Օձաբերդի տարածքում պեղվել է հետուրարտական շրջանի բնակավայր

Գեղարքունիքի մարզի Ծովինար և Արծվանիստ գյուղերի միջև գտնվող Օձաբերդ ամրոցում, որը նույն ամրոցի արեւմտյան թեւի ժայռի վրա պահպանված Ուրարտուի արքա Ռուսա Առաջինի սեպագիր արձանագրության մեջ հիշատակված է «Տարերքի աստծո» քաղաք անունով, այս տարի եւս շարունակվեցին հնագիտական պեղումները «Էթնոս» էթնո-մշակութային գիտական հետազոտությունների կենտրոնի նախաձեռնությամբ եւ հնագետ, «Էրեբունի» արգելոց- թանգարանի «Կարմիր բլուր» մասնաճյուղի տնօրեն, պատմական գիտությունների թեկնածու Միքայել Բադալյանի գլխավորած արշավախմբի միջոցներով: Ինչպես «Արմենպրես»-ին տեղեկացրեց հնագիտական արշավախմբի ղեկավար Միքայել Բադալյանը, հնագիտական պեղումներն այս տարի սկսվել են հուլիսի 18-ից եւ ավարտվել օգոստոսի 11-ին: Այս տարի պեղումները կատարվել են արշավախմբի նվիրումի և արշավախմբի անդամների նյութական միջոցների հաշվին:

«Ի տարբերություն նախորդ տարի պեղված երեք տեղամասերի, այս տարի մեր ռեսուրսները բավարարեցին ընդամենը 1 տեղամասում (13×12 մ) աշխատելու համար: Ամրոցից հարավ տեղակայված հատվածում շարունակեցինք պեղել Օձաբերդի բնակավայրի առաջին սենյակները: Այս կառույցները թվագրվում են հետուրարտական ժամանակաշրջանով: Այս առումով բացված սենյակներն ունեն կարևոր նշանակություն: Հենվելով նաև նախորդ տարիներին արված պեղումների արդյունքների վրա` դրանք փաստում են, որ եւ ամրոցում, եւ բլրին հարակից տարածքներում հետուրարտական շրջանում (Ք. ա. VI դարի վերջ -VI դարի առաջին կես) տեղաբնիկների կենսագործունեությունն ընթացել է զուգահեռաբար: Սենյակներից մեկում դրվեց ստուգողական փոսորակ, ինչի արդյունքում ֆիքսվեցին մեկ այլ կառույցի հետքեր, որը մեր նախնական դիտարկումների համաձայն թվագրվում է ուշուրարտական ժամանակաշրջանով: Այսինքն՝ հետուրարտական շրջանի բնակավայրը կառուցվել է ուշուրարտական շերտի վրա: Սա մի ժամանակաշրջան է, երբ ձեւավորվում եւ բարձրանում էր Երվանդունիների հայկական թագավորությունը, ժամանակաշրջան, որը քիչ է ուսումնասիրվել»,- ներկայացրեց Միքայել Բադալյանը:

Արշավախմբի կազմում են ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի հնագիտության բաժնի մագիստրատուրայի ուսանող Արթուր Միքայելյանը, ճարտարապետ Հայկ Կյուրեղյանը, Երեւանի պետական մանկավարժական համալսարանի պատմության ֆակուլտետի ուսանողներ Արման Եղիազարյանը եւ Նաիրա Խաչատրյանը, Սանկտ Պետերբուրգի Էրմիտաժի աշխատակից Աննա Նովիկովան, կավագործ Մարինա Լավրինյուկը, տնտեսագիտության թեկնածու Սարգիս Մանուկյանը, մանկավարժ Արփինե Այվազյանը եւ դպրոցական Վահե Խեչումյանը: Արշավախմբի աշխատանքներին մեծապես նպաստել է լեհ հնագետ Մաթուշ Իսկրան` օգնելով իրականացն ել օդալուսանկարները: Որպես կամավորներ աշխատանքներին մասնակցել են նաև Գոռ Ասատրյանը, Մհեր Ուստյանը և Էդգար Նազարյանը:

Ըստ հնագետի՝ հուշարձանի ուսումնասիրությունները սկսվել են դեռեւս 19-րդ դարի կեսերից ամրոցի բլրի արեւմտյան քարաժայռերից մեկին փորագրված արձանագրության հայտնաբերելուց հետո: Քսան տողից բաղկացած այդ արձանագրության տեքստում ուրարտական միապետ Ռուսա I-ը տարածաշրջանում իր նվաճողական արշավանքների համատեքստում հաղորդում է տեղում տարերքի աստծուն քաղաք կառուցելու մասին: 20-րդ դարի սկզբներին այստեղ Ե. Լալայանի կողմից պեղվել են մի քանի դամբարաններ: 1934թ. Օձաբերդում պեղումներ են իրականացվել Բ. Պիոտրովսկու կողմից: Սակայն հնագիտական աշխատանքները տեւել են ընդամենը մեկ տարի, որոնց արդյունքները հրապարակվել են միայն հաղորդումների կամ հուշերի տեսքով: Ըստ այդ հաղորդումների՝ 1934 թվականի հետախուզական պեղումների ժամանակ ֆիքսվել են ուրարտական եւ վաղբրոնզեդարյան շերտեր: Օձաբերդից հարավ-արեւելք տեղակայված բլուրներին նշանավոր հնագետը ֆիքսել է ոչ մեծ չափերի հասնող դամբարաններ: 1960-ական թվականներին Օձաբերդում չափագրումներ է կատարել Գ. Միքայելյանը, իսկ 1990-ականներին այստեղ վերգետնյա հնագիտական հետադրություններ եւ չափագրումներ են իրականացվել Սեւանի ավազանի հայ-իտալական հնագիտական արշավախմբի կողմից: Արդյունքում՝ արվել է հուշարձանի տեղահանույթը, կատարվել են վերգետնյա ուսումնասիրություններ, որոնց արդյունքում հավաքագրված տարաժամանակյա խեցեղենը վերաբերում է Վաղ բրոնզի շրջափուլից մինչեւ զարգացած միջնադարը ներառող ժամանակահատվածին:

«Ուրարտացիների համար Օձաբերդը չափազանց կարոր դեր ուներ: Այն հենակետ էր, որը հսկում էր Սեւանի ավազանի հարավային կողմի երկայնքով տարածվող ամրոցների շղթան, Վայոց Ձորից դեպի Սեւանի ավազան տանող ճանապարհները: Այս համատեքստում չպետք է մոռանալ Սոթքի ոսկու հանքերի մասին: Օձաբերդն իր կարեւոր նշանակությունն ուներ Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարեւելյան գոտու կիկլոպյան ամրոցների համակարգում:

Հնագիտական աշխատանքները նախորդ տարի կենտրոնացվել էին երեք տեղամասերում՝ հնավայրի հարավարեւելյան հատվածում, միջնաբերդում, եւ հուշարձանի հարավային հատվածում՝ բլրի ստորոտին: Պեղումներին մասնակցել են հայ, իտալացի, ռուս, ամերիկացի եւ լեհ մասնագետներ:

Արշավախմբի կողմից իրականացվել է Օձաբերդի տեղանքի հանույթը եւ արվել են օդալուսանկարներ լեհ հնագետ Մատեուշ Իսկրայի կողմից: Իրականացված պեղումներն առաջին հերթին կարեւոր են նրանով, որ Սեւանի հարավային ավազանում ուսումնասիրվում է ուրարտական շրջանի ամրոց՝ ըստ որում՝ հուշարձան, որի նվաճումը եւ վերակառուցումը կապված է տակավին քիչ ուսումնասիրված Ռուսա I-ի իշխանության ժամանակաշրջանի հետ՝ առավել եւս Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարեւելյան հատվածում: Սա այն եզակի հուշարձաններից մեկն է, որ հնարավորություն է ընձեռում՝ փաստացի նյութի հիման վրա ուսումնասիրել ուրարտական եւ հետուրարտական պատմամշակութային գործընթացները մեկ ընդհանուր տարածքում: Անշուշտ, այստեղ խաչվել ու փոխառնչվել են տեղական եւ ուրարտական մշակույթները: Պեղումների ընթացքում հուշարձան են այցելել անվանի մասնագետներ, տուրիստական խմբեր, անհատներ: Այս կարեւոր պատմական հուշարձանի միջազգային հանրահռչակման համար մենք արել ենք նաեւ առաջին լուրջ քայլերը՝ ի թիվս այլ հնավայրերի Օձաբերդը ներկայացնելով Պերսեպոլիսում կազմակերպված միջազգային ցուցահանդես-գիտաժողովի ժամանակ»,-տեղեկացրեց արշավախմբի ղեկավարը:

Բացված սենյակները պատկերացում են տալիս հետուրարտական շրջանի բնակարանաշինության և կենսագործունեության մասին: Պետք է նշել, որ այդ ժամանակաշրջանի բնակավայրեր քիչ են պեղվել Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում: Արշավախումբը նպատակ ունի Օձաբերդում հնագիտական ուսումնասիրությունները շարունակել նաեւ առաջիկա տարիների ընթացքում: «Եկող տարի նպատակ ունենք պեղել ամրոցի, բնակավայրի, ինչպես նաև ամրոցից հարավ-արևմուտք տեղակայված բլուրի տարածքում, որի գագաթին նկատվել են դամբարանների խցեր, իսկ ներքեւում, մինչեւ ստորոտը, երեւում են պատերի հետքեր: Նրա պեղումը բավականին հետաքրքիր նյութ կարող է տալ մեզ: Մենք ձգտելու ենք տարիների ընթացքում պեղումներ իրականացնել ամրոցում, միջնաբերդում, բնակավայրում եւ մոտակա դամբարաններում, որպեսզի կարողանանք հնարավորինս համակողմանիորեն հասկանալ այս բազմաշերտ հուշարձանի՝ հեռավոր դարերում թաղված բազմաթիվ գաղտնիքները»,-նշեց արշավախմբի ղեկավարը:

Խոսրով Խլղաթյան