«Հայ ժողովրդի ստեղծած մշակութային արժեքները նրա վճռականության արտահայտումն են». Թուրք պատմաբան

Թուրք պատմաբան Սաիթ Չեթինօղլուն գրախոսական է գրել Արսեն Յարմանի կողմից հրատարակված «Հայկական գրի մշակույթը» գրքի համար, որում ներկայացրել է Պատմական Հայաստանում և ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում հայկական գրի մշակույթի զարգացումը, տարածքումն ու ավանդույթները: «Արմենպրես»-ը ներկայացնում է Չեթինօղլուի գրախոսականն ամբողջությամբ:

«Մոռացության մատնված պատմական աղբյուրներն ընդգրկուն պատմագիտական աշխատություններով երևան հանող, հայ մշակույթի աղբյուրները, պատմամշակութային գործընթացներն ընթերցողի հետ կիսող թուրքահայ հետազոտող Արսեն Յարմանը Հայկական տպագրության 500-րդ և Ստամբուլի Սուրբ Փրկիչ հայկական հիվանդանոցի հիմնադրման 180-րդ հոբելյանների առթիվ կազմակերպված մշակութային միջոցառումների շրջանակում տպագրել է Սուրբ Փրկիչ հայկական հիվանդանոցի սալնամեները (տարեգրքերը, 1900-1910)՝ վեր հանելով այս աշխարհագրության ևս մեկ կարևոր մշակութային աղբյուր:

Արսեն Յարմանն այս կարևոր աշխատանքի շուրջ 350 էջանոց ծավալուն և բովանդակալից գրքի մեջ կենտրոնանում է հայկական մշակույթի պատմության վրա: Միանգամից քննելով հայ գրերի գյուտից մինչև թարգմանիչներ, ձեռագրեր, ապա մինչև տպագրություն և ժամանակակից տարեգրքեր ձգվող ժամանակահատվածը, ինչ-որ իմաստով ամփոփելով հայկական հարուստ մշակութային անցյալը պատմական զարգացման մեջ՝ արդարացիորեն տալիս է հետևյալ հարցը. «Հայերի սոցիալական, քաղաքական և մշակութային պատմության մեծագույն մասն անցել է մի շարք քաղաքակրթությունների օրրան հանդիսացող Անատոլիայում, Միջագետքում, Կովկասում: Հայ գրերի, հայկական ձեռագրերի և գրատպության  պատմությունն ուսումնասիրելիս մեկ անգամ ևս տեսնում ենք, թե այս ողջ աշխարհագրությունը որքանով է իր ազդեցությունն ունեցել խնդրո առարկա գործընթացների վրա: Սուրբ Փրկիչ հիվանդանոցի 1900թ.-ի  տարեգիրքը բացահայտում է Անատոլիայում հայերի ներկայության տարբեր կողմերը: Այս տարեգրքից պարզ է դառնում, որ 20-րդ դարասկզբին Անատոլիայում (Կ. Պոլսի պատրիարքությանը, Կիլիկիայի և Աղթամարի կաթողիկոսություններին առընթեր) գոյություն են ունեցել շուրջ 1800 հայկական եկեղեցի և շուրջ 200 վանք: Մեր օրերում տիրող իրավիճակի հետ ամենամակերեսային համեմատությունն անգամ ի զորու է արձանագրելու մեկ հարյուրամյակի ընթացքում տեղի ունեցած հետընթացի ահռելի չափերը: Հայոց գրերի, ձեռագրերի և գրատպության պատմության, հայկական տարեգրքերի ավանդույթի մեծագույն մասն անցել է Օսմանյան կայսրության տարածքներում, Անատոլիայում և արդի Թուրքիայի Հանրապետության սահմաններում: Ուրեմն, խնդրում եմ. հարցրե՛ք ինքներդ ձեզ՝ ու՞ր է այդ մշակույթը…»:

Գրքի մեջ, բացի թուրքերենով նախկինում մեզ երբեք չհանդիպած տեղեկություններ տրամադրելուն, ի ցույց է դրվում հայ արվեստի և մշակույթի գլուխգործոցների լուսանկարներ, որոնք բոլորը մեկտեղ տեսնելու հաջողություն երբևէ չէինք ունեցել: Իմի բերված այս եզակի պատկերներն ու վերևում տրված հարցը կողք կողքի դնելիս հայտնվում ենք այնտեղ, որտեղ ավարտվում են խոսքերը, իհարկե, հասկացողի համար: Յարմանն ընդգծում է եպիսկոպոս Մելք. Մուրադյանցի այն խոսքերը, որտեղ գրերն ու այբուբենը բնորոշվում են որպես մարդու հոգու և լեզվի հարստությունը գալիք սերունդներին փոխ անցելու և անմահացնելու ամենահուսալի միջոց, ապա հայ գրերի գյուտը կարևորում է հետևյալ խոսքերով. «Այս տեսանկյունից կարող ենք ասել, որ հայ գրերի ստեղծող Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն ու կաթողիկոս Սուրբ Սահակ Պարթևը ոչ միայն դյուրին են դարձրել հայերենով հաղորդակցությունը, այլև հարստացրել են հայերեն խոսողների և գրողների հոգին և լեզուն»:

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի՝ հայոց այբուբենի հետ աշխատանքը սերտորեն կապված է նրա անձի կրոնական բնույթի հետ. «Քանզի հայ ժողովուրդը Սուրբ Գիրքը ստիպված էր կարդալ քիչ հասկանալի հունարեն և ասորերեն լեզուներով: Արվեստի և մշակույթի ոլորտներում օգտագործվող այբուբենը հունարեն էր, արձանագրություններում և պաշտոնական գրագրությունում՝ լատիներեն և միջին պարսկերեն (պահլավերեն), իսկ կրոնական պատարագներն իրականացվում էին ասորերենով: Առկա պայմաններում ճանապարհը բաց էր թե՛ հայ եկեղեցում օտար լեզուների գերակա դիրքի հասնելու, թե՛ քաղաքական տեսանկյունից աննպաստ իրադրության ձևավորման համար: Մյուս կողմից պատարագների մատուցման կարգը և այս հարցում ասորական եկեղեցու տիրապետող դիրքը խարխլում էին հայ եկեղեցու հեղինակությունը»:

Գրերի գյուտից հետո, օգտագործելով հայերենից զատ երկրորդ լեզվի իմացության առավելությունը, հայերը բաց են արել մշակութային վերածննդի դռները՝ իրենց ներդրումը կատարելով համաշխարհային մշակույթում. «Այսպիսով՝ այբուբենի ստեղծումից հետո Սուրբ Մեսրոպը հունարենին և ասորերենին տիրապետող իր աշակերտների հետ, սկիզբ դնելով մեծ լուսավորչական շարժման, ձեռնամուխ է լինում բազմաթիվ գործերի հայերեն թարգմանությանը՝ Աստվածաշնչի գլխավորությամբ»:

Տրամաբանական է, որ Սուրբ Գրքի թարգմանությանը հաջորդել են կրոնական և  փիլիսոփայական այլ կարևոր բնագրեր՝ «առաջին քրիստոնյա մեծերին պատկանող երկեր, եկեղեցական ժողովներում ընդունված որոշումներ և կրոնական ծեսերի հետ կապված աշխատություններ: Հայերեն թարգմանվող գործերի այսպիսի բնույթը խրախուսվում էր կաթողիկոսի և թագավորի կողմից: Սակայն սխալ կլինի կարծել, թե թարգմանությունները սահմանափակվում էին կրոնական բովանդակության նյութերով: Աթենքում, Եդեսիայում, Մծբինում և Անտիոքում հայերեն են թարգմանվել հունարեն լեզվաբանության, տրամաբանո ւթյան, փիլիսոփայության և ճարտասանության դասեր ներառող բազմաթիվ նորպլատոնական փիլիսոփաների աշխատություններ»:

