Հնուց ի վեր հայոց մեջ կարևորվել է կրթությունը: Մինչև 5-րդ դարում հայոց գրերերի գյուտը մեր նախնիներն օգտագործել են հունարեն, ասորերեն գրերը, ազնվականներն իրենց կրթությունն ստացել են նաև օտար երկրների նշանավոր ուսումնական հաստատություններում: Ինչպիսի՞ն է եղել կրթության դերն ու նշանակությունն անցյալում:
Աղոթքով բժշկություն, նարեկաբուժություն. Ի՞նչ է սա` հոգեթերապիա՞, խոստովանությո՞ւն, ինքնամաքրո՞ւմ կամ գուցե հրա՞շք:
Ո՜հ, Կայենը մահ է փնտրում, սակայն չի կարող գտնել, քանի որ ամբողջ աշխարհին սարսափազդու օրինակ և խրատ լինելու համար Աստծո հրամանով նրա վրա նշան դրվեց, որպեսզի ոչ ոք նրան չսպանի (Ծննդ. Դ 15). ահա՛ «մեղա» չասող անզեղջ մեղավորի ողորմելի և ահավոր վիճակը այս է:
Եղիսե մարգարեն (Եղիսե նշանակում է «Աստված Փրկիչ է») աշակերտն է Եղիա մարգարեի և ապրել է Հրեաստանում Ք. ա. 9-րդ դարում: Նա ոչ միայն Եղիայի աշակերտն էր, այլ նաև օգնականը և հետևորդը: Եղիա մարգարեն Տիրոջ հրամանով ընտրում է Եղիսեին՝ իբրև իր հաջորդի, ով Եղիային չի թողնում մինչև վերջ՝ մինչև կառքով նրա երկինք տարվելը: Եղիսեն խնդրում է իր ուսուցչին իրեն տալ նրա հոգու, այսինքն` Եղիային տրված զորության կրկնակի չափը: Երբ Եղիան կառքով բարձրանում է երկինք, նրա թիկնոցը ընկնում է ցած, և Եղիսեն այն վերցնում է իրեն, որով և իրականանում է նրա փափագը:
Եգիպտոս, որտեղ թագավորի դահճապետը, որի անունը Պետափրես էր, գնեց նրան: Հովսեփը ամեն ինչով խոհեմ, հավատարիմ և հաջողակ էր, և նրա գործերն էլ հաջողությամբ էին պսակվում (Ծննդ. 39:2), նրա պատճառով Աստված Պետափրեսի տունն էլ օրհնեց (Ծննդ. 39:5), որից էլ հիշյալը շատ գոհ մնալով՝ տան կառավարությունը հանձնում է Հովսեփին: Այո՛, Հովսեփը անունով գերի է, սակայն իր տիրոջ աչքում խիստ պատվավոր:
«Բոլոր առաքինությունների գլուխը խոնարհությունն է, իսկ ախտերի գլուխը՝ փառասիրությունը»,- ասել է սբ. Հովհան Մանդակունին: Եկեղեցու հայրերի բնորոշմամբ՝ փառասիրությունը հոգևոր հիվանդություն է, անիրավ կիրք, այն նման է ստորջրյա խութի. եթե բախվես նրան, ապա ամբողջ ունեցած բեռդ կարող ես կորցնել: Այս կիրքը տիրապետում է նրան, ով կորցրել է Աստծո հանդեպ երկյուղը կամ էլ երբևիցե չի փորձել այն ձեռք բերել:
Ո՛չ, երբե՛ք, քանի որ վրեժխնդրությունը թշնամություն է ենթադրում: Արդ, ինչպես որ Հովսեփը Աստծո շնորհիվ հաղթել էր իր կիրքը, նույնպես բարկությունը զսպելով՝ չի ցանկանում ոչ ոքի թշնամություն անել: Մանավանդ վրեժ լուծելու առիթ ունենալով, փոխարենը հոժարակամ բարերարություն է անում:
Հիրավի, Աստծո ողորմությամբ յոթը տարի երկրի արդյունքը այնքան առատ է լինում, որ Հովսեփը ծովի ավազի նման անհամար ցորեն է հավաքում: Հետո յոթը տարի սով լինելով, հավաքած ցորենով, իր խոհեմ և իմաստուն կարգադրություններով ողջ ժողովուրդին սովամահ լինելուց ազատում է: Դեռևս սովի տարիները չհասած՝ երկու արու զավակ է ունենում Հովսեփը, որոնցից մեծի անունը՝ Մանասե, իսկ փոքրի անունը Եփրեմ է դնում:
