Մեծ Բրիտանիան ռեսուրսների վերաբաշխում է պատրաստում Անդրկովկասում. Անդրեյ Արեշև
Դեկտեմբերի 22-ին, ելույթ ունենալով ՀՀ կառավարության հերթական նիստում, Նիկոլ Փաշինյանը քննադատության ենթարկեց Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահներին այն բանի համար, որ նրանք իբր չեն կատարում Լաչինի միջանցքում՝ Հայաստանը չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությանը կապող միակ ճանապարհի վրա ապօրինի գործողությունները վերահսկելու և կանխելու իրենց գործառույթները: Ըստ Փաշինյանի՝ Լեռնային Ղարաբաղ և Լաչինի միջանցք, որոնց վարչատարածքային պատկանելությունն Ադրբեջանին Երևանում կարծես թե չեն վիճարկում, անհրաժեշտ է հրավիրել ՄԱԿ-ի կամ ԵԱՀԿ-ի փաստահավաք առաքելություն:
Դեկտեմբերի 23-ին Մոսկվայում նախատեսված Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի արտգործնախարարների հանդիպումը չեղյալ հայտարարվեց։ Մինչդեռ դեկտեմբերի 16-ին Երևան այցելեց Թուրքիայում իր սերտ կապերով հայտնի բրիտանական MI6 հետախուզական ծառայության ղեկավար Ռիչարդ Մուրը, որը Փաշինյանի մոտ tet-a-tet լսարանի է արժանացել։ Այդ հանդիպումը Լոնդոնում նախապատրաստել էր երեք օր առաջ ՀՀ Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը։
Մոսկվայում հանդես են գալիս Լաչինի միջանցքի շրջափակման դադարեցման և տարածաշրջանի հանքահանքերի շահագործման հարցում տարաձայնությունների կարգավորման օգտին: ՌԴ ՊՆ-ն և ռուսական խաղաղապահ զորախմբի հրամանատարությունը շարունակում են աշխատել իրավիճակի դեէսկալացիայի ուղղությամբ. «Նրանց ջանքերի շնորհիվ դեկտեմբերի 16-ից վերականգնվել է գազամատակարարումը, վերականգնվել է հումանիտար նշանակության ավտոտրանսպորտի, այդ թվում՝ «շտապ օգնության» մեքենաների երթևեկությունը։ Մենք ակնկալում ենք, որ իրավիճակը կլուծվի մոտ ապագայում։ Մենք կողմերին կոչ ենք անում խստորեն պահպանել ստանձնած պարտավորությունները՝ առաջնորդների հայտարարություններին համապատասխան»,- հայտնել էր Մարիա Զախարովան։ Հիշեցնենք, որ դեկտեմբերի սկզբից Գորիս-Ստեփանակերտ ճանապարհին՝ Շուշի քաղաքի մոտակայքում, ադրբեջանցի «բնապահպանական ակտիվիստները» բողոքում են Մարտակերտի շրջանում՝ ռուս խաղաղապահների պատասխանատվության գոտու սահմաններում, իրենց կարծիքով, հանքավայրերի ապօրինի շահագործման դեմ։
«Բնապահպանների» շարքում, որոնք պարբերաբար փորձում են սադրել ռուս զինծառայողներին, սոցիալական ցանցերի օգտատերերը նույնականացրել են Ադրբեջանի ուժային կառույցների որոշ աշխատակիցների։ Միաժամանակ, մերձկասպյան հանրապետությունում ոսկու, արծաթի և պղնձի արդյունահանմամբ զբաղվող բրիտանական Anglo Asian Mining ընկերությունը հերթական նամակն է ուղարկել միջազգային առաջատար կազմակերպություններին և պետություններին՝ պահանջելով դադարեցնել Գըզըլբուլագի (հայկական անվանումը՝ Դրմբոն) և Դեմիրլիի (Կաշեն) հանքավայրերի «ապօրինի շահագործումը»: Բացի բիզնեսի օրինական իրավունքների վերականգնմանն աջակցելուց, բրիտանացիները պնդում են, որ ապահովեն իրենց աշխատակիցների անվտանգ մուտքը Ղարաբաղի հանքավայրեր և հարակից տարածքներ։ 2022-ի հուլիսի սկզբին Ադրբեջանի խորհրդարանը հաստատել է Anglo Asian Mining-ի հետ արդյունահանման մասնաբաժինների բաշխման մասին համաձայնագրում կատարված փոփոխությունները՝ նրան տրամադրելով երեք լրացուցիչ կոնցեսիա՝ 882 քմ ընդհանուր մակերեսով՝ ներառյալ Ղարաբաղի հանքավայրերը։ Հաղորդվում է, որ ընկերության հիմնադիրների թվում է ծնունդով Իրանից թյուրքական ծագում ունեցող Ռեզա Վազիրին, որը սերտորեն կապված է Ալիևների ընտանիքի հետ: Բաժնետերերից մեկը հայտնի Ջոն Սունունուն է՝ Ջորջ Բուշ ավագի վարչակազմի նախկին ղեկավարը։ Բացի Ադրբեջանում և Կենտրոնական Ասիայում լուրջ ակտիվներից, Anglo Asian Mining-ի և նրա դուստր կառույցների շահերը, ի դեպ, շոշափում են Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում աշխարհի խոշորագույն չզարգացած պղնձամոլիբդենային հանքավայրերը:
Բացի Լեռնային Ղարաբաղի տրանսպորտային և տնտեսական կապերի աստիճանական վերակողմնորոշումից, Բաքվում հանդես են գալիս Հայաստանի Սյունիքի մարզով Ադրբեջանի հիմնական տարածքի և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության միջև միջանցիկ երկաթուղային և ավտոմոբիլային հաղորդակցության բացման պահանջով: Օրերս հայտնի դարձավ Նախիջևանի մեջլիսի ղեկավար Վասիֆ Թալիբովի հրաժարականի մասին, ով իր պաշտոնը զբաղեցնում էր դեռ 1995-ից։ Ենթադրվում է, որ էքսկլավի ինքնավար կարգավիճակը կվերացվի Բաքվից հատուկ ներկայացուցչի նշանակմամբ, ինչը կապված է նաև իրանա-ադրբեջանական հարաբերությունների կտրուկ սրման հետ։ Սյունիքի (Զանգեզուրի միջանցք) վրա թիրախավորումը մեծապես պայմանավորված է նաև Ադրբեջանի, Թուրքիայի և նրանց հետևում կանգնած Մեծ Բրիտանիայի՝ Հարավային Կովկասում ռազմաքաղաքական և տնտեսական գերիշխանության ձգտմամբ։ Սակայն քանի դեռ պահպանվում է Արաքսով հայ-իրանական սահմանի թեկուզ ոչ մեծ՝ Բաքվի կողմից չվերահսկվող հատվածը, դրան հասնելը դժվար թե հնարավոր լինի։
Հայ-ադրբեջանական սահմանին սեպտեմբերյան սրացման արդյունքում թիրախ են դարձել Ներքին Հանդ և Սրաշեն գյուղերը, բնակիչների տները, արոտավայրերը, վարելահողերը, ճանապարհը. այս մասին հայտարարել է մասնագիտացված հիմնադրամի տնօրեն, ՀՀ Մարդու իրավունքների նախկին պաշտպան Արման Թաթոյանը: Նշված բնակավայրերը տեղակայված են դեռևս Հայկական ԽՍՀ գունավոր մետալուրգիայի խոշոր կենտրոնների՝ Կապանի և Քաջարանի լեռնահարստացուցիչ կոմբինատների ուղղությամբ, որոնք 1980-ական թվականների կեսերին տալիս էին գունավոր մետալուրգիայի արտադրանքի համամիութենական արտադրության գրեթե 15%-ը։ Այս երկու ձեռնարկությունների մոտակայքում կենտրոնացված են կոբալտի, վանադիումի, մոլիբդենի, բիսմութի, պղնձի, հազվագյուտ մետաղների բարձրորակ հանքաքարերի զգալի պաշարներ. այդ պաշարների միագումար բաժինը Հայաստանի հարավում 1930-1980-ական թվականներին կազմել է համամիութենական ռեգիստրի մոտ 20%-ը։ Հատկանշական է, որ 40 կմ երկարությամբ երկաթուղային գիծը Կապանից ոչ թե դեպի Մեղրի է անցել Հայաստանի հարավում, այլ դեպի Մինջիվան՝ Երևան-Նախիջևան-Ջուլֆա-Մեղրի-Հորադիզ-Իմիշլի-Բաքու գծով Խորհրդային Անդրկովկասի Թուրքիայի և Իրանի սահմաններով։ Ինչպես Մեղրիի կայանը, այնպես էլ Կապան-Մինջիվան գիծը կառավարվում էր ադրբեջանական երկաթուղիների կողմից։ Այսպիսով, հայկական ԽՍՀՄ հանքարդյունաբերական ձեռնարկությունները և գունավոր մետաղների հարակից հանքահանքերը «կապված էին» Ադրբեջանի երկաթուղային ցանցի հետ։
1960-ական թվականներին խորհրդային փորձագետների խումբը՝ ԽՍՀՄ ԳԱ Տնտեսագիտության բաժանմունքի ղեկավար, ակադեմիկոս Տիգրան Խաչատուրովի ղեկավարությամբ, առաջարկեց Նախիջևանից դեպի «մայրցամաքային» Ադրբեջան լրացուցիչ երկաթուղային ճյուղի նախագիծ՝ Սյունիքով և Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզով։ Չնայած Պետպլանի և ԽՍՀՄ հաղորդակցության ուղիների նախարարության կողմից Նախագծի նախնական հավանությանը, Բաքվում վախենում էին ԼՂԻՄ-ի և Հայաստանի տնտեսական «կապի» ուժեղացումից, իսկ Երևանում, ընդհակառակը, հանրապետության գյուղական շրջաններում աճող ադրբեջանական ներկայությունից։ Ի վերջո, որոշեցին սահմանափակվել Արաքսի ափով և Ադրբեջանից Նախիջևան գործող ավտոմոբիլային ճանապարհով՝ Լեռնային Ղարաբաղով և Հյուսիսային Սյունիքով։ Խաչատուրովի ղեկավարությամբ երկու հանրապետությունների մի խումբ տնտեսագետներ նույն նախագիծն առաջարկել են 1988 թվականին՝ կրկին ապարդյուն, նույն պատճառներով (սա վաղեմի նախագիծ է. դեռևս 1942 թվականին, երբ ավելի ճիշտ իրաքա-իրանական միջանցքը դարձավ ԽՍՀՄ դաշնակցային բեռների մատակարարման հիմնական երթուղիներից մեկը, նախատեսվում էր Եվլախ-Աղդամ երկաթուղու երկարացումը մինչև Ստեփանակերտ, այնուհետև՝ դեպի Լաչին, և այնուհետև՝ Սյունիքով դեպի Ջուլֆա, այսինքն՝ դեպի Ջուլֆա-իրանական կապող իրանական կայարան, որպեսզի տրանսիրանյան երթուղին լրացուցիչ ելք ունենա դեպի Անդրկովկաս և հետագայում դեպի ԽՍՀՄ թիկունքային շրջաններ։ Նախագիծը պետք է իրականացվեր 1942-43 թվականներին, բայց, ի վերջո, նախընտրեց կառուցել ճակատային պողպատե մայրուղի Կասպից ծովի արևմտյան ափի երկայնքով Կիզլյար-Արտեզյան-Աքսարայսկ-Աստրախան գծով)։
