Անտոնեն Արտո

Վան Գոգ, հասարակության ինքնասպանը

Վան Գոգը մահացավ ոչ թե պարզապես ջերմախտից…
նա դարձավ երկպառակությունների կենդանի հանգույց, դաշտ, որի վրա դարեր ի վեր իր մարտերն է մղում այս աշխարհի անառաքինի ոգին:
Խոսքը մարմնի գերակայության մասին է հոգու վրա, մարմնի` մարմնականության վրա, մի ոգու` այլ մեկի վրա:
Եվ ո՞ւր է այդ ջերմախտում մարդկային «եսի» տեղը:
Իրենը Վան Գոգը փնտրել է ողջ կյանքում, փնտրում էր արտասովոր էներգիայով ու համառությամբ.
և ինքնասպան եղավ ոչ թե խելագարության մոլուցքի մեջ կամ տրանսի մեջ այն բանից, որ չի կարողանում այդ տեղը գտնելգ
ընդհակառակը, հենց որ նա այն գտավ և հասկացավ, թե ինչ է ինքը, և ով է եղել, հասարակության հոտային բարոյականությունը, մահապատժի ենթարկելով զանգվածից դուրս մղվածին,
ստիպեց նրան ինքնասպան լինել:
Եվ նա դա արեց Վան Գոգի հետ, ինչպես անում են միշտ օրգիայի, պատարագի. կամ ցանկացած այլ մի ծեսի ժամանակ, լինի դա շնորհառություն, դիվարտաքսում, սուկուբներ են դրանք թե ինկուբներ (չար ոգիներ):
Դրանով նրանք նրան իրենցը
համարեցին,
ներված,
Սրբազնացված,
երիցս օրհնյալ,
և բյուրապատիկ դիվոտած
հասարակությունը,
և ջնջեց նրա մեջ հենց նոր բացված վերին տեսողությունը, և ինչպես սև ագռավների վարընկեց հոսքը, որ պրկել էր նրա ուղեղի յուրաքանչյուր նյարդը, կենաց ծառի յուրաքանչյուր երակը, և ծածկել էր նրան վերջին ցատկի մեջ,
և հաղթելով նրան,
վերջ տվեց նրա կյանքին:
Քանզի հենց դա է ժամանակակից մարդու անատոմիական տրամաբանությունը, որ ապրել և պատկերացնել իր սեփական կյանքը նա կարող է միայն մի որակում, դիվոտածի որակում:

… Ինչպես և բոլոր մյուս կտավները, այդ ագռավները, որ նկարվել էին զոհվելուց երկու օր առաջ, չբացեցին Վան Գոգի հետմահու փառքի ճամփան: Իսկ ահա կտավի վրայի գեղանկարչության կամ, ավելի ճիշտ, կտավի սահմաններից անդին բնության համար դրանք բացեցին գաղտնաթաքուր ուղին առ հասանելի անդրսահմանայնությունը, և իրականությունը, որ հասանելի է ամեն քայլափոխին, բավ է լոկ քայլ անես արվեստագետի բացած դռանը հանդիման:

Կործանարար փամփուշտը փորի մեջ մարդը կտավը լցնում է սև ագռավներով, որոնց ներքո, թվում է, ինչ-որ, կարծես թե մահացյալ, և ամեն դեպքում անպտուղ հարթավայր է, ուր ընդերքի կարմրամուգ գույնը հուսաբեկ պայքարում է հասկերի կեղտոտ դեղնության դեմ, այդպիսի տեսարանը հազիվ թե սովորական համարես:

Սակայն և ոչ մի այլ նկարիչ չէր կարողանա իր ագռավների համար գտնել այդ գետնասունկե-սև գույնը, այդ սևը, հանց «փառավոր խրախճանքի», և միաժամանակ ասես քարացած կեղտի, այդ ագռավների թևերի գույնը, որ իջնող գիշերվա շողերից հանկարծակիի են եկել:

Եվ ի՞նչի մասին է արտասվում հողը բարեբեր ագռավների թևերի ներքո, որ ավետիս են բերում, անշուշտ, միայն Վան Գոգին է հայտնի, իսկ մյուս կողմից` փարթամորեն վկայում են չարիքը, որը նրան` արվեստագետին չի՞ դիպչում:
Որովհետև ոչ մեկը, բացի նրանից, մինչև այսօր չի կարողանում հողը վերածել գինով և արյամբ բծոտած սփռոցի:

Երկինքը նկարի վրա ցածրամած, ճզմված է,
մանուշակագույն, ինչպես եզերքի կայծակնատես գիծը:
Դատարկության վայրի, աղջամղջոտ ժապավենը, որ կայծակի խփոցից հետո ծառս է եղել:
Վան Գոգն արձակել է իր ագռավները, ինքնասպանի լյարդը քրքրող այդ սև բացիլները, որ մի քանի սանտիմետրի վրա են կտավի վերնամասից, և ոնց որ թե ներքնամասից էլ,
այն սև սպիով հատող գծերի երկայնքով, ուր նրանց փառավոր թևաբախումները կախվում են փոթորկից ալեկոծված դաշտի վրա, սպառնալով խեղդել այն:

Այդուհանդերձ, կտավը փառավոր տեսք ունի:
Փառավոր, շռայլ, անդորրավետ կտավ:
Արժանավոր ուղեկցություն մահվանը նրա, ով իր կյանքի ընթացքում այնքան արևներ է արձակել պտտվելու դեզերի վրա, որ հենց սպասում են փախստական տաժանակրորդներին, և ով նույնիսկ լիովին հուսաբեկ, չէր կարող շրջակայքը չշաղել գինով և արյամբ, հողի վրա չհոսեցնել վերջին, ցնծագին և ողբալի ավիշները թթված գինու և եռեփվող քացախի համով:

Հենց այդ պատճառով էլ Վան Գոգի վերջին նկարած կտավի տոնայնությունը, և դա նրա մոտ, ով գեղանկարչության սահմաններից երբեք դուրս չի եկել, հիշեցնում է եղսաբեթյան դրամայի ամենապաթետիկ, ամենաողբերգական և ողբալի կոպիտ և բարբարոսական զանգը:

Եվ դա ամենից շատն է ինձ ապշեցնում Վան Գոգի մեջ` նկարչաց նկարչի, որ կարողանում է, չլքելով այն, ինչ կոչում են և ինչը որ իրականում էլ միշտ եղել և մնում է գեղանկարչություն, չհեռանալով ներկապարկուճից, վրձնից, կոմպոզիցիայի մոտիվից և ամբողջությամբ վերցրած կտավից, ոչինչ չմուրալով անեկդոտից, պատմությունից, դրամայից, երևակայական գործողությունից կամ սուբյեկտի և օբյեկտի ներքին գեղեցկությունից, հասնել բնաշխարհի և ձեռակերտ իրերի այնպիսի ոգեկանության, որ Էդգար Պոյի, Հերման Մելվիլի, Նաթանիել Հոթորնի, Ժերար դե Ներվալի, Ախիմ ֆոբ Արնիմի կամ Հոֆմանի կախարդական հեքիաթներն իրենց ողջ հոգեբանականությամբ և դրամատիզմով, թերևս, շատ բան չեն հավելի գրոշանոց վանգոգյան կտավներին,
կտավներին, որ, բացի այն բանից, որ համարյա միշտ փոքր են, կարելի է ասել նաև, միշտ այն չափի են, որքան որ հարկն է:

Մոմակալը աթոռի թիկնակի վրա, կանաչ ծղոտից հյուսած բազկաթոռը,
բազկաթոռի վրա թողած գիրքը,
և մեր առջև դրամա է:
Ո՞վ է հիմա մտնելու:
Գոգե՞նը, թե՞ ինչ-որ այլ մի ուրվական:

Վառված մոմով մոմակալը բազկաթոռի վրա լուսե սահման է թվում երկու անհաշտ ախոյանների միջև` Վան Գոգի և Գոգենի:

Նրանց տարաձայնությունների հենց գեղագիտական առարկան, հազիվ թե առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում և արժանի է ուշադրության, բայց խորագույն մարդկային տարամիտվածությունները չի կարելի չնշել:
Ըստ իս, Գոգենը համարում էր, որ նկարիչը պիտի գտնի սիմվոլը, միֆը, վսեմացնի առօրեականությունը մինչև առասպել,
այնինչ Վան Գոգը համարում էր, որ պետք է սովորել միֆ կորզել ամենահողակիպ իրականությունից:
Եվ, ըստ իս, շատ իրավացի էր:
Քանզի իրականությունն անպարագրելիորեն բարձր է ցանկացած պատմությունից, պատմվածքից, ցանկացած աստծուց և ցանկացած գերիրականությունից:
Պետք է լոկ այն հասկանալու շնորհ ունենալ:
Ինչը որ չէր կարողանում անել և ոչ մի նկարիչ, մինչև խեղճ Վան Գոգը,
և չի կարողանում անել և ոչ մի նկարիչ նրանից հետո:
Քանզի այս անգամ ևս,
նույնիսկ այսօր,
հիմա,
1947 թվականի փետրվարին,
խաղագծի վրա, առաջվա պես, կեցած է ինքն` իրականությունը, հենց իրականության միֆը, առասպելաիրականությունը` որպես այդպիսին:
Եվ ոչ մեկը Վան Գոգից հետո չկարողացավ ճոճել վիթխարի ծնծղան, գերմարդկային, միշտ գերմարդկային զանգը, հետևելով այն թաքուցյալ ռիթմին, որին արձագանքում է առօրյա կյանքի ցանկացած մանրուքը,
որովհետև հարկ է պարպել լսողությունը, որպեսզի որսաս նրա մակընթաց ալիքը,
միայն, երբ հնչի մոմի լույսը, վառված մոմի լույսը ծղոտե կանաչ բազկաթոռի վրա, կհնչի նրա շնչառությունը, որ սիրով հակվել է ննջած հիվանդի վրա:

Այն հնչում է տարօրինակ քննադատությամբ, խորունկ և ապշեցուցիչ դատով, որի դատավճիռը Վան Գոգը, թվում է, մեզ թույլ է տալիս լսել ավելի ուշ, շատ ավելի ուշ, երբ մանուշակագույն լույսը հյուսած բազկաթոռի վրա դադարում է լցնել նկարը:
Չի կարելի չնկատել այդ մանուշակագույն լույսի ծակոցները, որ խժռում են մեծ, կողքանց նայող բազկաթոռի լայնակոնքերը, այդ մեզ վրա աչքերը չռած կանաչ ծղոտից հնամենի բազկաթոռը, թեպետ այդ ծակոցները առաջին հայացքից նկատելը շատ դժվար է:
Որովհետև նկարի ֆոկուսը կողմ է թեքած, և լույսի ակունքը տարօրինակության աստիճանի ստվերած է, հիշեցնելով գաղտնիք, առ որը բանալին Վան Գոգը, հավանաբար, այդպես էլ իր հետ գերեզման տարավ:

Ռուսերենից թարգմանեց ՎԱՐԴԱՆ ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԸