Ալիևի բարդ խաղն իրանցի ադրբեջանցիների հետ

Պատգամավոր Գուդրաթ Հասանգուլիևն Ադրբեջանի խորհրդարանի նիստում հանդես է եկել բարձր քաղաքական հայտարարությամբ: «Ադրբեջանում պետականաշինության ուղղությամբ ձեռնարկվող քայլերն անհրաժեշտ են դարձնում նոր սահմանադրության ընդունումը: Մենք պետք է հասկանանք, թե ինչ քայլեր են ձեռնարկվում այդ ուղղությամբ, – հայտարարել է պատգամավոր Գուդրաթ Հասանգուլիևը: -Առաջին քայլը, որ մենք այստեղ կձեռնարկենք, պետք է լինի Ադրբեջանի անվանափոխումը։ Մեր երկրի անունը պետք է լինի Հյուսիսային Ադրբեջան։ Ճիշտ այնպես, ինչպես մյուս բաժանված ժողովուրդների անուններում կան Հյուսիսային և Հարավային արտահայտություններ: Կարծում եմ՝ դա նաև խթան կհանդիսանա Հարավային Ադրբեջանի հայրենակիցների համար»։

Ըստ այդ տրամաբանության՝ Ադրբեջանի սահմանադրության 11-րդ հոդվածը պետք է գրվի հետևյալ ձևակերպմամբ․ «Ադրբեջանի Հանրապետությունը (Ադրբեջանը) բաղկացած է Հյուսիսային, Հարավային և Արևմտյան Ադրբեջանից»: Հասանգուլիևը, որը նախկինում «Ժողովրդական ճակատի» ականավոր գործիչն էր, նախկինում էլ հանդես էր գալիս նման հայտարարություններով, առաջարկում էր իրավական գնահատական տալ Գյուլիստանի (1813) և Թուրքմենչայի (1828) համաձայնագրերին, որոնց համաձայն՝ ավելի վաղ Պարսկական կայսրության կազմի մեջ մտնող Անդրկովկասյան խանությունները անցել են Ռուսաստանին։ Բայց հետո նման անցումներն ավելի շուտ ընկալվում էին որպես մարգինալ։ Հիմա ամեն ինչ այլ տեսք ունի, դրանք ուղղակի մարտահրավեր են հարևան Իրանի տարածքային ամբողջականությանը։ Իրավիճակը խորանում է նաև այն հանգամանքով, որ Ալիևը, ով ավելի վաղ շատ զգուշորեն էր մեկնաբանում Իրանում բնակվող ադրբեջանցիների վիճակը, «Միջին միջանցքի երկայնքով. Աշխարհաքաղաքականություն, անվտանգություն և տնտեսություն» միջազգային համաժողովում հայտարարեց. «Նրանք մեր ազգի մի մասն են»։

Ահա թե ինչու Հասանգուլիևի «հարձակումը» դեպի Թեհրան պատահական չի թվում և ընկալվում է որպես «ադրբեջանական հարցը» տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականության մեջ իրապես մտցնելու փորձ։ Մասնավորապես, դա պայմանավորված է Իրանի իշխանությունների կողմից իրանական Ադրբեջանն ու Քրդստանը պատած բողոքի շարժման բռնկման ճնշումով, որի ընթացքում էթնիկ անջատողական ուժերը սկսեցին ակտիվորեն դրսևորվել՝ ճեղքելով գերիշխող շիական գաղափարական փաթեթը։ Թեհրանում կասկածում են, որ մի իրավիճակում, երբ Բաքուն, թեկուզ առայժմ միայն խոսքով, ցուցադրում է «միավորող» ծրագրերի հնարավորությունը, Իրանում ադրբեջանական կամ թյուրքական ինքնության խնդիրների արծարծումը տեղի է ունենում ոչ առանց Թուրքիայի ճակատագրի, որի շահերը կարող են համընկնել ԱՄՆ-ի շահերի հետ։ Խնդիրն այստեղ նաև այն է, որ նկատելիորեն ակտիվացել են Իրանում անջատողական շարժումների և, այսպես կոչված, «միավորողների» գործունեության երկու գործընթացները։ Առաջինները պնդում են, որ «անցած հազարամյակի ընթացքում Իրանի կառավարիչների մեծ մասը թուրքեր են եղել», իսկ այսօր Թեհրանը «վարում է ոչ պարսկական պատմամշակութային ժառանգությունը վերացնելու քաղաքականություն»։ Երկրորդները «սեփականաշնորհեցին» Պարսկաստանի գրեթե ողջ պատմությունը՝ ստեղծելով հանդիպակաց շարժում՝ ավելի ու ավելի խճճելով ներքին և արտաքին դերակատարներից յուրաքանչյուրի երկիմաստ, հակասական երկկողմ, եռակողմ և բազմակողմ հարաբերությունների խճճվածությունը։

Թեհրանում բացահայտ խոսում են Իրանի դեմ «դավադրությունների» պլանների մասին։ Բանն այն է, որ Մերձավոր Արևելքում Իրանին գլխավոր հակառակորդ հայտարարած ամերիկացիների համար գայթակղիչ են ոչ միայն իրանական ուղղությամբ ադրբեջանական խաղաքարտը խաղարկելու, այլև մերձավորարևելյան հակամարտությունն ընդհանրապես Անդրկովկաս և մասնավորապես Ադրբեջան տեղափոխելու հեռանկարները։ Այս առնչությամբ շատ փորձագետներ միանգամայն իրական են համարում, որ իրանաամերիկյան պատերազմի դեպքում Իրանի հյուսիսում կարող է հռչակվել առնվազն թյուրքական ինքնավարություն (Իրաքում քրդական ինքնավարության օրինակով և պոտենցիալ՝ Սիրիայում)։

Բայց փակագծերից դուրս բերենք ինտրիգային պատմական դոսյեն, որը կապված է այն բանի հետ, որ Իրանում ներկայիս Ադրբեջանի տարածքն անվանում են Արան, որ 1918-ին ի հայտ եկած Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունն ընդգրկել է միայն Արանն ու Շիրվանը, իսկ Թեհրանն այն ժամանակ ակտիվորեն բողոքում էր այն բանի դեմ, որ Անդրկովկասում նոր պետությունը կոչվել է իրանական գավառներից մեկի՝ Ադրբեջանի անունով։ Խոսքը կգնա ստեղծված իրավիճակում Ռուսաստանի քաղաքականության մասին, ավելի ճիշտ՝ նրա կարևոր առանձնահատկությունների մասին, երբ հաշվի էր առնվում տարածաշրջանում էթնիկ սահմանների շարժունակության գործոնը՝ այս խնդրին ելք ունենալով Պարսկական և Օսմանյան կայսրություններում ազդեցության ամրապնդման միջոցով։ Հաճախ է պատահել, որ Կովկասը երկար տարիներ հայտնվել է ռուսական աշխարհաքաղաքական թիկունքում։ Միևնույն ժամանակ, իշխող դինաստիաների նկատմամբ պահպանվում էր լեգիտիմության սկզբունքը, որպեսզի գործը չհասցվեր Պարսկաստանի և Թուրքիայի ոչնչացմանը։

Եվ այսօր Ռուսաստանը սերտ դաշինքի մեջ է Թուրքիայի հետ և սկսել է պատմական առումով աննախադեպ հարաբերություններ զարգացնել Իրանի հետ։ Դա կապված է մոսկովյան «դեպի արևելք նետման» հետ՝ կապված Ուկրաինայի ճգնաժամի պատճառով արևմտյան պատժամիջոցների սահմանման, «Անդրկովկասյան պատուհանի» միջոցով հարավային ուղղությամբ լուրջ աշխարհատնտեսական նախագծեր կառուցելու ցանկության հետ։ Միևնույն ժամանակ, հանուն օբյեկտիվության պետք է նշել, որ «ադրբեջանական հարցը», այսինքն՝ իրանական Ադրբեջանի կարգավիճակը, թեմա է, որն արագ հանել տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականության օրակարգից չի հաջողվի։ Ի դեպ, դա վերաբերում է նաև քրդական խնդրին։

Ինչպես ժամանակին գրել է Մոնմութի համալսարանի պատմության պատվավոր պրոֆեսոր Թադեուշ Սվենտոխովսկին՝ «մինչև 1919-ը Իրանը ձևականորեն առաջ էր քաշում իր հավակնությունները Հյուսիսային Ադրբեջանի նկատմամբ, իսկ 1919-ին, անցնելով ավելի իրատեսական դիրքորոշումների, կոնֆեդերացիայի մասին բանակցություններ էր վարում անկախ հանրապետության հետ»։ Այսօր նման բան հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե Թեհրանում դադարեն Ադրբեջանի երկու հատվածների միջև կապերի ամրապնդումը դիտարկել որպես Իրանի՝ որպես ազգային-միատարր պարսկական պետության գոյության սպառնալիք։

Բայց այդ դեպքում հետխորհրդային ադրբեջանական վերնախավը պետք է վերակողմնորոշվի դեպի Թեհրան, այլ ոչ թե դեպի Անկարա, որն իրեն ներկայացնում է՝ որպես Վաշինգտոնի դաշնակից։ Դա իրական է: Ադրբեջանցիների համար «վաթան» (հայրենիք) տերմինը, այնուամենայնիվ, վերաբերում է Իրանին, այլ ոչ թե Թուրքիային։ Չի բացառվում, որ Ալիևը, շրջանառության մեջ դնելով «իրանական քարտեզը», փորձում է Թուրքիային այլընտրանքային նոր մշակութային և քաղաքական հաղորդակցություն ստեղծել։ Սա նշանակում է, որ Բաքուն ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում հաղթելուց հետո իր համար կարևոր խաղաղ դադար չի ստանում, նրան դրդում են աշխարհաքաղաքական նոր «կացության գրանցում» փնտրելու, հեռացնում Անատոլիայի բազային համարվող թուրքական տարածքից և վերահղում դեպի Արաքսի հարավ, որտեղ դարեր շարունակ թյուրքալեզու միջավայրը հանդես է եկել որպես իրանական, այլ ոչ թե թուրքական պատմական, մշակութային և քաղաքական տարածքը ձևավորող հզորագույն տարր։ Եթե դա այդպես է, ապա «Մեծ Մերձավոր Արևելքում» գալիս է կանխատեսվող նոր աշխարհաքաղաքական ցնցումների դարաշրջան։

Ստանիսլավ Տարասով

«Ռեգնում» գործակալություն