Ուշ խորհրդային շրջանում, հարևան հանրապետությունների միջև հարաբերությունների սրման հետ մեկտեղ, ուղևորափոխադրումներն ու բեռնափոխադրումներն այստեղ դադարում են։ 1990-ականների սկզբին Հորադիզից մինչև Օրդուբադ ռելսերն ապամոնտաժվում են, ճանապարհները փակվում են։ Կապանի և Քաջարանի կոմբինատների հանքաքարի արտահանման հոսքերը վերակողմնորոշվում են ավտոմոբիլային տրանսպորտի վրա, իսկ բուն ձեռնարկությունների, դրանց անվանական և հավանական իրական սեփականատերերի շուրջ անընդհատ լուրջ կրքեր են բորբոքվում։ Մնալով հանրապետության խոշորագույն հարկատուն՝ 2022-ի 9 ամիսների ընթացքում Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը պետբյուջե է վճարել գրեթե 325 միլիոն դոլար՝ գրեթե երեք անգամ ավելի, քան նախորդ տարիների նույն ժամանակահատվածներում։ Կառավարության վերջին որոշմամբ կոմբինատի կառավարությանը պատկանող բաժնետոմսերի կառավարումը «Պետական շահերի հիմնադրամից» փոխանցվել է Հայաստանի պետական գույքի կառավարման կոմիտեին:
Բացառված չէ, որ հակամարտության հետագա սրումը և սահմանային էսկալացիայի ռեցիդիվների հավանական կրկնությունը, ինչպիսին 2022 թվականի «թեժ սեպտեմբերն» էր, կարող են հանգեցնել ադրբեջանական դիրքերի ի հայտ գալուն հայկական լեռնարդյունաբերության առաջատար ձեռնարկությունների անմիջական հարևանությամբ և նրանց համար կարևոր կոմունիկացիաներում։ Այս իրավիճակում, հավանաբար, գործող հայկական իշխանություններին կարվի մերժում չենթադրող առաջարկ, որի վրա արդեն աշխատում են Արևմուտքի հետ սերտորեն կապված այդ իշխանության առանցքային ֆունկցիոներները։
Չնայած Մեծ Բրիտանիայի գաղտնի հետախուզական ծառայության ղեկավար Ռիչարդ Մուրի կողմից Երևանում քննարկված հարցերի վերաբերյալ հստակ տեղեկատվության բացակայությանը, «ներկայիս հռետորաբանությունը վկայում է Հայաստանի և Մեծ Բրիտանիայի միջև կուլիսային պայմանավորվածության մասին՝ Ռուսաստանին համատեղ հակազդելու վերաբերյալ՝ Փաշինյանի վարչակազմի համար ինչ-որ արտոնությունների դիմաց»,- ենթադրում է «Рыбарь» տելեգրամային ալիքը։
Թուրքերի և ադրբեջանցիների ձեռքով Ռուսաստանին Կովկասից դուրս մղելու միանգամայն ձևավորված քաղաքականությունը, որոնց միանում են նաև հայկական իշխանությունները, մեծ մասամբ պայմանավորված Հատուկ ռազմական գործողությունների ձգձգմամբ, ուղղված է Ռուսաստանի՝ որպես տարածաշրջանային անվտանգության երաշխավորի վերջնական վարկաբեկմանը։
Մեծ Բրիտանիայի նախագծողների նպատակաուղղված աշխատանքը Կովկասում, «անկախության» տասնամյակների ընթացքում աճեցված տեղական էլիտաների մանիպուլյացիան, տեղեկատվական դաշտի նկատմամբ գերակշռող վերահսկողությունն այս ամենը հանգեցնում է ռեսուրսների և, հավանաբար, տարածքի հերթական վերաբաշխմանը ոչ հօգուտ Հայաստանի։
Ինչ-որ չափով վերարտադրվում է հարյուրամյա վաղեմության ստատուս-քվոն, սակայն 1920-21թթ․ 11-րդ Կարմիր բանակը եկավ Կովկաս, ինչը թույլ տվեց տեղական սովետական հանրապետություններին ստորագրել ԽՍՀՄ կազմավորման մասին պայմանագիր, որը նրանց պատմության մեջ բացեց նոր դարաշրջան: Այսօր կովկասյան «փազլը» հավաքվում է սկզբունքորեն այլ՝ բրիտանա-թուրքական աշխարհաքաղաքական կոնֆիգուրացիայով…
ԱՆԴՐԵՅ ԱՐԵՇԵՎ
Հրապարակման պատրաստեց՝ Գ․Մ․