Յովհան Մանդակունի կ՚ըսէ. «Հացին եւ գինիին մօտենալով մենք Քրիստոսի՛ է որ կը մօտենանք, անո՛ր է որ կը տեսնենք, կը շօշափենք, կը համբուրենք, մեր ներսիդին կ՚ընդունինք, եւ կը դառնանք մարմին եւ անդամ Քրիստոսի եւ որդիներ Աստուծոյ»։
Արժանապատիվ Տ. Տիգրան քահանա Բադիրյանը, սույն թվականի օգոստոս 1-ից ազատվելով Կաթողիկոսական գրասենյակում ստանձնած պարտականություններից, ծառայության է նշանակվել Ֆրանսիայի հայոց թեմում։
Որպեսզի մարդիկ երկար ապրելու բաղձանքով նրա պտուղը չուտեն և այն չպաշտեն: Մանավանդ, չլինի թե սատանան դրա միջոցով մարդուն կյանք խոստանալով՝ մարդուն իրեն կապի, և դրանով չկարծվի, որ սատանան մարդու բարեկամն է և խոսքն էլ ճշմարիտ է:
Այստեղ Սուրբ Գիրքը Հակոբի չորրորդ որդու մասին է խոսում, որը ամուսնանալով երեք որդի է ունենում՝ Էր, Օնան և Սիլոմ, սակայն Էրը և Օնանը չար և ամբարիշտ լինելով, Աստված նրանց սպանում է: Հետո նորից երկու որդի է ծնում՝ Փարեզ և Զարա, ինչպես որ իր տեղում արդեն հայտնի է:
Անշուշտ, գիտեր, բայց հարցը նրան զղջման հրավիրելու համար էր, քանզի ոչ թե նրա որտեղ լինելն է ցանկանում իմանալ, այլ նրա ինչ վիճակում լինելն է ցանկանում նրան իսկ հայտնի դարձնել, որպեսզի զղջա և «մեղա» գոչի: Կարծես ցանկանում էր ասել.
Ան որ անհոգութեամբ կը մօտենայ սրբագործեալ հացին եւ գինիին, ոտնակոխ ըրած կ՚ըլլայ Աստուծոյ Որդին, համաձայն Պօղոս առաքեալի խօսքին. «Եթէ Մովսիսական Օրէնքը խախտողը երկու կամ երեք հոգիի վկայութեամբ մահուան կը դատապարտուի առանց գթութեան, որքա՜ն աւելի ծանր պատիժի արժանի պիտի համարէք այն անձը՝ որ ոտնակոխ կ՚ընէ Աստուծոյ Որդին, կ՚արհամարհէ Նոր Ուխտի կնքումին համար թափուած արիւնը, որով Քրիստոս զինք սրբեց, եւ կ՚անարգէ շնորհքները պարգեւող Սուրբ Հոգին» (Եբր․ 10.28-29)։
Այս տոնը հայտնի է նաև Վարդավառ անունով: Տոնի ժամանակ ժողովրդական սովորույթներից է միմյանց վրա ջուր ցողելն ու աղավնիներ բաց թողնելը, որոնք խորհրդանշում են ջրհեղեղը, Նոյի ընտանիքի փրկությունը, Նոյի աղավնուն: Սովորություն է նաև ծաղիկներով զարդարվելը, ինչն Աստվածորդու փառքի երևման առթիվ մեծ ուրախության արտահայտություն է:
Քրիստոսի առաքյալների հատկանշական համեմատություններ կան հինկտակարանյան իրողությունների հետ: Հրեական տասներկու նահապետները` Հակոբի որդիները, որոնցից սերվեց հրեա աստվածընտիր ազգը, նախօրինակներն էին Քրիստոսի տասներկու առաքյալների, որոնց քարոզչությամբ քրիստոնյա դարձան բազմաբյուր մարդիկ` որպես Աստծո ընտրյալ ժողովուրդ: Հրեաները դուրս եկան Եգիպտոսից և անցնելով Կարմիր ծովով` եկան անապատ, այնուհետև հասան Եղիմ, ուր կային ջրի տասներկու աղբյուր և յոթանասուն արմավենի (Ելք 15.27), և կարողացան այնտեղ հանգստանալ:
Այո՛, արդեն իսկ սողում և ուտում էր, ինչպես այժմ, բայց Աստված նրան անիծեց դրանով, որից հետո որովայնի վրա սողալը և հող ուտելը պատիժ դարձավ (Ծննդ Գ 14):
«Մի բուժեք չարիքը չարիքով, մի ջանացեք այդ կործանարար ասպարեզում միմյանց գերազանցել: Վիրավորե՞լ է քեզ բարկացած մեկը, կանգնեցրու չարիքը լռությամբ: Թշնամուն մի՛ դարձրու քեզ ուսուցիչ, մի՛ ձգտիր այն բանին, ինչն ատելի է քեզ համար: Մի՛ դարձիր բարկացածի համար՝ որպես հայելի՝ քեզ վրա ի ցույց դնելով նրա պատկերը»,- ասել է Ս. Բարսեղ Կեսարացին: Իսկ Ս. Հովհաննես Սանդուղքը հորդորում է, որ հիշաչարության թարախից ազատվելու համար բավական չէ վիրավորողի համար աղոթելը, կամ չարի փոխարեն նրան բարիք անելը, կամ ճաշկերույթին հրավիրելը, այլ, երբ լսես, որ նա ընկել է հոգևոր և մարմնավոր փորձության մեջ, հոգա նրա համար, ինչպես ինքդ քո վրա՝ արցունքներ հեղելով:
Պօղոս առաքեալ կ՚ըսէ. «Յաւիտենական Հոգիին միջոցաւ Քրիստոս ինքզինք որպէս անարատ զոհ Աստուծոյ մատուցանեց» (Եբր․ 9.14)։ Քրիստոս Սուրբ Հոգիին միջոցաւ է որ ինքզինք Աստուծոյ մատուցանեց։ Ան «մեզ փրկելու համար ինքզինքը Աստուծոյ ընծայեց որպէս անուշահոտ ընծայ եւ զոհ» (Եփ․ 1.2)։ Քրիստոս ի՛նքն է պատարագուողն ու պատարագողը, ի՛նքն է բաշխողն ու բաշխուողը։
«Արթուն մնացեք և աղոթք արեք, որպեսզի փորձության մեջ չընկնեք» (Մատթ. 26:41): Տերունական սուրբ աղոթքի մեջ էլ մենք խնդրում ենք, որ Տերը մեզ չտանի փորձության, այլ փրկի չարից: Չնայած մեր բոլոր ջանքերին, որպեսզի զերծ մնանք ամեն տեսակ փորձություններից՝ հաճախ դրանք մեծ օգուտ են բերում մարդկային հոգուն, ինչպես Հակոբոս առաքյալն է իր Ընդհանրական թղթում գրում. «Երանելի է այն մարդը, որ համբերում է փորձությանը. որովհետև, եթե փորձության մեջ հաստատ լինի, կստանա կյանքի պսակը, որը Տերը խոստացավ իրեն սիրողներին» (Հակ. 1:12):
Մարդու մարմնի մահը բնական է, քանզի մարմինը իրար հակառակ չորս տարրերից է բաղկացած: Բայց հոգին մասերից բաղկացած չլինելով` պարզ գոյացություն է, հետևաբար անկարելի է, որ մարդկային հոգին մահանա, և [այն] ընդունակ է և [նրան] հարմար է Աստծո շնորհներով առաքինություն գործելով հավիտենական կյանքին հասնել (Հռոմ Զ 23), բայց նա, ով մահացու մեղք է գործում, պարգևված շնորհը կորցնում է և առանց շնորհի արքայություն մտնելու հարմարություն [արժանիք] չմնալով՝ հոգով որպես հավիտենական մահացած է համարվում:
Անհնազանդությունը (Հռոմ. Ե 19): Անհնազանդությունը իրենից ենթադրում է նախապես տրված պատվիրան, և պատվիրանն էլ կերակրի վերաբերյալ եղավ, այսպիսով որկրամոլությունը մեղք համարվեց:
Եթե նախքան խաբվելը ուտեր՝ լավ կլիներ, որովհետև ինչպես վերը հիշատակեցինք՝ արքայություն կգնար, բայց եթե խաբվելուց հետո ուտեր, միշտ մեղքի մեջ մնալով՝ վատ հետևանքներ կունենար, քանզի լավ է մեռնել, քան մեղքով ապրել, այս պատճառով Աստված Իր ողորմությամբ նրան դրախտից արտաքսեց, որպեսզի հիշյալ պտղից չուտի (Ծննդ Գ 22):
Անհնազանդության պատճառով նրա անձի մեջ մարմնավոր ցանկությունները այլևս հոգուն չհնազանդվելով, իսկույն մեղքի խլրտոց զգաց և ամոթի պատճառով թզենու տերևներով ծածկվելու անհրաժեշտությունը ունեցավ:
Մի հասարակ ծառ էր, սակայն անունը հայտնի չէ, դրա պտուղն այնքան զորություն ուներ, որ ժամանակ առ ժամանակ նրանից ուտողը մահվան ենթակա չլինելով, Աստծո բարձր կամքի համաձայն, սահմանված ժամանակը լրանալուն պես, պետք է արքայությանը արժանի դառնար. այս պատճառով Ս. Գիրքը «կենաց ծառ» անվամբ է այն հիշատակում:
Շատերը մտածում են, թե եթե տանը սաղմոսներ ու Ավետարան են կարդում, դրանով արդեն դառնում են լիիրավ Եկեղեցու անդամ։ Բայց իրականում դա դեռևս բավարար պայման չէ։
Պատվիրանը նման է հարթված ուղիղ ճանապարհի, որով ընթացողը շուտ և չմոլորվելով հասնում է նախատեսված իջևանին. եթե պատվիրան չլինի, մարդը անկոխ և անհետք անապատում մոլորված ճանապարհորդի նման չգիտի գնալու ճանապարհը և հետևաբար իջևան էլ չի կարող հասնել: Մանավանդ, եթե պատվիրան չլինի, կամ Աստված մարդուն ստիպի Իր պատվիրանը կատարել, այն ժամանակ մարդը վարձի չի արժանանա և անասունների աստիճանի կիջնի ու կստորանա:
Պատժի նպատակը պատժվողից վերցնելն է այն լավը, որ ունի, նրան զրկելը այն լավագույն բանից, որի վրա է դրել հույսը, կամ էլ նրա անձին տանջանք տալն է: Բայց սատանան Աստծո ներկայությունից հենց սկզբից հեռացած, այնքան զարգացավ չարության մեջ, որ նրա գոյությունից բացի նրանից ետ վերցնելու այլ բան չմնաց, և հուսալու ոչ մի բարի բան կամ լավության նշույլ չկար, որից զրկվեր: Նմանապես արդեն իսկ հանգստություն չունի, որ նրան տանջանք տրվի, քանզի Աստծո արդար դատաստանով միշտ տանջանքի մեջ է:
Սատանան իր մեղքով թունավորված լինելով, և օձն էլ բնականից արդեն իսկ թունավոր է, այս պատճառով նրա միջոցով խաբեց մարդուն: Քանզի մի այսպիսի ամենաչար և դավաճանության գործի համար նրան պետք էր օձի նման սիրտը թույնով լեցուն, երեսի վրա սողացող և ուղիղ քայլելու անընդունակ մի կենդանի գործիք:
Ինչպես որ Աստված նախ կերակուր տվեց մարդուն, այդպես էլ առաջին պատվիրանը կերակրի վերաբերյալ եղավ: Որովհետև մարդը միշտ իր օգտի հակառակ է [գործում], իսկ օգուտը այն է, երբ մեկի բաղձանքը ամբողջացնում ես, և բաղձանքն էլ [մարդուն] հայտնի բաների համար է լինում: Արդ, քանի որ մարդը այս աշխարհի մեջ է, մարմնի վերաբերյալ բաներ է ցանկանում, որ տեսնում է և մարմնական ցանկություններից առաջինը կերակուրն է (Ժողովող Զ:7):
