Ինչպես սկսվեց Չարենցի ընկերությունը մորֆիի հետ

Եղիշե Չարենցը, հանճարեղ պոետ լինելուց զատ, նաև մարդ էր, քաղաքացի, ով ուներ իր բնավորության լավ ու վատ կողմերը։ Թերևս, Չարենցի դեպքում ևս գործում է չգրված օրենքն այն մասին, որ հանճարներին կարելի է ամեն ինչ։ Եթե անկեղծ լինենք, ապա որպես հասարակության մեջ ապրող մարդկային տեսակ՝ Չարենցը շատերի համար ուղղակի անտանելի էր, իսկ պոետ Չարենցը՝ պաշտելի։ Որքան էլ մինչ օրս գրականագետներն ու ուսումնասիրողները բազմաթիվ հոդվածներ են գրել Չարենցի կյանքի ու գրական ստեղծագործությունների մասին, այնուամենայնիվ այս պոետը մինչ օրս շարունակում է մնալ ամբողջովին չուսումնասիրված։ Եվ հատկանշական է, որ կենսագրական ինչ-ինչ նոր տեղեկություններն իրենց հետ կարող են բանաստեղծի ստեղծագործության վերլուծության նոր շերտ բացահայտել։ Այս հնարքին դիմելով՝ կփորձենք Չարենց մարդու կյանքին վերաբերող մի իրողության հետ առնչվել։ Բավական է կարդալ Եղիշե Չարենցի անտիպ գործերից մեկի սկիզբը, ու պարզ կդառնա, որ բանաստեղծը թմրադեղերի նկատմամբ «սեր» ուներ․

Հիմա, լսիր, սկսում եմ իմ ինտիմ
Պոեմն անհուն, և մեղսական, և թովիչ։
Սիրում եմ ես, ինչպես գիտես, կոկաին,
Հայտնի եմ ես, որպես անբուժ մորֆինիստ։

Եղիշե Չարենցի ու թմրադեղերի «մտերմության» մասին բացառիկ հուշ ունի պոետի մտերիմ ընկեր Միքայել Մազմանյանը, ով մանրամասն պատմում է մի դեպք այն մասին, որից հետո Չարենցի մոտ առաջացավ «սեր» դեպի թմրադեղերը․

«1929 թվականին Չարենցը հիվանդացավ ու պառկեց Մոսկվայի քաղաքային երկրորդ հիվանդանոցում։ Մի հայտնի վիրաբույժի կատարած անդամահատությունից հետո ես ու Կարոն այցելեցինք Չարենցին։

– Տեսե՛ք, ինչ ահռելի քարեր հանեցին երիկամունքներիցս,- ասաց Չարենցն ու բացեց թղթի մեջ փաթաթված կաղնու չափ մի քար և դրա կեսի չափ էլ մյուսը։ -Զարհուրելի ցավեր էի զգում օպերացիայից հետո, ու ցավերը մեղմելու համար մորֆի սրսկեցին մի քանի անգամ. խիստ դուր եկավ ինձ։ Հիմա էլ թեև ցավեր չեմ զգում, սակայն գոռգոռում եմ, իբրև թե ցավեր ունեմ, ու գալիս սրսկում են։

Այդպես սկսվեց Չարենցի ընկերությունը մորֆիի հետ։ Նա զգում էր ավերածությունն իր օրգանիզմի վրա, սակայն արդեն ընտելացել էր ու դժվարանում էր թողնել։ Օրինակ էր բերում Վալերի Բրյուսովին և ուրիշներին, որոնք գործածում էին ու դրանով մխիթարվում:  («Հիշողություններ Եղիշե Չարենցի մասին»․ Երևան, 1961 թվական)

Այս հուշից պարզ է դառնում, որ Չարենցն իրականում առաջին անգամ թմրադեղ՝ մորֆի, օգտագործել է 1929 թվականին։ Սակայն, երբ թերթում ենք «Երևանի ուղղիչ տնից»-ը, տեսնում ենք, թե ինչպես է Չարենցը նկարագրում այն բանտարկյալներին, ովքեր թմրադեղ էին օգագործում։

«Դեռ կորպուս տեղափոխվելուց առաջ ես գիտեի, որ կան կալանավորներ, որոնք «անաշա» են ծխում: Անաշան աֆիոնի նման մի բան է, որ հարբեցնում է ծխողին: Վնասակար բան է, թուլացնում է տեսողությունը և զրկում է կամքից ու ընդունակություններից: Դրա դեմ կռվելը չափազանց դժվար է, համարյա անհնարին՝ այն պարզ պատճառով, որ շատ քիչ տեղ է բռնում, մի գրամը բավական է չորս-հինգ ծխախոտի, իսկ յուրաքանչյուր ծխախոտը՝ հարբեցնելու համար: Ինչքա՛ն էլ մանրակրկիտ խուզարկեն՝ կարելի է անցկացնել: Եվ կալանավորներն անցկացնում էին ու ծխում: Անաշայի ազդեցության յուրահատուկ կողմերից մեկն էլ այն է, որ ծխողին միանգամայն հիմարացնում է, համարյա դարձնում իդիոտ: Ծխողը թուլանում է, հիմարաբար ծիծաղում, հետո ծանրանում է գլուխը ու քնում»։ (Եղիշե Չարենց «Սովետական գրող», 1987 թվական)

Թեև այստեղ Չարենցը չի նշում իր օգտագործման մասին, սակայն, երբ ժամանակագրական առումով տեսնում ենք, որ սա եղել է 1926 թվականին, հասկանում ենք, որ այս պատմությունը, դեպքն ուղղակիորեն ազդել է Չարենցի վրա, և միգուցե առիթ  է հանդիսացել, որպեսզի նա կամաց-կամաց սկսի «մտերմանալ թմրադեղերի հետ»։ Իրականում բանտային կյանքն ու բանտում տեղի ունեցող իրադարձությունները շատ մեծ ազդեցություն են թողնում մարդու, հատկապես՝ գրողի կյանքում։

Պատահականություն չէ նաև ռուս մեծ գրող Ֆյոդոր Դոստոևսկու աքսորի շրջանը, ով Չարենցի սիրած հեղինակներից մեկն էր։ Դոստոևսկու կենսագիր Միլլերը գտնում էր, որ Դոստոևսկին աքսորավայրում լսում էր դատապարտյալների պատմությունները, որոնք հետաքրքիր էին։ Այդ ամենից հետո ռուս մեծ գրողը սկսում է ավելի շատ լսել աքսորականների պատմությունները։ Աքսորականներից մեկի՝ հանցագործ Գերասիմ Չիստովի պատմությունն էր, որ հիմք էր հանդիսացել Դոստոևսկու համար, որպեսզի նա գրի իր «Ոճիր և պատիժ» վեպը։ Սա ուղղակի մի փոքրիկ ակնարկ ու մեջբերում է այն մասին, որ արվեստագետների և հատկապես գրողների վրա մեծ ազդեցություն է թողնում աքսորն ու բանտարկությունը։

Այդ ամենից չէր վրիպելու Չարենցը, ով իր դառն ու դժվարին կյանքում ստիպված էր 2 անգամ «ճաշակելու» անազատության ճաղավանդակները, որոնք երկուսն էլ ցավոտ եղան, քանի որ առաջինի դեպքում նա կորցրեց իր հավիտենական սիրելիին՝ Արփենիկին, իսկ երկրորդի դեպքում կորցրեց ինքն իրեն։ Իրականում Չարենցի «Երևանի ուղղիչ տնից»-ում նկարագրվում են շատ դեպքեր, իրադարձություններ, որոնք առաջին հայացքից լոկ նկարագրություններ են, սակայն իրականում այդ դեպքերի, մարդկանց ու օրերի հետ ամուր կապված էր Չարենցը, ում սիրում էին բանտարկյալները, քանի որ բանտում Չարենցի ներկայությունը կալանավորների համար արդեն իսկ հպարտություն էր։

Զ. ՇՈՒՇԵՑԻ