Բրէքզիթ. պատճառներից մինչև հետևանքներ

2016թ․ հունիսի 23-ին Մեծ Բրիտանիայում (այսուհետ՝ նաև ՄԲ) տեղի ունեցավ հանրաքվե, որով 52% մեծամասնությամբ Մեծ Բրիտանիայի բնակչությունը որոշեց դուրս գալ Եվրոպական Միությունից (այսուհետ՝ նաև ԵՄ)։ Արդյունքում ԵՄ պատմության մեջ առաջին անգամ սկիզբ դրվեց Միությունը լքելու գործընթացին, որը տարածվեց «Բրէքզիթ» անվամբ։

Մեծ Բրիտանիայի՝ ԵՄ-ից դուրս գալու որոշումը պայմանավորված էր բազմաթիվ հանգամանքներով, որոնցից առավել կարևոր են հետևյալները․

1. ԵՄ-ի ներսում անձանց (մասնավորապես՝ ԵՄ քաղաքացիների) ազատ տեղաշարժի իրավական կարգավորումը և ԵՄ անդամ պետություններից ՄԲ միգրացիոն հոսքերի սահմանափակման և վերահսկման ձգտումները,
2. սոցիալական նպաստներից ԵՄ բոլոր պետություններում օգտվելու ԵՄ քաղաքացիների լայն իրավունքները,
3. Մեծ Բրիտանիայի և Եվրոպական Միության միջև այդևայլ հարցերի շուրջ նախկինից որակապես տարբերվող նոր հարաբերությունների չհաստատումը։

Բրէքզիթին նախորդող շրջանում ՄԲ իրավական և քաղաքական ասպարեզներում հաճախ քննարկվում և թեժ բանավեճերի տեղիք էր տալիս, այսպես կոչված, սոցիալական կամ սոցնպաստների տուրիզմի (social or benefit tourism)՝ ԵՄ մեկ անդամ պետությունից մեկ այլ անդամ պետություն տեղափոխվելու արատավոր պրակտիկան՝ զուտ այդ ընդունող անդամ պետության սոցիալական օգնության համակարգից օգտվելու նպատակով։ Սոցնպաստների տուրիզմի տեսակետի հակառակորդները, սակայն, պնդում են, որ դրա առկայությունն ապացուցող փաստեր չկան, իսկ սոցնպաստների տուրիզմի վտանգի ազդեցությունը գնահատվում է շատ նվազ՝ ըստ տարբեր հետազոտությունների:

Այս վիճահարույց հարցը համեմատաբար հին երևույթ է, որը քննարկվել է դեռևս 1981թ. Հունաստանի՝ ԵՄ-ին անդամակցության ժամանակներից, ինչպես նաև ցանկացած նոր պետության անդամակցության ժամանակ։ Այսպես, օրինակ, 1980-ական թվականներին և 1990-ական թվականների սկզբներին ԵՄ հյուսիսային անդամ պետությունները (մասնավորապես՝ սկանդինավյան երկրները և Նիդեռլանդները) կանխատեսում էին, որ ԵՄ սոցիալական ապահովության օրենքների ընդլայնված մեկնաբանումը կհանգեցնի Եվրոպական ընկերակցության հարավեվրոպական նոր անդամ պետությունների քաղաքացիների մեծ հոսքին իրենց երկրներ, ովքեր «կօգտվեին այս երկրների առատաձեռն սոցիալական ապահովության մոդելից»։ Նման հակասություն ծագեց նաև ԵՄ-ի 2004թ․ «մեծ պայթյունի» ընդլայնման շրջանում, երբ տասը նոր պետություններ միացան ԵՄ-ին, իսկ  2007թ․ Ռումինիայի և Բուլղարիայի անդամակցումը միայն ավելացրեց հակասությունը։

Հաշվի առնելով Բրիտանիայի բնակչության դժգոհությունը՝ ՄԲ-ի նախկին վարչապետ Դեվիդ Քեմերոնը ձեռնամուխ եղավ և 2016թ․ փետրվարին հասավ Մեծ Բրիտանիայի համար ԵՄ-ում նոր դիրք ապահովողի կարգավորման հաստատմանը, որով ԵՄ-ՄԲ հարաբերությունները կկարգավորվեին՝ դրանք ավելի համապատասխանեցնելով Բրիտանիայի պահանջներին։ Թեպետ Քեմերոնը պնդում էր, թե այդ կարգավորմամբ  Բրիտանիան կարող էր մնալ ԵՄ-ում, սակայն իրավական և քաղաքական շրջանակներում պայմանագիրն այդ կերպ չընկալվեց, և հաճախ էր շեշտվում, որ այդ պայմանագրի միակ առավելությունը, այսպես կոչված, շտապ արգելակման դրույթի ընդունումն էր, որով անդամ պետությունները հնարավորություն էին ստանում այլ անդամ պետություններից աշխատողների աննախադեպ ծավալի ներհոսքի դեպքում որոշակի սահմանափակումներ մտցնել:

Քեմերոնի ձեռք բերած համաձայնությունը չբավարարեց բրիտանական քաղաքական շրջանակներին։ Դժգոհությունը ԵՄ-ի ներսում անձանց ազատ տեղաշարժի, ԵՄ այլ անդամ պետությունների քաղաքացիների կողմից Մեծ Բրիտանիա մուտք գործելու հնարավորության և ՄԲ-ի՝ ԵՄ-ի կողմից իրականացվող քաղաքականությանը «հարկադրաբար» ենթարկվելու հարցերի շուրջ հանգեցրեց  նույն թվականի հունիսին Մեծ Բրիտանիայի բնակչության կողմից ԵՄ-ից դուրս գալու որոշման ընդունմանը՝ 52% կողմ և 48% դեմ ձայների հարաբերակցությամբ։ Հարկ է նշել, որ ԵՄ այլ անդամ պետություններից Մեծ Բրիտանիա մուտք գործող ԵՄ քաղաքացիների թիվն էականորեն նվազել է ԵՄ-ը լքելու վերաբերյալ հանրաքվեից հետո։

Ըստ Մեծ Բրիտանիայի ազգային վիճակագրական ծառայության վերջին տվյալների՝ ԵՄ մուտք գործող քաղաքացիների թիվը ՄԲ-ում վերջին մեկ տարվա ընթացքում նվազել է 82․000-ով․ 2016-2017թթ․ ՄԲ-ում ԵՄ քաղաքացիների թիվը 189․000 էր, իսկ 2017-2018թթ.՝ 107․000։ Հաշվետվության մեջ նշվում է, որ ԵՄ-ի վերաբերյալ հանրաքվեն, հավանաբար, նման փոփոխությունների հիմնական դրդապատճառներից է։ Փաստաթղթում նշվում է նաև, որ 2004թ․ կեսերից սկսած՝ բնակչության աճը ՄԲ-ում 2017-2018թթ. գրանցել է ամենացածր արդյունքը՝ ընդամենը 0,6%։ Ընդ որում, բնակչության աճի ընդամենը 41%-ն է պայմանավորված եղել բնական փոփոխություններով (ծնելիության և մահացության միջև տարբերությամբ), իսկ 59%-ը՝ միջազգային միգրացիայով և ՄԲ-ում բնակվող ու զինված ուժերում ծառայող անձանց թվաքանակի՝ 2․700-ով աճելու հանգամանքով։

Բրէքզիթյան բանակցությունները 2017թ․ վերջին հանգեցրեցին նրան, որ ԵՄ-ը և Մեծ Բրիտանիան համաձայնության եկան որոշ հարցերի շուրջ և ներկայացրեցին միասնական հաշվետվություն, որով ամփոփվում էր Մեծ Բրիտանիայի՝ Միությունը լքելու շուրջ ընթացող բանակցությունների առաջին փուլը։ Չնայած բոլորովին վերջերս կողմերը հանրությանը ներկայացրեցին բանակցությունների վերաբերյալ հերթական հաշվետվությունը, որում տարբեր հարցեր առավել մանրամասն են կարգավորվում՝ ի տարբերություն նախորդ հաշվետվության, առայժմ հստակ համաձայնություն չկա բավականին կարևոր խնդիրներից մեկի՝ ԵՄ-ի և ՄԲ-ի միջև առաջիկայում ձևավորվող միակ սահմանի, այն է՝ Իռլանդիայի Հանրապետության և Հյուսիսային Իռլանդիայի միջև սահմանի, սահմանային ստուգումների կամ դրանց բացակայության հարցի շուրջ։ Խնդիրն առավել բարդանում և մտահոգիչ է դառնում Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական շրջանակներում և կառավարության ու խորհրդարանի ներսում առկա տարաձայնությունները հաշվի առնելիս։

Եթե Մեծ Բրիտանիայի հետ ԵՄ հետագա հարաբերությունների հարցում որոշակիությունը բացակայում է, ապա ամեն ինչ ավելի հստակ է ԵՄ ներքին քաղաքականության դեպքում։ ԵՄ ներկայացուցիչները բազմիցս շեշտել են ԵՄ-ի՝ որպես առավել միավորված կառույցի զարգացման հեռանկարները՝ առանձնացնելով, որ չնայած դժվարություններին, ճգնաժամերին և անդամ պետության անդամակցության դադարեցմանը՝ Եվրոպական Միությունը դուրս կգա այդ իրավիճակից առավել միասնական կարգավիճակով։ Այս տեսակետին են ոչ միայն ԵՄ կառավարման մարմինների ղեկավարները, այլև ԵՄ-ի կազմում մնացող անդամ պետությունները։ Սա ապացուցվում է ավելի վաղ հիշատակված ԵՄ-ՄԲ կարգավորման պայմանագրում էլ ավելի սերտ Միության ստեղծման մասին ԵՄ պայմանագրերում առկա դրույթի հիշատակմամբ, որով այն հակադրվում է ՄԲ-ի՝ ավելի սերտ ԵՄ-ի զարգացման գաղափարին դեմ լինելուն։

Ըստ վերոնշյալի՝ կարելի է եզրակացնել, որ ԵՄ-ի ներսում անձանց ազատ տեղաշարժի և սոցնպաստների մատչելիության իրավական կարգավորման հետ ՄԲ-ի անհամաձայնությունը՝ ՄԲ-ի և ԵՄ-ի միջև այդ հարցերի շուրջ նոր հարաբերությունների հաստատման բացակայությանը զուգահեռ, եղել է Բրէքզիթի գործընթացի սկզբի հիմնական դրդապատճառներից։ Միաժամանակ, այս իրադրությունը հանգեցրել է ԵՄ-ի քաղաքականության վերաբերյալ մի շարք հարցերի բարձրացմանը հենց Միության ներսում, ինչի արդյունքում ակնկալվում է, որ ԵՄ-ի հետագա քաղաքականությունը՝ մեծապես պայմանավորված Բրէքզիթի գործոնով և նման իրավաքաղաքական նախադեպի ստեղծման հնարավոր վտանգով, առայժմ առավելապես կենտրոնանալու է վերպետական տարածաշրջանային կազմակերպության ներքին խնդիրները լուծելու և կազմակերպության ներսում առավել սերտ համագործակցության ապահովման վրա՝ հաշվի առնելով, որ Մեծ Բրիտանիայից բացի կան նաև ԵՄ այլ անդամ պետություններ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ իրենց դժգոհությունն են արտահայտում ԵՄ-ի քաղաքականությունից: Հետևաբար, Եվրոպական Միությունն իր ջանքերը կուղղի մնացող անդամ պետությունների միջև սերտ համագործակցությունը խթանելուն՝ այդպիսով կանխելով նաև Մեծ Բրիտանիայի օրինակի վարակիչ դառնալը և ապահովելով առավել ուժեղ ու սերտ Եվրոպական Միության հետագա զարգացումը։

Հոդվածն ավելի ծավալուն՝ Բրէքզիթ. իրավաքաղաքական շարժառիթները և ԵՄ հետագա քաղաքականությունը վերտառությամբ հետազոտության սեղմագիրն է, որը ներկայացվել է Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի (ՄԱՀՀԻ)՝ հուլիսի 30-ի քննարկման ժամանակ:

 Սոսե Մայիլյանը Դուբլինի քաղաքային համալսարանի (Dublin City University) իրավագիտության և կառավարման ֆակուլտետի՝ ԵՄ իրավունքի գծով ասպիրանտ է, Բրէքզիթի ինստիտուտի (DCU Brexit Institute) ասոցացված անդամ, Կոպենհագենի համալսարանի (Københavns Universitet) իրավագիտության ֆակուլտետի մագիստրոս, Երևանի պետական համալսարանի իրավագիտության ֆակուլտետի բակալավր։

Սոսե Մայիլյան

Դուբլինի քաղաքային համալսարանի (Dublin City University) իրավագիտության և կառավարման ֆակուլտետի ԵՄ իրավունքի գծով ասպիրանտ

Բրէքզիթի ինստիտուտի (DCU Brexit Institute) ասոցացված անդամ

«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)