Հայ մշակույթի պատմության մեջ այս շրջանը նշանավորվում է բեղուն մշակութային գործունեությամբ. «V դարի արժանահավատ պատմիչներից Ղազար Փարպեցու «Պատմություն Հայոց» հայտնի երկի մեջ այսպես է նկարագրվում արդյունավոր մշակութային գործունեության այս շրջանը. «Հայերեն գրավոր լեզվով կրթության կազմակերպման համար անմիջապես դպրոցներ բացվեցին: Գրիչների թիվը մեծացավ և միմյանց միջև մրցակցություն սկսվեց: Հարստացան եկեղեցական ծառայությունները և շատ մարդիկ սուրբ նահատակներին հիշատակելով հոգևոր սնունդ ստացան: Պատարագի բարձր խորհրդո վ հոգեպես բավարարված մարդիկ, հրապարակներում, բնակատեղիներում, ճանապարհներին շարականներ էին երգում: Եկեղեցիները բարօրության հասան,  մատուռներ կառուցվեցին սուրբ նահատակների հիշատակին, երևան հանվեց այն, ինչ թաքնված էր մարգարեների խոսքերում, հոգևոր ծեսեր կազմակերպվեցին հուրախություն ժողովրդի: Մեկ խոսքով՝ հայ ժողովուրդը լիացավ Աստծո խոսքով, ինչպես ծովն է լցված ջրով: Այս ժամանակաշրջանը հայ եկեղեցու պատմության մեջ հիշատակվում է որպես Ոսկեդար, ինչը պայմանավորված է հզոր մշակութային վերելքով: Իսկ Սուրբ Գրքի թարգմանությունը համարվում է հայ գրականության գլուխգործոցը»:

Հայոց գրերի հայտնագործումն ու գործածումը, մշակութային վերելք ապահովելով, միաժամանակ շրջադարձային նշանակությամբ դարձել են օտար ազդեցությունների առաջ երկարատև բաց պատմական ժամանակաշրջանում հայոց լեզվի և ազգի պահպանման, դեպի գալիք դարեր ավանդման կարևորագույն գործոններից մեկը. «Այբուբենի ստեղծումն ու լայնածավալ թարգմանական գործունեության նախաձեռնումը ճանապարհ է հարթել հայերենի՝ որպես գրական լեզու կիրառման համար: Այսպիսով՝ հնարավոր դարձավ թուլացնել ազնվական և ուսյալ հատվածի վրա հունական և ասորական ազդեցությունը: Միևնույն ժամ անակահատվածում քաղաքական տեսանկյունից Սասանյան և Բյուզանդական կայսրությունների պայքարի թատերաբեմում անկախությունը կորցնելու սպառնալիքի տակ գտնվող հայերը այս դժվարին ընթացքից կարողացել են դուրս գալ շնորհիվ հոգևոր մշակութային անկախության պահպանման»:

Այս շրջանում ծավալած հագեցած մշակութային գործունեության հետ մեկտեղ նշանակալի է հայերի վաստակը համաշխարհային մշակույթի կարևոր գործերի պահպանման և գալիք սերունդներին փոխանցման գործում: Նրանք պահպանել և մեր օրերն են հասցրել արևմտյան քաղաքակրթության կարևոր երկեր.

«Կատարված թարգմանությունների շնորհիվ արևմտյան քաղաքակրթության հիմնարար աշխատությունները ոչ միայն ավելի լայն տարածում են ստացել, այլև ապահովվել է դրանց պահպանությունը, քանի որ բազմաթիվ ասորերեն և հունարեն բնագրեր անհետացել են ավելի ուշ  առաջ եկած քաղաքական իրարանցո ւմների, պատերազմների պատճառով, և պարզ է դարձել, որ պահպանվել են միայն հայկական թարգմանությունները»: Արևմտյան քաղաքակրթությունն իր արմատները վերագտնելու է այս տեքստերի շնորհիվ. «Արևմտյան Եվրոպան, երբ փորձում էր վերագտնել դասական դարաշրջանի մշակութային արգասիքները, անցյալի գիտելիքների պաշարի հետ կապ ստեղծելու համար օգտվել է այս թարգմանություններից»:

Բնական պետք է ընդունել, այս զգացումն ունեցող մի ժողովրդի համար սրբացվել է մշակութային հարստության արտահայտումն ու այն դեպի գալիքը փոխանցման համբերությունն ու ջանքը. «Գրերի, այբուբենի և դրանց միջոցով սկսված ամբողջ թարգմանական գործունեության ազդեցությունը հայերի վրա արտահայտվել է ձեռագրերի և գրքի համարյա թե սրբացմամբ: Այդ պատճառով կարելի է ասել, որ անցյալում օտարների (ոչ հայերի) համար գրեթե անհնար էր ձեռք գցել այդ ձեռագրերը: Դրանք հայերի համար ոչ միայն մշակույթի պահպանման և փոխանցման հասարակ գործիք են, այլև նրանց մեծ արժեք է վերագրվում որպես սուրբ մասունք: Կարևորվել և զարգացել են գրքի հետ կապված արվեստի այնպիսի ճյուղեր, ինչպիսիք են գեղագրությունը, մանրանկարչությունը, կազմարարությունը, մինչև անգամ թղթարտադրությունը:

Բազմաթիվ գրչության կենտրոններում գրչի, մանրանկարչի, թուղթը փայլեցնողի, թանաք պատրաստող արհեստավորների, դասավորողի և ամրացնողի՝ կողք կողքի աշխատանքը ապացույցն է այս արտադրության կոլեկտիվ բնույթի»: Կարող ենք ասել, որ  հավաքական ոգու շնորհիվ բոլորը ձեռք ձեռքի տված արել են այն ամենը, ինչ պահանջվում էր իրենցից՝ ժողովրդի մեջ մշակույթի տարածման և գալիք սերունդներին փոխանցման գործում:

Այս ժամանակաշրջանում ստեղծված մշակութային արժեքների թիվն անհավատալի մեծ է, ինչը հայ ժողովրդի համբերության և վճռականության արտահայտումն է. «Վաղ միջնադարից մինչև 18-րդ դար ձգվող ժամանակաշրջանում շուրջ 30.000 հայերեն ձեռագիր է գրվել, որոնց մեծ մասը պատկերազարդ է: Համարվում է, որ հայերեն ձեռագրերը սկսել են գրվել 5-րդ դարում: 7-րդ դարին պատկանող մի ձեռագրում խոսվում է ոսկով և արծաթով նկարազարդված, փղոսկրե և կարմիր կաշվե կազմով Ավետարանների մասին»:

Հայերեն ձեռագրերը գլուխգործոցներ են, որոնք, ինչպես նշեցինք վերևում, պատկերների հանդեսի տեսքով ընթերցողներին է ներկայացնում Արսեն Յարմանը. «Հայ ձեռագրերի հարուստ զարդարանքները անմիջական կապ ունեն այն բանի հետ, որ նրանք ընկալվում են որպես Աստվածային ոգու նյութականացում: Այս մոտեցումը ամրապնդվում է նաև Սուրբ Գրիգորի խոսքերով, որտեղ նա կարևորում է պատկերների առկայությունը սուրբ գրքերի հասկանալի լինելու համար:

Մարդկային հոգին զարդարելով փայլեցնելը նշանակում է աստվածացնել այն՝ մշուշից ազատելով: Այսպիսով՝ Սուրբ Գրիգորից մեկ դար անց Սուրբ Նեղոս Սինայեցին եկեղեցիներին պատգամել է Հին և Նոր Կտակարաններից առակներ պատմող պատկերազարդումներ կատարել՝ գրել-կարդալ չիմացող և հետևաբար Սուրբ Գիրքը կարդալ չկարողացողներին նկարների միջոցով իրական Աստծուն լավագույնս ծառայած մարդկանց արարքները հասու դարձնելու և այդ վեհ աստվածային ծառայությունների շարունակականությունը խթանելու համար»: Այս տեսանկյունից կարելի է ընդգծել ձեռագրերում տեղ գտած պատկերազարդումների բազմանպատակ էությունը:

Ձեռագրերի զարդարումը և պատկերազարդումներով հարստացումը (ծաղկումը) մշակութային շարունակականությունն արտահայտելու հետ մեկտեղ մշակութային և պատմական կոմպոզիցիա է: Եվ քանի որ ձեռագրերը կրում էին իրենց ժամանակի ազդեցությունը, զարդանախշերը միևնույն ժամանակ տվյալ պատմական ժամանակաշրջանի պատկերագրումն են[1]. «Ծաղկողները աստվածայինին ձև տալու իրենց հմտության համար ավելի էին կարևորվում՝ ի տարբերություն մյուսների: Ծաղկումը հայկական կրոնական արվեստի բազմաթիվ ճյուղերի մեջ առանձնակի տեղ ուներ, ինչի պատմությունը ձգվում է մինչև հայկական քրիստոնեության սկիզբը: Այս ձեռագրերում պատկերված Հիսուս Քրիստոսի հետ կապված նկարները, մեծամասամբ սիմվոլիկ կերպով կապված լինելով վաղ քրիստոնեական շրջանի հավատալիքների հետ, ամբողջացվել են նախաքրիստոնեական խորհուրդներ ունեցող բազում ծաղիկների և կենդանիների (նախաքրիստոնեական հայկական պատկերագրության կարևոր տարրերի թվում են մասնավորապես աժդահաներն ու օձերը) կամ երկրաչափական պատկերներով: Հայկական ձեռագրերի ծաղկման ոճը և  գեղարվեստական շրջանակը նախաքրիստոնեական մշակույթներից բացի՝ ազդեցություն է կրել նաև պարսկական, հռոմեական, բյուզանդական, արաբական, խաչային և մոնղոլական արվեստից: Մասնավորապես Քրիստոսի, առաքյալների, Մարիամ Աստվածածնի, սրբերի և նահատակների նկարներում երևում է, որ հայկական կրոնական արվեստը փոխազդեցության մեջ է եղել հարևան քրիստոնյա հասարակությունների հետ: Սակայն այս ազդեցությունները չեն սքողում տեղական հայկական կրոնական արվեստի առանձնահատկությունները: Այս տեսանկյունից օգտակար կլինի ուսումնասիրել ձեռագրերում տեղ գտած լայն և ընդգրկուն թեմատիկայով հարուստ բազմաթիվ մանրանկարները»:

Ձեռագրերը հայերի համար սրբություն են, և եթե դրանք ընկնում են այլ ազգերի ձեռքը, ամեն գնով դրանք գտնելը, գնելը և վանքերին վերադարձնելը պարտադիր է. «Ընդունված է համարել, որ ձեռագիրն այդ տեսակ գերությունից փրկելն ու վերադարձնելն այնտեղ, որին նա պատկանում է, համարժեք է նոր եկեղեցի կառուցելուն կամ մի եկեղեցի նորոգելուն: Գրելու, օտարների ձեռքն անցած ձեռագրերը փրկելու համար փրկագին վճարելու կողքին նույնչափ կարևորվում է նաև նրանց նորոգումը: Այս պատճառով հայտնի գրչության կենտրոններում աշխատող փորձառու գրիչները, չսահմանափակվելով միայն ձեռագրերի ընդօրինակումներով, իրենց վրա են վերցնում նաև նախորդ դարերում ձեռագիրների կրած վնասները նորոգելու գործը»: Մեր օրերում տարբեր հաստատություններում ցուցադրված հայերեն ձեռագրերի մեծ մասի համար պարտական ենք 17-18-րդ դարերի այս գրագիրներին և  ռեստավրատորներին:

Արսեն Յարմանը ձեռագրերի կարևորության հետ կապված բերում է երկու օրինակ: Այս օրինակները կարևոր են հասկանալու համար, թե հայ ժողովուրդը ամեն կերպ, ինչ գնով էլ լինի, ինչպես է տեր կանգնում ձեռագրերին. «Որպեսզի հասկանանք, թե ձեռագրերի պահպանումը, դրանք համապատասխան վայրում պահելը որքան կարևոր է հայ ժողովրդի համար, տեղին է պատմել մի ձեռագրի պատմություն: Այս պատմությունը գալիս է հավաստելու վերոգրյալը. խոսքը 32 կգ կշռող «Մշո Ճառընտիր» ձեռագիրն է, որի պատրաստման համար օգտագործվել է 700 տավարի կաշի: Սելջուկ թուրքերի կողմից Անատոլիան զավթելու ժամանակներում ձեռք գցած ձեռագիրը ժողովրդի մեծ զոհաբերություններով վերագնվում և վերադարձվում է այն տեղը, որին պատկանում էր: Մշո Առաքելոց վանք տարված ձեռագիրն այստեղ պահպանվել է շուրջ 700 տարի: 1915թ. տեղի ունեցած բռնի տեղահանության ընթացքում հայերը վճռական էին այդ անգին գանձն իրենց կյանքի գնով փրկելու հարցում:

Ձեռագիրն անվտանգ մի տեղ հասցնելու դժվարին և վտանգավոր գործն իր ուսերին վերցնողը մի կին էր: Սակայն 30 կգ ծանրությամբ ձեռագիրն անծանոթ ճանապարհով միայնակ տեղափոխելը հեշտ չէր, մանավանդ, երբ հայտնի չէ, թե ուր ես հասնելու և ճանապար հն ինչ ավարտ է ունենալու: Երբ ուժերը դավաճանում են  երեխայի հետ միասին ձեռագիրը տեղափոխող կնոջը, վերջինս ստիպված է լինում կիսել ձեռագիրը երկու մասի՝ մի մասը տալով մի պատանու՝ հանձնարարելով նրան լավ պահպանել ձեռագիրը, իսկ ուժասպառ լինելու դեպքում թաղել որևէ եկեղեցու բակում: Ձեռագիրն անձնազոհաբար տեղափոխող պատանին միայն մինչև Էրզրում է  կարողացել հասցնել և այնտեղ թաղել մի եկեղեցու բակում: Կնոջ մոտ մնացած մասը տարիների ընթացքում ձեռքից ձեռք անցնելով հասել է Էջմիածին: Իսկ մյուս մասը տարիներ անց մեծ պատահմունքով ավերակների միջից գտնվում է, հասցվում այստեղ և այդպիսով գիրքը կրկին ամբողջանում է: Սակայն այս տեղափոխությունների ընթացքում ձեռագրի որոշ բաժիններ քրքրվել են, որոշ էջեր՝ կորել: Կորսված էջերի մի մասը՝ 17 էջ, այժմ պահպանվում է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության կողմից»:

Մեկ այլ հետաքրքիր օրինակ է ամենահին ձեռագիր Ավետարանը, որը մեր օրերն է հասել հայ գյուղացիների հաստատակամության արդյունքում. «Ձեռագրերի սրբության և դրանք կյանքի գնով պահպանելու մեկ այլ օրինակ էլ գրանցվել է 19-րդ դարի սկզբին` ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ: 1826 թ. սկսված ռուս-պարսկական պատերազմն ավարտվել է երկու տարի անց` Թուրքմենչայի պայմանագրով: Այդ պատերազմում ռուսական բանակը գտնվում էր Պասկևիչի հրամանատարության տակ: Կնքված պայմանագրի համաձայն` Երևանն անցել է Ռուսաստանին: Նույն տարում Պասկևիչի հրամանատարության ներքո գտնվող ռուսական բանակը հարձակվել է Օսմանյան կայսրության վրա և գրավել Էրզրումը: Պատերազմն ավարտվել է 1829 թ.` Ադրիանապոլսի պայմանագրով: Սույն պայմանագիրը ներառում էր նաև մի հոդված, ըստ որի` ցանկացողներին իրավունք էր տրվում գաղթել Ռուսաստան: Այն հայերը, ովքեր մտավախություն ունեին, թե Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների միջև կմնան երկու քարի արանքում, որոշել են փոխադրվել Ռուսաստան:

Նրանց մեջ եղել են նաև Էրզրումի հայեր: Էրզրումի Ըլըջա գյուղում ապրող հայերը` Կարապետ եպիսկոպոսի առաջնորդությամբ, բնակություն են հաստատել տվյալ ժամանակաշրջանում Ռուսաստանի տիրապետության տակ գտնվող Վրաստանի Ջավախք շրջանում՝ Ախալքալաքի կողմերում, և այստեղ հիմնել Ծուղրութ անունով մի գյուղ (այս գյուղը գոյություն ունի մինչև հիմա): Ըլըջա գյուղին պատկանող Սուրբ Գիրքն էլ տարել են իրենց հետ: Գյուղացիների տեղափոխած Ծուղրութի Ավետարանը, ըստ ժամանակագրության, մեզ հայտնի երրորդ ամենահին ձեռագիրն է: Հիշատակարանի երրորդ տողում առկա է հետևյալ գրությունը. «Այս Ավետարանը գրեցի 423 թ.»: Էրզրումի Ըլըջա գյուղի ձեռագիրը հայկական թվագրությամբ պատկանում է 423 թ: Գյուղացիները հավատացած են, որ իրենք հենց այս Ավետա րանին են պարտական իրենց գոյության համար»:

Կարելի է ասել, որ գրատպության սկզբնավորումը առանձնապես չի ազդել ձեռագրային արվեստի վրա:[2] Ձեռագիրն իր նկարազարդումներով դեռ երկար ժամանակ պահպանեց տպագիր հրատարակությունների դեմ իր առավելությունը: «Հայտնի է, որ ձեռագրային ավանդույթն իր անկումային և ծաղկումային փուլերով ձգվել է մինչև 19-րդ դարը: Պետք է բնական համարել, որ ձեռագրերի ավանդույթը ավելի երկար է շարունակվել վանական համալիրներում, որովհետև այստեղ գործ ունենք կամավոր աշխատող գրիչների հետ, ինչի շնորհիվ ձեռագրերը, ի տարբերություն տպագիր գրքերի, դառնում են ավելի խնայաբեր: Գուցե հենց այս պատճառով է, որ երկար ժամանակ շարունակվել են բազմաթիվ գրագիրների կողմից տպագիր գործերի ձեռագիր ընդօրինակումները (այս տեսակ ձեռագրերը հիմնականում ընդգրկում են հոգևոր հայրերի, լուսավորչական կամ կաթոլիկ հայ իմաստունների կողմից թարգմանված երկերը): Հայերի՝ առևտրական ճանապարհների մեծ մասում ունեցած ազդեցության արդյունքում ստեղծվել էր մի ավանդույթ, երբ  առևտրական գործունեության շնորհիվ ձեռք բերված հարստության մի զգալի մասը նվիրաբերվում էր վանքերին կամ օգտագործվում նոր եկե ղեցիների կառուցման համար: 11-16-րդ դարերում այս կերպ կառուցվել և վերականգնվել են շատ եկեղեցիներ»: Այս վանքերը՝ որպես գրչության կենտրոններ, մինչև մեր օրերն են հասցրել բազմաթիվ աշխատանքներ. «Այս շրջանում ձեռագիր կրկնօրինակումների այսչափ շատացումը, իհարկե, կապ չունի ժամանակակից գրատպության մեթոդների հետ մրցակցության ցանկության հետ: Այս միտումը պետք է ընդունել որպես հայ հասարակության մեջ 17-րդ դարում ճգնակյաց կրոնական կյանքի վերամարմնավորման բնական հետևանք: Հայկական կրոնական շրջանակներում, նյութական աշխարհից հեռանալով, հոգևոր աշխարհ դիմելու և կուսակրոն կյանքով ապրելու ուժգնացող մղումը խթանել է այս արտադրությունը, քանզի հոգևորականները, վերաբացված և մեծ պահանջարկ վայելող մենաստաններում միայնակ ճգնելով և իրենց աղոթքների ու պատարագների նվիրելով, կարդում և բազմացնում էին հայ եկեղեցու կարևոր դեմքերի երկերը: Այս ճգնավորները, իրենց հետաքրքրությունների շրջանակը չսահմանափակելով զուտ եկեղեցական տեքստերով, հայերեն են թարգմանում նաև աշխարհագրության, մաթեմատիկայի և բնական գիտությունների ոլորտի բազում աշխատություններ»:[3]

Յարմանը նշում է, որ 17 և 18-րդ դարերում թարգմանական գործունեությունը բնավ չի նվազել, իսկ կարևոր թարգմանական կենտրոններ այս դարաշրջանում եղել են Վենետիկն ու Կ. Պոլիսը: Ապա Յարմանն օրինակներ է բերում այս շրջանում հայերեն թարգմանված գրքերից. «18-րդ դարում, երբ հայերեն թարգմանվող կրոնական գրականությունը նոր թափ է ստանում, Մխիթար Սեբաստացու կողմից թարգմանվում է Սուրբ Թովմա Աքվինացու «Աստվածագիտությունը», Պետրոս Թիֆլիսեցու կողմից՝ կաթոլիկ աստվածաբան Մարտիրոս Փեքանյանի «Անալոգիկան» և այն իտալերեն աշխատություններ: Բացի այդ, այս ոլորտի փունջը հարստացնում են Գևորգ Մըխլամօղլուի, Հովհաննես Ջուլֆայեցու, Պետրոս Աղամալյան-Բերդումյանի, Վարդան Ունանյանի և Վարդան Մարատացու աստվածաբանական երկերը: Եթե հայ եկեղեցական հայրերի ստեղծած երկերի 1000-ի հասնող կրկնօրինակներին եթե գումարենք վերը նշված այլ լեզուներից հայերեն կատարած նույնքան թարգմանությունները, ավելի լավ կհասկանանք 17-18-րդ դարերի ընդօրինակման և թարգմանական գործունեության չափերը»: Բացի այդ, անհնար է վշտով չլցվել, երբ  Յարմանը թվարկում է այնպիսի վայրերի թարգմանչական կենտրոնները, որոնք մինչև վերջին ժամանակ ներս չունեին անգամ մեկ տպարան.

«17-18-րդ դարերում  ընդօրինակման և թարգմանական գործունեությունն ընդգրկում էր լայն աշխարհագրություն և տիրապետում էր գրեթե մի ամբողջ հայկական աշխարհի: Վանի, Էջմիածնի, Տրապիզոնի, Ջուլֆայի, Սեբաստիայի և Աղթամարի կողքին բեղուն գործունեության մեջ էին Վանի Լիմ, Մշո Սուրբ Առաքելոց վանքերը, Տաթևի Հարանց անապատը, Շատիկի (Վայոց Ձորում, Շատիկ վանք կամ Շատիկ Անապատ), Տայոց (Ադրբեջանի արևմուտքում, Ղարաքիլիսա), Հերմոնի (Վայոց Ձորում, Հերմոնի վանք) և Սևանի վանքերը: Հայերով բնակեցված այս կարևոր կենտրոններում հայտնի գրիչների և մանրանկարիչների ստեղծած ձեռագրերը ուշադրություն են գրավում իրենց բարձր գեղարվեստական արժեքով»:

Այս կենտրոնները բավարարում էին ոչ միայն իրենց տարածաշրջանային պահանջները, այլև ծառայում էին հեռավոր վայրերի հայ հասարակությանը: Այս ձեռագրերն արգելակել են պատմական հողերից հեռու գտնվող հայերի ասիմիլացմանը շրջապատող ժողովուրդների հետ: Որպես ասիմիլացման դեմ միջոցներից մեկը պետք է հատկապես նշել 19-րդ դարի 2-րդ կեսից հետո բազմաթիվ լեզուներով մեսրոպատառ հրատարակված տեքստերի դերը. «Նոր Ջուլֆայի, Ղրիմի Սուրբ Խաչ դպրեվանքի, Թեոդոսիայի, Լվովի, Երուսաղեմի, Կ.Պոլսի, Վենետիկի, Մադրասի և Հալեպի հայ համայնքները բավարարում էին ոչ միայն տեղի ժողովրդի կարիքները, այլև ընդունում էին պատվերներ այլ վայրերից: Այստեղ հատկապես պետք է հիշատակենք Անատոլիայի, Լեհաստանի և Ղրիմի հայ համայնքներին վերաբերող մի հարց. «Այստեղ նկատվում է, որ հայ ժողովրդի մի մասը, մոռանալով հայերենը, որպես հաղորդակցության լեզու օգտագործում է թուրքերենն ու ղփչաղերենը: Այս խնդիրը հաղթահարելու համար այս լեզուներով ստիպված թարգմանվել են կրոնական և ոչ կրոնական բազմաթիվ երկեր: Սրանով է պայմանավորված հայատառ ղփչաղերեն և թուրքերեն աշխատությունների մեծ քանակը: Թեև ավելի քիչ, բայց նմանատիպ խնդիր է հայատառ լատիներեն, պարսկերեն, արաբերեն, հունարեն, ռուսերեն, լեհերեն և հունգարերեն երկերի հրատարակությունը»:

Կարդում ենք, որ ձեռագրի և գրատպության զուգահեռ զարգացումը և հայկական հրատարակչության հակումը դեպի գրատպություն ապացույցն է այն բանի, որ հայերը օժտված են ժամանակակից զարգացումներին արագորեն ադապտացվելու տաղանդով.

«Զեքիյանը շեշտում է, որ 16-րդ դարում զարգացող ժամանակակից տպագրության տեխնիկաների արագ յուրացումը հայերի կողմից պետք է գնահատել որպես մոդեռնիզացման նշան և չպետք է աչքաթող անել դրա ետևում կանգնած հասարակական և տնտեսական իրականությունը: Հայկական գրատպությունը ժամանակակից գրատպության տեխնիկաների կիրառմամբ իր առաջին արտադրանքը տվել է 1511-1512թթ.: Հակոբ Մեղապարտի տպած այս առաջին գիրքը «Սուրբ Ուրբաթագիրքն» էր:

Յարմանը, պատմելով հայ գրերի գյուտի, ապա՝ հայ գրատպության միջոցով հայկական մշակույթի տարածման ու զանգվածայնացման մասին, մեր ուշադրությունն է հրավիրում հայկական մշակույթի մի կարևոր առանձնահատկության՝ նրա տիեզերական բնույթի վրա. «Այն, որ հայկական տպարաններ Վենետիկից բացի հիմնվել են նաև այլ կարևոր առևտրական քաղաքներում (օրինակ՝ 1616թ. Լվովում, 1644թ. Լիվոռնոյում, 1658թ. Ամստերդամում, 1672թ. Մարսելում), ցույց է տալիս, որ հայերը խմբվում էին առևտրական գործունեության ամենաբանուկ կենտրոններում:

Եվրոպայում հայկական գրատպության այս օրինակները փաստում են նաև, որ քաղաքներում գրատպության գործը հնարավոր դարձնողը հայկական գաղութների գոյությունն էր: Այս իրավիճակի բերումով հայերը չեն չսահմանափակվել արևմուտքի հետ սոսկ առևտրական հարաբերություններով, այլ բախտ են ունեցել հաստատելու նաև մշակութային կապեր, քանի որ Եվրոպայում հայկական գրատպության փորձերի նախամարտիկները, նախագծողներն ու ղեկավարները, չնայած Եվրոպացի գործընկերներից ստացած աջակցությանը, եղել են հենց հայերը: Տպագրիչ-հրատարակիչները չեն դժվարացել Եվրոպայում իրենց նյութական օժանդակություն ցուցաբերող հայ վաճառականներ գտն ելու հարցում, որոնք նաև կտիրապետեին տպագրված գրքերը արևելյան նավահանգիստներ հասցնելու համար անհրաժեշտ բաշխիչ ցանցին… Հայ մշակույթի զարգացումը 16 և 17-րդ դարերում պայմանավորված էր հենց այս երկու հատվածների՝ վաճառականների և տպագրիչների սերտ հարաբերություններով»:

Յարմանը, հաղորդելով ձեռագրերի, թարգմանիչների, գրատպության և հրատարակչության մասին տեղեկություններ, անուն առ անուն թվարկում է այս երկարատև ընթացքում տեղ գտած մշակութային գործիչներին և նրանցից յուրաքանչյուրի կատարած ներդրումը: Իր այս  հանրագիտարանային աշխատության բնույթով այն հարգանքի առհավատչյա է՝ այն հայ մշակույթի գործիչների հանդեպ, ովքեր իրենց ավանդն են ունեցել մշակույթի տարածման և մինչև մեր օրերը ապրեցնելու գործում: Յարմանը չի մոռացել անդրադառնալ նաև շրջիկ մանրավաճառներին՝ չարչիներին, ովքեր հայերեն գրքերը ամենահեռավոր գյ ուղերից էշերի կամ ջորիների մեջքին ընթերցողին էին հասցնում.

«Այս տեղական տարածման ձևին 18-րդ դարից սկսած կամաց-կամաց ավելանում է մանրավաճառությունը:

Այդ ժամանակներում ձի ունենալը համարվում էր թուրքերի արտոնությունը և արգելված էր քրիստոնյաներին, ուստի  շրջիկ մանրավաճառները ջորիների միջոցով շրջում էին գյուղեգյուղ, Լոնդոնից, Ամստերդամից եկած գործվածքների և կարի սարքավորումների հետ մեկտեղ առաջարկում էին նաև Վենետիկից, Կ.Պոլսից, Մոսկվայից կամ Կալկաթայից բերված զանազան գրքեր: Այստեղ աշուն-ձմեռ ամիսներին, երբ ճանապարհները ծածկված էի ն մի քանի մետր բարձրության հասնող ձյան շերտով, կրկին գործում էր ամենահեռավոր գյուղերը հասնող մանրավաճառությունը:

Իսկապես, շրջիկ մանրավաճառները և քահանաները տպագիր գրականության տարածման գործը կիսում էին ամենաարդար ձևով: Մանրավաճառները վաճառում էին հումորային, հեքիաթների, հանելուկների գրքեր, տարեգրքեր, էկզոտիկ վեպեր, իսկ քահանաները փողի դիմաց բաժանում էին աղոթագրքեր, սաղմոսագրքեր, պատարագամատույցներ, հայերեն Ավետարան կամ Հնգամատյան»: Կարող ենք ասել, որ ամեն ոք և ժողովրդի յուրաքանչյուր հատված իր բաժին գործն է արել հայկական մշակույթի օրինակների տարածման գործում:

Հայ գրատպության զարգացման և տարածման գործընթացը նկարագրելիս Յարմանը կանգ է առնում այս գործընթացի շրջադարձային դեպքերի և կարևոր անձանց վրա: Դրանցից մեկը Մյուհենդիսյանն է: Մյուհենդիսյանը Օսմանյան կայսրության մեջ ժամանակակից տպագրության տեխնիկաների ստեղծման և օգտագործման մեջ առաջատար դիրք ունենալու հետ մեկտեղ շատ նորարարությունների հեղինակ է. «Գրատպության ասպարեզում Մյուհենդիսյանի ավանդը գիտակցում էին ոչ միայն հայերը, այլև Օսմանյան հասարակությունն ու պետությունը, որտեղ նա հայտնի էր որպես թուրքերի Գութենբերգ: Նրա ստեղծած հատո ւկ գործիքներով հեշտացվել է ձուլման և  շարվածքի ստացման գործերը, նրա ջանքերով Օսմանյան կայսրություն մուտք գործեցին գալվանիստիկայի, ստերեոտիպի և ցինկոգրաֆիայի ճյուղերը»: Նրա ձուլած տառային կաղապարներն օգտագործվել են մինչև լատինական այբուբենին անցումը:

Մյուհենդիսյանը տպում էր Օսմանյան կայսրության փողը: «Հայ ամիրա Մկրտիչ Ջեզայիրլյանի շնորհիվ տպել է նաև պետության մաքսային տոմսերի և արձանագրությունների տետրերը: 1844թ. նրան է տրվում նաև թղթադրամի տպագրման գործը: Իրականում առաջին թղթադրամները տպագրվել էին 1841թ. Ռաֆայել Կազանջյանի կողմից՝ «Kaime-i Mutebere-i Osmaniye»՝ («Օսմանյան օրինական թղթադրամ») անունով: Կազանջյանը պատրաստել է Բահրիյեի դպրոցի վիմագիր քարտեզների կաղապարները և պարգևատրվել նոր թղթադրամների տառաձևերի իրավունքի, դրոշմման և տպագրման գործում արքունի դրամահատարանին մատուցած ծառայությունների համար: Սակայն Կազանջյանի տպագրությունները կոպիտ են համարվել, ինչի արդյունքում դրամահատարան է հրավիրվում Մյուհենդիսյանը, որը և ստանձնում է նախ 5000, ապա՝ 1000, 500 և 250 ղուրուշանոց «ֆաիզլի» կոչված թղթադրամները: Նույն տարում արքունական տպարանում ձուլած «Ջելի թալիք» տառատեսակների համար պարգևատրվել է 10.000 քուրուշով»:

Հայ գրատպության Կ.Պոլսի հաջող օրինակներից խոսելիս Յարմանը չի մոռանում Մկրտիչ Խրիմյանին (Խրիմյան Հայրիկ, 1820-1907թթ.): Խրիմյան Հայրիկը կարևոր տեղ ուներ Հայկական հրատարակչական գործունեության և հայկական ինքնագիտակցության ձևավորման գործում. «Խրիմյանի մոռացության մատնվելու պատճառը այն թյուր կարծիքն է, թե նրա ստեղծած տպարանը գործում էր միայն Վանում: Արմատացած այն կարծիքը, ըստ որի Խրիմյանի գործունեությունը սահմանափակվում էր միայն Անատոլիայով, ձևավորվել է այն պատճառով, որ նա առանձնահատուկ կարևորություն էր տալիս գավառահայության ձայնը լսելի դարձնելուն: Խրիմյանին հաջողվել է հայերի մեջ ստեղծած Էրգրի լեգենդների միջոցով կապ ստեղծել հնագույն Հայաստանի հետ: Մեծ է նրա դերը գավառահայության նկատմամբ պոլսահայերի զգայունության մեծացման գործում: Նրա հիմնած տպարանը նախ և առաջ գործել է Կ. Պոլսում: 1850թ. Մյուհենդիսյանի տպարանում լույս տեսած «Հրավիրակ Արարատյան» աշխատությունը Խրիմյանն ընծայել է Զեյթունցի Ղազար քահանայի ողորմած ընտանիքի հիշատակին և ստորագրել որպես Մկրտիչ Վանեցի Խրիմյան: 1854թ. Գաբրիել եպիսկոպոսի կողմից Ախթամարում վարդապետ ձեռնադրված Մկրտիչ Խրիմյանը նա խ փորձում է Աղթամարի վանքում բացել հոգևոր դպրոց և տպարան, սակայն հանդիպելով տեղի վանականների պահպանողական ընդդիմությանը, վերադառնում է Պոլիս և սկսում աշխատել Ուսքյուդարի Սուրբ Խաչ եկեղեցում որպես քարոզիչ: Այստեղ հայկական Կանոնադրության (1863) և Օսմանյան Սահմանադրության (1876) պատրաստման գործում նշանակալի ավանդ ունեցած Գրիգոր Օտյանի հոր օժանդակությամբ նրան հաջողվում է տպարան հիմնել: Ուսքյուդարում հիմնած այս տպարանում Խրիմյանն սկսում է հրատարակել «Արծիվ Վասպուրական» պարբերականը (1855-1856): 1858թ. տպարանը տեղափոխում է Վանի Վարագա Վանք: 18 62թ. դառնալով Մուշ քաղաքի հոգևոր առաջնորդը՝ տպարանը տեղափոխում է Մուշ և 1863թ. Գարեգին Սրվանձտյանցի աջակցությամբ հրատարակում է «Արծվիկ Տարոնա» պարբերականը: Աբդուլհամիդ 2-րդի կառավարման շրջանում Խրիմյանի տպարանը առգրավվում է, իսկ գործիքները, Վարագա վանքից տեղափոխվելով Վան, օգտագործվում են օսմաներեն գրքերի տպագրության համար: Երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո Խրիմյանի տպարանը ազատություն է ստանում և վարդապետի հիշատակը հավերժացնելու համար տեղափոխվում Վարագա վանք: Խրիմյանի՝ Վ.Արծույանի անվան տպարանում այս ամսագրերից բացի հրատարակվող գրքերի շարքում էին «Հրահանգ Մանկանց» (1856, Ուսքյուդար), «Այբբենարան» (1857), «Ուսյալ Պանդուխտ» (1873, Վարագ), «Հայրենագիտություն» (երկու հատոր, 1883, Վարագ)  գրքերը:

Յարմանի գիրքին մեջ տեսնում ենք, որ Խրիմյանի ավանդը սրանով չի սահմանափակվում: Նա գլխավորել է նաև գյուղատնտեսական աշխատանքներ. «Արամյանցի հեղինակած տարեգրքում արժեքավոր տեղեկություններ են տրվում Վանի վիլայեթի Վարագա գյուղատնտեսական և գյուղական գործերի դպրոցի մասին: Այս հետաքրքիր ծրագիրն սկսող և Վարագա վանքի հարկի տակ գյուղատնտեսական դպրոց բացած անձը Մկրտիչ Խրիմյանն էր: Վանքում դպրոց և տպարան բացելու գործը գլխավորած անձը նույնպես նա է: 1860-ական թվականներին վանական համալիրները սկսում են նվազել և կորցնել իրենց կարևորությունը, սակայն կարիքի և քաղցի տարիների դառը հիշողությունները Խրիմյանին ստիպել են բացել գյուղատնտեսական դպրոցը»:[4]

Յարմանը նշում է, որ հայ բնակչության մեծաքանակ լինելու և կայսրության մայրաքաղաք լինելու հանգամանքներից ելնելով՝ Պոլսում՝ որպես մշակութային զարգացումների կենտրոն, շատ ակտիվ էր գրատպությունը, միաժամանակ կենտրոնանում է նաև կայսրության այլ քաղաքների հայկական գրատպության պատմությանը:

«Իզմիր քաղաքը այս տեսակետից այն մշակութային կենտրոններից է, որ անհնար է անտեսել: 19-րդ դարի հայ մշակութային վերածննդի մեջ ակնհայտ է Իզմիրցի մտավորականները դերը: Իզմիրի հայկական ներկայությունն ունի խոր ը արմատներ»: Իզմիրը, ինչպես Հալեպը առևտրական խաչմերուկներից մեկն է: Միջազգային առևտրի զարգացումն ու այս առևտրում հայերի ներկայության ամրապնդումը մեծացրել է քաղաքի կարևորությունը և 18-րդ դարում քաղաքը դարձել կայսրության ամենամեծ արտահանումային նավահանգիստը.

«Այս գործընթացի հետևանքով քաղաքը դեռ վաղ ժամանակներից Եվրոպայի հետ հաստատել է նաև մշակութային հարաբերություններ՝ բացելով գրատպության, լրագրության և կրթության ոլորտներում զարգացումների ճանապարհը: Իզմիրի օրինակը գալիս է ապացուցելու պատմաբան Արշակ Ալբոյաջյանի հավաստիացումը առևտրի և հայ գրատպության զարգացման միջև առկա անմիջական կապի մասին»:

Իզմիրի հայկական հրատարակչությունից խոսելիս Յարմանն ընդգծում է Տետեյանի ներդրումները հայ կյանքի լուսավորության գործում. «Իզմիրի հայ գրատպության գործում անհերքելի է, որ ամենամեծ թռիչքը կատարել է Հարություն Տետեյանը… Տետեյանի տպարանի դերը հայ լուսավորության գործում ճշտորեն նկարագրում է Անահիտ Տեր-Մինասյանը. «Իսկապես, ոչ մի տպարան, բացի Վիեննայից և Վենետիկի Մխիթարյան Միաբանությունից, այսպիսի մեծ դեր չեն խաղացել հայերի վերածննդի և կրթության ասպարեզներում»:

Տետեյանները գրատպությունից բացի՝ հետաքրքրված էին այլ բազմաթիվ ոլորտներով: Տետեյանների տպարանը, ձեռագրային ավանդույթին համապատասխան, մի շարք նպատակների ծառայող կենտրոն էր.

«Տետեյանները տպագրության հետ իրենց վրա վերցրին նաև թարգմանական գործը: Սակայն այս հրատարակչական գործունեությունն անհնարին կլիներ առանց Իզմիրում ձևավորվող երիտասարդ ինտելեկտուալների աջակցության: Ասես որպես թարգմանիչների դպրոց՝ իր աշխատանքն էր ծավալում Գրիգոր Չիլինգարյանի, Մեսրոպ Նուբարյանի, Գրիգոր Մըսերյանի, Կարապետ Ություջյույանի, Մատթեոս Մամուրյանի նման երիտասարդներից կազմված խումբը: Նրանց ջանքերով ընթերցողը ծանոթացել է Լա Ֆոնտենի, Վիկտոր Հյուգոյի, Լամարթինի, Ալեքսանդր Դյումայի, Էժեն Սյուի, Ժյուլ Վեռնի, Մոլիերի, Ռասինի ստեղծագործություններին: Գրիգոր Չիլինգարյանի թարգմանությամբ (1869) լույս տեսած Վիկտոր Հյուգոյի «Թշվառները» պատմավեպը խթանել է Անատոլիայում հանրային արդարության և հեղափոխական գաղափարի տարածմանը:

Հեղափոխության և արդարության գաղափարներից խոսելիս անհնար է անցնել առանց հիշատակելու հայ հեղափոխականներին: Հայերն իրենց շրջապատի առևտրական, մշակութային, հասարակական կյանքին մասնակցելու և փոփոխություններ կատարելու հետ միասին մասնակցություն են ունեցել նաև քաղաքական կյանքին և դարձել քաղաքական փոփոխությունների գլխավոր դերակատարներ:

Այս տեսանկյունից զարմանալի չէր տեսնել Ստեփան Ոսկանին 1848թ. հեղափոխության ժամանակ Փարիզի բարիկադներում կռվելիս: Հայ մշակութային կյանքում կարևոր տեղ զբաղեցնող Իզմիրի Մեսրոպյան վարժարանը մի դպրոց էր, ուր դասավանդում էին 1848թ. Փարիզի բարիկադներում կռված և Իզմիր վերադառնալուց հետո ֆրանսիական գրական մտքի հետ հայ մտավորականներին ծանոթացրած Ստեփան Ոսկանի (1825-1901) պես ուսուցիչներ, և որի շրջանավարտների միջոցով այս գաղափարները տարածում էին ստանում հայ հասարակության շրջանում»:

Քաղաքական կուսակցությունների միջոցով քաղաքական կյանքին մասնակից և հեղափոխության և արդարության գաղափարների այս տարածաշրջանի առաջամարտիկ հայերը Օսմանյան տարածքներում (թեպետ այսօր մոռացված է) ստեղծել են առաջին սոցիալիստական կուսակցությունները, հրատարակել մարքսիստ դասականների գործեր (նույնիսկ Կոմունիստական մանիֆեստը անգլերենից ավելի վաղ թարգմանվել է հայերեն), ինչպես նաև առաջնորդել են աշխատավորների իրավունքների համար պայքարը: Սրանցից գլխավորը Թուրքիայի բանվորական դասակարգի պատմության մեջ շրջադարձային նշանակություն ունեցող Օսմանյան տպարանների աշխատավորների արհեստակցական միությունն է (որը կարող ենք համարել առաջին արհմիություն և որի պատմության մեջ հայերն ու հիմնադիր Գարեգին Գյոզիկյանը, չգիտես ինչու, չեն հիշատակվում), իսկ Միության կողմից կազմակերպված տպարանների աշխատավորների գործադուլն այս տարածաշրջանում իրավունքների համար պայքարի առաջին կազմակերպված և հաջողված օրինակն է:

Այստեղ խոսքը տանք Արսեն Յարմանին. «Օսմանյան տպարանների աշխատավորների արհեստակցական միության հիմնադիր Գարեգին Գյոզիկյանը (ծնված Բալուում) Կովկասից եկած հեղափոխական է: Միության ազդ եցիկ դիրքի հասնելու գործում ջանք թափողների մեջ էին այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են Թագվոր Մալեոսյանը, Մկրտիչ Դանիելյանը, Ֆ. Ջարյանը, Արմ.Գառնիկյանը: Միության նախագահ և քարտուղար Գյոզիկյանը հայտնել էր, որ գրաշարերից բացի այս միությանը կարող են անդամագրվել գրատպության գործի այլ աշխատակիցներ ևս, և որ Միությունը չի ծառայում միայն հայերին, այլ բաց է նաև թուրք աշխատավորների առաջ: Օսմանյան տպարանների աշխատավորների արհեստակցական միության ծրագիրն ու կանոնադրությունը տպվել է Կիլիկիա տպարանում երկու լեզուներով: Մեկական սենյակներ են վարձակալ վել հայ աշխատավորների համար Բյույուք Ենի Հանում, թուրքերի համար՝ Բաբը Ալիի դիմաց:

Կարճ ժամանակում Միության անդամների թիվը հասնում է մի քանի հարյուրի, ինչին զուգահեռ մեծանում է նաև Միության ազդեցությունը: Միության ընդունած որոշմամբ հաջողվել է տպարանների աշխատավորների աշխատանքային ժամը 10-12 ժամից հասցնել 8 ժամի, իսկ աշխատավարձերը բարձրացնել 2 անգամ: Այս երկու քայլով աճել է նաև նրա հեղինակությունը աշխատողի և աշխատանք տվողի առաջ: Սակայն Միությունն իր աշխատանքները կարողացել է շարունակել է մինչև 1909թ. մարտի 31-ի (ապրիլի 13) աբդուլհամիդյան հեղաշրջումը:

Դրանից հետո անկայուն քաղաքական մթնոլորտում, գործազրկության աճով պայմանավորված, տպարանների տերերը կրկին սկսում են ճնշումներ գործադրել աշխատողների վրա, և միության ջանքերով ձեռք բերված իրավունքները կրկին սահմանափակվում են:

1920թ. հրատարակվող «Շավիղ» պարբերականում տեսնում ենք, որ տպարանների աշխատավորների կազմակերպման գործը ավելի ուշ կրկին հաջողության է հասնում, քանի որ «Շավիղի» 1920թ. ապրիլի 13-ի օրինակում շաբաթաթերթի տարբերանշանի ստորին հատվածում նշվում է, որ հրատարակությունը հանդիսանում է Հայկական տպարանների աշխատավորների միության տպագիր օրգանը: Այս օրինակի (Նոր շրջան, 1-ին տարի, No: 19) տարբերանշանի անմիջապես ներքևում գրված է «Գրական, քաղաքական, հումորային շաբաթաթերթ», ինչին հաջորդում է հետևյալ նախադասությունը.

«Աշխարհի բոլոր աշխատավորնե՛ր, միացե՛ք»: Այս նախադասությունը պարզորոշ գաղափար է տալիս պարբերականի քաղաքական կողմնորոշման մասին:

Որպես պարբերականի հասցե նշվում է «Բաբը Ալի պող., 58», որպես տնօրեն՝ Լևոն Շատրյանի, որպես խմբագիր՝ Երվանդ Օտյանի անունները: Թեպետ շաբաթաթերթի տարբերանշանի վրա գրված է «Շավիղ» անունը, թերթի է ջերում օգտագործվում էր նաև «Շավիղ-Իգնատ աղա» անունը: Հավանաբար, 1919թ.-ից հրատարակվող «Իգնատ աղա»-ն և «Շավիղը» 1920թ. միացել են: Սրանց միացումով ստեղծված նոր պարբերականը շարունակվել է հրատարակվել մինչև 1922թ.-ը:

Յարմանի այս կարևոր աշխատանքը, ինչպես և իր նախորդները, կապված լինելով ամենասկզբում մեր կողմից առաջ քաշված հարցի հետ՝  հակիրճ կարելի է որակել որպես տգիտությանը վերջ տալուն ուղղված յուրատեսակ կոչ:

[1] Ձեռագրերի սկզբում կամ վերջում գրված հիշատակարաններում արձանագրված են տվյալ ձեռագրի հետ տեղի ունեցած բոլոր իրադարձությունները, ինչպես նաև ձեռագրի ստեղծման ժամանակներում և վայրում տեղի ունեցած պատմական դեպքեր կամ զարգացումներ (Մոնղոլական արշավանքներ, երկրաշարժ, համաճարակ և այլն):

[2] Ձեռագրի՝ տպագրի համեմատությամբ ավելի խնայողական բնույթը ցայտուն դրսևորվում է 1666թ. Ամստերդամում հայերեն տպագրված «Հնգամատյանի» օրինակով, որը գրեթե չի ազդել ձեռագիր կրկնօրինակումների վրա, քանի որ գնի մեջ փորագրությունների ծախսերը ներառելուց հետո գիրքը կարող էին գնել միայն հարուստ վաճառականները: 16-րդ դարում արևելքում և հատկապես Իրանում ձեռագրերի բազմացումը մրցակցության մեջ էր Եվրոպայի հայկական գրատպության հետ:

[3] Այս շրջանում է Հովհաննես Անգորացին թարգմանել «Լատինական աշխարհագրությունը», Պետրոս Ապպիանոսի «Կոսմոգրաֆիան» և Պտղոմեոսի «Աշխարհագրությունը», Ստեփանոս Լեհացին՝ Հովսեփոս Փլավիոսի «Հրեաների պատերազմը», Արիստոտելի «Մետաֆիզիկան», Ոսկան Երևանցին՝ լատիներենից «Քերականության արվեստ» և «Տրամաբանության հիմունքներ» գրքերը:

[4] «1897թ. վանքի դպրոցն ամբողջությամբ վերածվել է գյուղատնտեսական դպրոցի: Դասարաններում, որտեղ աշակերտներին տրվում էին տեսական դասեր, ավելի ուշ սկսեցին տրվել նաև գործնական գիտելիքներ: Դպրոցի տնօրենն էր Արտաշ Դարբինյանը: Արամյանի պատրաստած տարեգրքի շնորհիվ տեղեկանում ենք ժամանակի գյուղատնտեսական գործունեությունը ծրագրող և կոորդինացնող կառույցների մասին: Դրանցից մեկը և ամենանշանավորը 1913թ. ստեղծված «Մշակ» գյուղական տնտեսության միությունն է: Տարեգրքում տեղեկություններ կան օսմանյան հայերի այս կարևոր գյուղատնտեսական կառույցի կանոնադրության, հիմնադիրների, նպատակների, անդամագրության կանոնների և ծավալած գործունեության մասին»:

[5] Հայ գրատպության 400-րդ տարում (1912) աշխարհի 17 երկրների 95 քաղաքներում գործում էր 462 հայկական տպարան: Ուզում եմ ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել այն փաստի վրա, որ Օսմանյան կայսրության ներսում մինչև վերջին տարիները  մեկ տպարան և գեթ մեկ թերթ չունեցող նահանգներում դեռևս 19-րդ դարում կային հայկական տպարան և թերթեր: