ՇՆՈՂԵՐԵՆ
Էս ինչ գրում եմ` հայերեն չի, շնողերեն ա, որովհետև մեր գյուղում մարդիկ ապրում են շնողերեն, տները կառուցված են շնողերեն, սարերը բարձրանում են շնողերեն, անտառը ծավալվում է շնողերեն, ջրերը հոսում են շնողերեն, նույնիսկ կովերն են բառաչում շնողերեն…
Տարիներ շարունակ միամիտ, ազատ, անկախ ու անկապ ապրում էի Երևանում և չգիտեի, որ աշխարհում շնողերեն կա, թեև հորով, մորով շնողնեցի եմ։ Մեր գյուղի իրական տեղը ինձ ցույց տվեց բանաստեղծ ընկերս` Արմեն Մարտիրոսյանը։ Նա եղել էր Շնողում, տեսել, թե ինչպես է ծառ ու ծաղկունքի մեջ բարձրանում բլրանախշ գյուղը։ Բայց նրան առավել շատ գրավել էր Շնողնա լեզուն, որի բարբառի, բառ ու բանի մեջ անխաթար պահպանվում էր գրաբարը` «էբեր», «էրետ», «էդեր»… և նման այլ բառեր։ Էդքանն էլ բավական էր, որ ամեն ինձ տեսնելիս բառ ու բանի քեֆ սարքեր։ Տոնականորեն ձեռքերը փռում էր ու ձայնավորները երկարացնելով զմայլված ասում, որ ասես երգ լիներ.
– Սիրում եմ` Շնողը, շնողերենը…
Իսկ ես բուն Շնողը ասես չզգայի, անվրդով ապրում էի քաղաքում, անհաղորդ Շնողին ու շնողերենին։ Սակայն ինչքան էլ հեռու լինեի արմատներից, միևնույնն է, նա ձգում էր, ցողունի պես շտկում մեջքս, ամեն կերպ նպաստելով ուղիղ կեցվածքիս, վարքիս ու բարքիս։ Առայժմ ես չաղ ու բախտավոր քաղաքացի էի, գյուղական կյանքի դարդ ու ցավից հեռու։ Եվ ամեն անգամ գյուղ գնալիս, երբ մարդիկ տեսնում էին լիքն ու պարարտ մարմինս բավականությամբ արտաբերում էին.
– Լևոն, առողջացել ես…
Որ շնողերով ասել ա, թե` չաղացել ես։
Մարմնիս գերազանցությունը առաջին անգամ զգացի Արփենիկ մորքուրիս մահվան ժամանակ։ Բակում երկարությամբ դրված նստարանին շարով նստել էին շնողնեցիք, որը կռթնած ձեռնափայտին, որոնք էլ՝ ապավինած չոր, ճլորած ու ցամաքած մարմններին։ Մարդիկ ասես սոսկ կաշվից ու ոսկորից լինեին արարված, տանջահար, ցորնագույն մաշկով ու պռավկոտած կնճիռներով։ Ամենուրեք զգացվում էր աշխատանքի ոչ մարքսիստական հետքը։ Շնողում աշխատանքը չէ, որ կապիկից մարդ էր ստեղծել, այլ աշխատանքի արդյունքում մարդն էր դարձել կապկանման։ Մարդիկ բաց աչքով ինձ էին նայում, ախր, միշտ չէ, որ նրանք «առողջ» մարդ էին տեսնում։ Դրա համար կամ կոլխոզի նախագահ պիտի լինեիր, կամ ռայկոմի քարտուղար, կամ էլ առնվազն ռայկոմի հրահանգիչ, պահեստապետ կամ էլ գալստուկավոր մի այլ «առողջություն»։ Էդտեղ էր, որ առաջին անգամ ես ամաչեցի իմ տեսքից, ասես նրանց բաժին հացը լինեի կերած։ Մորքուրս իր կյանքն ապրել էր, հասել 90-ի եզրագծին և ժառանգների ուսին գնում էր վայելելու իր արդար հանգիստը։ Պատահական չէ, որ շնողերենով գերեզմանատունը կոչվում է հանգստարան։
Եվ ո՞ւր են գնում մարդիկ…
Ո՞ւր է գնում ժամանակը…
Ժամանակը, որ անըմբռնելի է, անշոշափելի, անտեսանելի, աննյութական, որ ոչ մարմին ունի, ոչ անիվ և ոչ էլ շարժիչ, բայց գնում է` ինչպես սայլը, ինչպես ավտոմեքենան, շոգեքարշը, ինչպես օդանավը, երբեմն էլ` ձայնից, լույսից էլ արագ… Մինչդեռ, Շնողում դեռ կային մարդիկ, որ ուզում էին կանգնեցնել այդ ընթացքը… Սիրուն է Շնողը բնության ելևէջներում` ծառ ու ծաղկի, լույսի, մտքի ու սրտի մեջ հյուսված… Դե արի ու մի կառչիր ակնթարթից… Մեզնից ոչ ոք չի խլել մեր երազը, քանզի ներսում եղածը դրսից ազատագրվածն է։ Մենք, քնած թե արթուն, մեր երազն ենք փայփայում…
Շնողում միշտ ապրել և երազել են, առավել հաճախ՝ համեստ ցանկություններով մարդիկ։ Չոբան Չատին կովերից ու երինջներից ձանձրացած աչք էր դրել կոլխոզի նախագահի աթոռին։ Եվ երբ կոլխոզի ժողովում հարցրել էին.
-Բա դու կարա՞ս էդ գործը գլուխ բերես…
Ասել էր.
-Խի՞, վախում եք Վիլիսիցը վեր ընգնե՞մ…
Նրա պատկերացրած նախագահը Վիլիսի միջի մարդն էր։
Ծափ էին տվել ու խնդացել և նրանցից գոնե մեկը չէր բաշարել ասի.
-Չոբան Չատի, բա որ Վիլիսը վեր ընգնի՞…
Ժամանակը սուրում է, ժամանակը թռչուն է, որ թռչում է անգամ բռիդ միջից։ Ոչ ոք և ոչ ոքու հասու չէ նրան բռնելը… Էդ էլ հո փոստատար աղավնի՞ չէր… Ամենայն ինչ անփոփոխ է։ Խելքը լակ ձվի նման մնացել է բնարմատում։ Ավաղ։ Սաղմը պտուղ չի տալիս։ Շնողերենով ասած, էլի մնացել ենք հին տներում։ Կոլխոզի ժամանակները վաղուց են անցել։ Չոբան Չատին ընդամենն ուզում էր կոլխոզի նախագահ դառնալ։ Դա էր իր բաղձանքը։ Հիմա կենացները քաղցրացել են։ Կարեկցող ու չկարեկցող ուզում է վարչապետ դառնալ։ Մարդկանց մտքերի մեջ վայելքն է, մտքից դուրս` աթոռը։ Դրանք մերօրյա «Վիլիսից» վեր չընգնողներն են…
Վիլիսից, որ հիմա Երևանի փողոցներում պտտվում է զրահապատ լիմուզինի կարգավիճակով։ Առկա և ներկա վարչապետն էլ է վստահ իր ուժերին, քանի չի եկել «Վիլիսից» թռչելու ժամանակը… Թվում էր, թե պետական մեքենայի ղեկը հուսալի ձեռքերում է։ Մինչդեռ մեքենան մեկ սայթաքում է, մեկ հղի կնոջ վրաերթի ենթարկում, մեկ էլ առիթ հանդիսանում փողոցային և պետական խցանումների։ Թերևս դա է պատճառը, որ ինձ ծանոթ տաքսու վարորդը չէր վստահում պետական մեքենայի ղեկին նստածին։
-Եթե մեքենան ավելի խելոք է, քան այն վարող վարորդը,- ասում է,- ապա նա չպիտի նստի այդ մեքենայի ղեկին…
Էն էլ հիմիկվա լիմուզինը, որ զրահապատ «սրբատար» է` խելքից դուրս տեխնիկական և էլեկտրոնային միջոցներով։
Բայց էդքան խելք մեր վարչապետին որտեղի՞ց` ով իր խոստովանությամբ՝ յոթ տարի մի դասարանում է մնացել, որ նույնն է թե՝ յոթ տարի վարչապետ է եղել…
Ժամանակը սուրում է, ճախրում, թռչում` անկասելի ընթացքով… Այդ ընթացքը անհասանելի է, անհասկանալի, անգամ, երբ հայտնվում ենք կյանքի եզրին։ Հայրս շնչահեղձ էր լինում իր այգու դարավանդում։ Շունչը բերանից դուրս էր թռչում։ Ձեռքով բռնել էր կուրծքը,արտաքինից բռի մեջ առել սիրտը։ Գուրգուրում էր, բայց ապարդյուն։ Ափի մեջ ասես բարուրի լալկան երեխա լիներ։ Շնչառությունը մեկ արգելակվում էր, մեկ էլ փչած տիկի պես կուտակվելով` խուլ խռմփոցով դուրս ժայթքում։ Խրաբա ջաղացի պես շունչն ասես քարի լիներ դեմ առած։ Խարխափելով իրեն տուն էր գցել։
– Անիկ,- ասել էր մորս,- Գնում եմ, գնում եմ…
Մայրս որ բուժքույր էր, ներարկիչը ձեռքին վազել էր հորս ընդառաջ։ Իզուր։ Մարմինը չէր ընդունել հեղուկ դեղորայքը։ Արյունը մակարդվում էր պաղ երակում։
Այլևս հոժար էր, եղածին անձնատուր, հաշտ ու խաղաղ…
– Անի՛կ,- կանչել էր ասես խոր ձորից,- դու տախտակի մասին մտածի, տախտակի…
Իննսուն թվականների ցուրտ ու մութ տարիներն էին։ Դագաղի տախտակ չէր ճարվում։
Հոգին հոժար էր, մարմինը` անպատրաստ։ Ինքնաբերաբար դիմադրում էր` ձեռքով փորձում կառչել ժամանակից, բայց ժամանակը բռի մեջ փշրվում էր, անէանում, աչքը գցել էր լույսին` ակնկալելով փոքր-ինչ ավել լույս, բայց տեսարանը սկսվող կինոյի պես կամաց-կամաց մթնում, մթնում ու անհետանում էր, կուրծքը հորձանք էր տալիս, որ սրտին ուժ տա, զարկ տա, գոնե փոքր-ինչ երկարացնի տրոփը, սակայն լարումը կորցրած ժամացույցի պես այն դանդաղում էր, մարում, մարում, մարմրում… Էս սիրուն աշխարհը թողած՝ ո՞ւր էր գնում… Իր տունը թողած սրբատաշ քարով, կնոջն ու երեխաներին` սրբապատկեր, լուսի պես ժպտուն թոռնիկներին և Շնողին անգամ չասած մնաս բարով…
Ժամանակը կանգ էր առել։ Աշխարհի բոլոր ժամացույցները ցույց էին տալիս 17:47 րոպեն։ Ժամանակները դեռ կհոսեին։ Մինչդեռ մեր տան ժամացույցի սլաքները լռվել էին 17-ն անց 47 րոպեին։ Դրսում և ցուրտ կար, և արև։ Ժամանակի գետը հոսում էր` հոսում էր անդադար, անկանգ, անհոգնել, հոսում էր մութ ու լույսին` անվերջությունից անվերջություն։ Եվ նա, ով կտրել էր անմարմինը, անտեսանելին, անցել ու հասել այն ափ` նրանն էր հայտնությունը… Իսկ այս ափին ժամանակը շարունակում էր անխոնջ, տարտամ, լուռ ու մունջ ընթացքը. եկող, անցնող-գնացողի ոտքի հետ գնում էր… Մահվան գուժը գյուլլի արագությամբ էր տարածվում գյուղում։ Մեր տունը լի էր մարդկանցով։ Գյուլլատարը իմ հեր Ռուբենն էր։ Հարևաններից առաջինը հորս գլխին կանգնել էր Սոնա մայրիկը։ Շվար էր ու շփոթված։ Գլուխը բռնած՝ աճյունի շուրջ պտտվում էր… Իրեն կորցրած, շփոթ ու տագնապած շարունակ նույն բանն էր մրմնջում.
– Էս ինչ լավ բան ա էլել… Էս ինչ լավ բան ա էլել…
Մերս իր դարդին էր, հորս վրա ընկած հեծկլտում էր։ Ցավը նաև Սոնա մայրիկի պաղ դեմքին էր, ջրակալած աչքերում, պայտի պես ծռված բերանում.
-Էս ինչ լավ բան ա էլել… էս ինչ լավ բան ա էլել…
Աստված էդ լավությունը արել էր րոպեների ընթացքում` առանց անկողնային տառապանքի և մարմնական կտտանքների։ Դրա լավը մենք հասկացանք տասը տարի հետո, երբ մայրս մահվան քրտինքի մեջ պատանքված օրեր շարունակ մեռնում էր, մեռնում ու չէր մեռնում… Իսկ հայրս հանգել էր միանգամից։
Ակնթարթը կանգ էր առել, որ շատ հեռու էր գերմանացի գրողի երազած ակնթարթից։ Դրան աշխարհում հասու էր թերևս Սոնա մայրիկը, որ խոսում էր միայն շնողերեն…
Դե ինչ, Շնողում միայն տխուր բաներ չէին կատարվում, տխրություններ կային, որ ուրախության էին նման, իմ ու իմ նմանների հիշատակության արժանի։
Կյանքը շարունակվում էր ուրախ և անվրդով` ժամանակի ցողը վրան…
Մեր ազգական Ջընդըր Ջավախովը գյուղի ամենաշուլուխչի մարդն էր։ Ջավախովըյոթանասունն անց էր, կաղ, միշտ ձեռնափայտով, բայց և միշտ իր ու իր նմանների մարմնական արատները վկայակոչելով՝ իբրև առավելություն։ Չալիկը տմբտմբացնելով՝ մուտք էր գործում գյուղամեջ ու մեյդանով մեկ բացականչում։
-Բարի գալուստ կաղերին` խեռիս գլուխը` սաղերին…
Ջընըդր Ջավախովի տոնական երթը գյուղամեջ տեղի էր ունենում գրեթե ամեն օր, անխախտ ու միշտ նույն «մայսիմեկյան» խանդավառությամբ։ Գյուղի ջահելներին դա դուր չէր գալիս։ Հին կոհորտան իրենց գերազանցում էր։ Մի օր էլ օղու ազդեցությամբ, երբ տրամադրությունները բարձրացել ու գրեթե հասել էր Ջավախովի ամենօրյա կենսախնդությանը, որոշել էին վրեժխնդիր լինել։ Օբյեկտից դուրս էին եկել ու Մեյդանում տեսնելով չալիկը ձեռքին մարդամիջում կանգնած Ջընդըր Ջավախովին` մոտեցել նրան։
-Բարի գալուստ սաղերին` խեռիս գլուխը կաղերին…
Բացականչել էր մեջների ամենաշուստրին։
Ջընդըր Ջավախովի համար իր կաղությունը երբեք խոչընդոտ չէր եղել, նույնիսկ, դեպի արգելված պտուղ քայլ կատարելու համար։ Թեկուզ և հենց դրա համար մատը տնկել էր ստեղծագործ ջահելի ճակատին ու շնողերեն ասել.
– Ես քու մորը քունել եմ…
Բոլորը ապշել էին, ավելի շատ՝ մեջների շուստրին։ Հետո ուշքի էր եկել, կարմրատակել, բռի մեջ թքել ու տուր հա կտաս` Ջընդըրի կարկաժին։
Էդ հո հայերեն էր…
Չալիկը Ջավախովի ձեռից թռել էր։ Տուր դիպած դիվահարի պես Ջընդըրը տապալվել էր գետնին։ Ահել ու ջահել իրար էին խառնվել, Ջավախովին ոտքի կանգնեցրել։ Վերջ ի վերջո նա էլ իրենց գյուղից էր։ Ի՞նչ անեին, թե նրա շնողերենը փոքր-ինչ տարբերվում էր մյուսների շնողերենից։
…Տարիներ են գլորվել։ Հիսուն տարուց ի վեր ապրում եմ Շնողից դուրս։ Մոլորվել եմ հին գյուղի ու նոր քաղաքի մատույցներում։ Սակայն ինչքան հեռու եմ գյուղից` նույնքան էլ մոտ եմ նրան։ Թերևս պատճառը այս պատմություններն են և այն լեզուն, որով խոսում և գրում եմ։ Դա վաղուց նկատել էր Արմեն Մարտիրոսյանը։ Բանաստեղծ ընկերս այլևս չկա, բայց միշտ ականջներիս մեջ զնգում է բանաստեղծի խոսքը,
– Սիրում եմ Շնողը` շնողերենը…
ԼԵՎՈՆ ՋԱՎԱԽՅԱՆ
19.07.2025թ.
