՞ւ Եկեղեցու աղոթքները չեն դադարեցնում պատերազմները: Հավատքի տկարությո՞ւնն է պատճառը:
Հարությունից հետո Քրիստոս հայտնվեց վերնատանը հավաքված աշակերտներին և ասաց. «Խաղաղություն ձեզ» (Ղուկ. 24.36, Հովհ. 20.19): Քրիստոսի Եկեղեցին ևս մշտապես աղոթում է խաղաղության համար: Սուրբ պատարագի ընթացքում քահանան քանիցս շրջվում է դեպի ժողովուրդը և ասում` խաղաղությո՜ւն բոլորին: Սակայն մինչ օրս շարունակվում են արյունահեղություններ, հակամարտություններ, մոլեգնում են պատերազմներ: Ո՞րն է պատճառը: Արդյո՞ք Եկեղեցին լավ չի աղոթում խաղաղության համար, արդյո՞ք քահանաները և հավատացյալ ժողովուրդը սրտանց չեն հայցում Աստծուց խաղաղություն: Սակայն հիշենք Քրիստոսի խոսքերը. «Լսելու եք պատերազմների ձայներ և պատերազմների լուրեր… Ազգ ազգի դեմ պիտի ելնի, և թագավորություն` թագավորության դեմ, և պիտի լինեն սով, համաճարակ ու տեղ-տեղ երկրաշարժներ» (Մատթ. 24.6-7): Տերը նաև ասաց. «Աղքատներին ամեն ժամ ձեզ հետ ունեք» (26.11): Ուրեմն, պատերազմների և աղքատությունների, զրկանքների լինելն աշխարհում Քրիստոս ևս հաստատեց:
Մենք կարծում ենք, որ պատերազմներ պատճառողները բռնապետներն են, պատերազմների պատասխանատվությունն ընկնում է քաղաքական գործիչների վրա, և ապրում ենք` մտածելով, որ մեղքի բաժին չունենք աշխարհի սոսկալի իրողություններում: Սակայն չարիքը, ինչպես ցույց են տալիս Եկեղեցու Հայրերը, առանձին գոյացություն չէ, այլ բարու պակասությունը, ինչպես որ խավարն առանձին գոյավորում չէ, այլ լույսի պակասությունը: Այսպես յուրաքնաչյուր մեղք ավելացնում է չարիքի խավարն աշխարհում: Ինչպես որ Ադամի անկումով ողջ տիեզերքը նրա հետ անկում ապրեց, այդպես էլ նրա սերունդների` մարդկանց անկումով, մեղսագործությամբ հավելվում է խավարային չարիքն աշխարհի մեջ:
Նմանապես Քրիստոսի խաչելության պատճառը քաղաքական գործիչ Պիղատոսից խարդավանքով մահապատիժ կորզած հրեաները չէին, և կամ` Քրիստոսի խաչելությունն իրականացրած հռոմեական զինվորները, որոնց հրամայվել էր ի կատար ածել վճիռը` իբր երկրի ներսում ապստամբությունների ու խռովությունների ալիք չբարձրանալու համար: Այլ Քրիստոսի խաչելության ու մահվան պատճառն ամբողջ մարդկության մեղքերն էին, քանզի Փրկիչը չարչարվեց, խաչվեց ու մեռավ բոլոր մարդկանց փոխարեն` քավություն ու փրկություն բերելու աշխարհին:
Պատերազմների պատասխանատվությունն այս ընդհանուր իմաստով ընկնում է բոլորի վրա, ովքեր սրբությամբ չեն ապրում, ընկնում է նաև քրիստոնյա ողջ աշխարհի վրա, որը ևս հաճախ պատերազմներ է հրահրել և իրականացրել: Այդ պատասխանատվության տակ է այն քրիստոնյա աշխարհը, որն այժմ վերածվել է տնտեսական միջավայրի, որտեղ իշխում են ոչ թե Քրիստոսի պատվիրանները, այլ շուկայի կանոնները, անգամ` կիրքն ու մարմնական զգացումները: Մինչդեռ յուրաքանչյուր քրիստոնյայի սրբությունն ավելացնում է բարիքի լույսն աշխարհում` ցրելու անօրինությունների, պատերազմների մթությունն ու խավարը մարդկության կյանքից:
Տեր Ադամ քհն. Մակարյան
