ՀՀ-ում շագանակագեղձի քաղցկեղը բարձիթողի վիճակում է․ ո՞ր տարիքից պետք է հետազոտվեն տղամարդիկ
Շագանակագեղձի քաղցկեղը քաղցկեղի ամենատարածված տեսակներից մեկն է։ Հիմնականում ունենում է դանդաղ սկիզբ՝ առանց ախտանիշների ի հայտ գալու: Առաջացման հավանականությունը տարիքի հետ բարձրանում է: Հիվանդության մասին զրուցել ենք «Նաիրի» ԲԿ ուրոլոգ Նարեկ Մելքոնյանի հետ։
– Ի՞նչն է հանդիսանում շագանակագեղձի քաղցկեղի պատճառ։
– Շագանակագեղձի քաղցկեղի ռիսկերը մի քանիսն են, և դրանք հիմնականում չկառավարվող են։ Դա տարիքն է և ժառանգականությունը։ Այս պրոցեսը հիմնականում հանդիպում է տղամարդկանց 50-ից բարձր տարիքային խմբում։ Նկատել եմ, որ մի փոքր երիտասարդացման միտում կա։ Մյուսը ժառանգականությունն է։ Որոշակի գեներ կան՝ BRCA1, BRCA2, որոնց առկայության դեպքում շատ ագրեսիվ տեսակի շագանակագեղձի քաղցկեղ ենք ունենում, և դրանք, այսպես ասած, ընտանեկան ձևերն են։
Եթե, օրինակ, հորեղբայրը, հայրը, քեռին ունենում են շագանակագեղձի քաղցկեղ, անհատները խիստ դիտման տակ պետք է պահեն հսկողությունը, որպեսզի վաղ փուլերում այդ ագրեսիվ ձևը նրանց փոխանցված չլինի։ Ներկայումս, իհարկե, գենետիկ հետազոտություններ իրականացնելու հնարավորություններ կան, և եթե կա մուտացիան, շատ ավելի վաղ փուլերում կարելի է հսկել։ Եվ, եթե մուտացիայի հետևանքով փոփոխություններ ի հայտ գան շագանակագեղձում՝ բժշկին հնարավորություն կտանք ավելի վաղ ազատվել ախտահարված օրգանից և հաղթահարել ուռուցքը։
Խոսեցի երկու ռիսկային գործոնների մասին, որոնք կառավարելի չեն, մնացածն ինչ-որ չափով հնարավոր է կառավարել, օրինակ՝ բնակլիմայական պայմանները, ռադիոճառագայթային ալիքները։ Որոշակի հետազոտություններ կան, որոնք ասում են, որ օդաչուների մոտ շագանակագեղձի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը շատ ավելի մեծ է, որովհետև բարձր տարածության վրա թռիչքներ են իրականացնում ու ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությունն իրենց օրգանիզմի վրա ավելի բարձր է։
Իրարամերժ հետազոտություններ կան կարմիր մսի շատ օգտագործման, ճարպով հարուստ կաթնամթերքի հետ կապված, որը հանգեցնում է քաշի ավելացման, ինչպես նաև նպաստում է շագանակագեղձի քաղցկեղի առաջացման հավանականությանը։ Իսկ բանջարեղենի, մրգեղենի օգտագործումը կարծես բեռնաթափում է օրգանիզմը։ Առողջ ապրելակերպը, ցածր քաշի առկայությունը, սպորտով զբաղվելն ընդհանուր առմամբ օգնում է, որ օրգանիզմն առողջ լինի։
– Կապ ունի՞, թե հարազատների մոտ՝ հայր, հորեղբայր, քեռի, ո՞ր տարիքում է հայտնաբերվել քաղցկեղը, և ո՞ր տարիքից պետք է երիտասարդը հետազոտվի։
– Եթե ժառանգական է, ապա 40 տարեկանից սկսած պետք է հանձնել առաջին ՊՍԱ (Պրոստատ-սպեցիֆիկ հակածին) թեստը։ Եթե 1-ից ցածր է արդյունքը, ռիսկ չկա, հաջորդ թեստը կարող են 45 տարեկանում հանձնել, և այդպես շարունակ, տարին մեկ անգամ, մինչև 70 տարեկանը։
– Հոդվածներից մեկում ասվում էր՝ եթե կա գենետիկական նախատրամադրվածություն կրծքագեղձի քաղցկեղի առումով, մեխանիկորեն նաև շագանակագեղձի քաղցկեղ կարող է լինել ընտանիքում․ կապ կա՞։
– BRCA1, BRCA2-ը հենց կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման գենետիկ մուտացիաներն են, և շագանակագեղձի քաղցկեղը ևս այդ գեներով պայմանավորված է առաջանում։ Ուղղակի այդ գենն առաջնահերթ կապ է ունեցել կրծքագեղձի հետ, դրա համար մնացել է՝ որպես կրծքագեղձի քաղցկեղի գեն, բայց դա անմիջական կապ ունի նաև շագանակագեղձի հետ։ Գաղտնիք չէ նաև, որ որոշակի դեղորայք, բուժում և՛ կրծքագեղձի, և՛ շագանակագեղձի քաղցկեղի դեպքում է կիրառվում։
– Կա տեսակետ, որ շաքարային դիաբետի դեպքում օգտագործվող «Մետֆորմին» դեղորայքը նպաստում է շագանակագեղձի ուռուցքի զարգացմանը։ Այդպե՞ս է։
– Ինչ-որ չափով կորելացիա կա շաքարային դիաբետի և շագանակագեղձի քաղցկեղի միջև։ Այն բուժառուները, որոնք ունեն շաքարային դիաբետ, և նրանց մոտ հայտնաբերվում է շագանակագեղձի քաղցկեղ, նրանց ապրելիությունը մի փոքր ավելի քիչ է, քան նրանց դեպքում, ովքեր չունեն դիաբետ։ «Մետֆորմին»-ը ճարպային փոխանակությանն է մասնակցում, հանդիսանում է շաքարային դիաբետի բուժման դեղորայքներից մեկը, և հակառակը. կարող է դրական էֆեկտ ունենալ շագանակագեղձի քաղցկեղի առաջացման վրա, որոշակի առումով կանխի շագանակագեղձի քաղցկեղի առաջացումը։
– Կապ են տեսնում նաև շագանակագեղձի ադենոմայի և քաղցկեղի ախտանշանների միջև․ տարբերվող ախտանշաններ չկա՞ն։
– Շագանակագեղի հիպերպլազիան բարորակ պրոցես է, բայց ադենոման և քաղցկեղը զուգահեռ կարող են լինել շագանակագեղձում։ Քաղցկեղը հիմնականում առաջանում է ծայրամասային հատվածում, իսկ ներսի, միզուկին շրջապատող հատվածում ադենոմատոզ բարորակ ուռուցքն է առաջանում։ Մեծ տարիքում հավանական է, որ միզարձակության գանգատները պայմանավորված լինեն ադենոմատոզ հանգույցով։ Եթե շագանակագեղձի քաղցկեղով է պայմանավորված այդ խնդիրը, նշանակում է, որ քաղցկեղը հայտնաբերում ենք ավելի ուշ փուլում։
– Վաղ փուլում հայտնաբերելու դեպքում ինչպիսի՞ բուժում է իրականացվում, ուշի դեպքում՝ ինչպիսի՞։
– Վաղ փուլում հայտնաբերելու համար բուժառուն պետք է մասնակցի բոլոր սքրինինգային պրոցեսներին, որոնք առաջատար երկրներից շատերն իրականացնում են, բայց մեր երկրում, ցավոք, դեռ ներդրված չէ, հուսով եմ՝ վաղ թե ուշ դրան կհասնենք։ Սա ենթադրում է ամենամյա ՊՍԱ հետազոտություն, ուրոլոգի խորհրդատվություն, մատնային քննություն, որից հետո հասկանում են՝ շագանակագեղձի քաղցկեղ ունենալու հավանականություն կա՞, թե՞ ոչ։
Ամենակարևորը ՄՌՏ հետազոտությունն է։ Հաճախ սխալմամբ մտածում են, որ որովայնի սոնոգրաֆիան հնարավորություն կտա շագանակագեղձի քաղցկեղը հայտնաբերել, բայց դա թույլ զգայունություն ունի այս առումով։ Շագանակագեղձի մոտավոր չափերի մասին կարող ենք ինֆորմացիա ստանալ, բայց, թե ինչպիսի՞ փոփոխություններ կան շագանակագեղձում՝ չենք կարող իմանալ։ Նույնիսկ տրանսռեկտալ սոնոգրաֆիան, որն իրականացվում է հետանցքի միջոցով, ուռուցքը կարող է բաց թողնել։ Դրա համար ամենաբարձր զգայունությամբ հետազոտությունը ՄՌՏ-ն է։ Այն մինչև 95 տոկոս զգայունությամբ հետազոտություն է, և մինչև 5 մմ չափի փոփոխությունները կարող ենք տեսնել։
– Երբ ագրեսիվ ուռուցք է, ու վիրահատում են, կրկնություն հնարավո՞ր է։
– Եթե ունենք ագրեսիվ ուռուցք, ապա դեղորայքային, ճառագայթային բուժումները կիրականացվեն, բայց նորից կրկնվելու ռիսկ կարող է լինել։ Դրա համար, եթե ունենք գերագրեսիվ ուռուցք և դեռևս շագանակագեղձի սահմաններում է, որքան հնարավոր է շուտ այդ շագանակագեղձից պետք է ազատվել։ Դա է ապահովում ուռուցքի մաքսիմալ հաղթահարումը։ 5-6 բալանոց ուռուցքներն ուղղակի կարող եք հսկել, ոչինչ տեղի չի ունենա, սակայն, եթե բուժառուն շատ վատ է միզում, միզային կաթետերով է, այս դեպքում կարող են վիրահատել։ Կան մի քանի եղանակներ. կարելի է ներմիզուկային մասնահատում անել, խանգարող հատվածի հյուսվածքը հեռացնել։
– Ավելի շատ ուշացա՞ծ դեպքեր եք հայտնաբերում, թե՞ կարողանում եք կանխել։
– Կա, այսպես ասված, տարիքային ստանդարտիզացված մահացության ցուցանիշ, այսինքն, հաշվել են, թե աշխարհում ի՞նչ տարիքային խմբի են դասվում մարդիկ, և Հայաստանը շագանակագեղձի քաղցկեղի մահացության ցուցանիշով մոտավորապես 100․000-ին հասնող բնակչության ցուցանիշով 13,3 ցուցանիշն ունի։ Սա միջին ցուցանիշ է։
Աֆրիկյան երկրներում այդ ցուցանիշը 500-ի է հասնում։ Հայաստանի ցուցանիշով գերազանցում ենք շատ զարգացած երկրների՝ ԱՄՆ-ին, Ֆրանսիային, Մեծ Բրիտանիային։ Սա խոսում է այն մասին, թե ինչ բարձիթողի վիճակում է գտնվում շագանակագեղձի քաղցկեղը, ինչքան ուշ են հայտնաբերում։ 2022թ. հետազոտության տվյալներով 762 մահ ենք ունեցել։ Սա լուրջ ցուցանիշ է մեր փոքր երկրի համար, որովհետև ամբողջ աշխարհում 2022թ․ մոտ 1,5 միլիոն մահ է եղել շագանակագեղձի քաղցկեղից։
Եթե մենք ունենայինք ներդրված սքրինինգային ծրագրեր, ուռուցքները հայտնաբերվեին վաղ փուլերում, ցուցանիշի նվազում կունենայինք։ Հարևան Վրաստանի, Իրանի ցուցանիշը մոտ 10 է, Ադրբեջանինը նկարված թվեր են՝ մոտ 4 է, ինչը նշանակում է, որ չհայտնաբերված ուռուցքով մարդիկ մահանում են։
– Ալկոհոլն ու ծխախոտը կապ ունե՞ն շագանակագեղձի քաղցկեղի զարգացման հետ։
– Անմիջական կապ չունեն, բայց ծխախոտն ավելի շատ անմիջական կապ ունի միզապարկի, երիկամի քաղցկեղի հետ։ Սակայն շագանակագեղձի քաղցկեղի դեպքում ալկոհոլիզմ ունեցող և ծխախոտ օգտագործողների մահացության ռիսկն ավելի բարձր է։
– Ուռուցքի բուժման առումով վիրահատական ի՞նչ մեթոդներ են կիրառվում։
– Հայաստանում այս պահի դրությամբ իրականացվում է լապարասկոպիկ վիրահատություն, դեռևս չկա ռոբոտիկ վիրահատություն, հուսամ՝ շուտով կունենանք։ Նշեմ, որ կարևոր է մասնագետը, ոչ թե վիրահատության եղանակը։
