«Հայերը, ի տարբերություն հրեաների, չեն սիրում վերացական գաղափարի համար վճարել. արվեստը մի տեսակ լակմուսի թուղթ է հասարակության վիճակը ցույց տալու համար». Սահակ Պողոսյան
Մեր զրուցակիցն է նկարիչ, քանդակագործ Սահակ Պողոսյանը, ում հետ զրուցեցինք արվեստի, «ժամանակակից արվեստագետ» հասկացության, մարդկային հիշողության ու վերաբերմունքի, առաջիկա ցուցադրության ու անելիքների մասին
– Հարցազրույցներից մեկում ասել եք, թե երբ մի անգամ գնացիք ԱՄՆ, ունեիք ընդամենը 0.97 ցենտ։ Հիմա, հետադարձ հայացք գցելիս՝ նման ռիսկի կդիմեի՞ք, կգնայի՞ք նույնքան գումարով։
– Իհա՛րկե կգնայի, բայց գնալուց առաջ երևի թե մի քիչ ավելի երկար կմտածեի։ Դա 1991 թվականն էր։ Նախ՝ գնում էի Խորհրդային Միությունից։ Ես երբեք խնդիր չեմ ունեցել Հայաստանի՝ որպես տարածքի հետ։ Ես շատ լավ եմ հասկացել հայրենիքի գաղափարը, գիտեմ՝ ինչ է Հայաստանը, սիրում եմ։ 1980-ականների առաջին կեսից սկսել էի արվեստով ինքնարտահայտվել, ձևավորվում էի՝ որպես արվեստագետ, բայց այն արժեքային համակարգը, որը Խորհրդային Միությունում էր տիրում, անընդունելի էր։ Իմ հետաքրքրություններն այդ չընդունված համակարգի դեմ էին, ես ինձ չէի տեսնում այդ համակարգի մեջ, այդ համակարգի հետ փոխզիջումներ չէի ուզում ունենալ, որովհետև այդ համակարգի մեջ ապրելու համար պետք էր դեմ գնալ սկզբունքներին։ Ֆիզիկապես ապրելու համար բոլոր ուղիները փակված էին։
Առաջնայինը գաղափարականն էր՝ բացարձակ չկար խոսքի ազատություն, դու չէիր կարող ազատ միտք արտահայտել։ Հիմա անցածի հակառակն է՝ ինչ ուզում ես՝ ասա, լսող չկա, հասկացող չկա, կամ հասկանալ ցանկացող չկա։ Դրանով այսօրվա քաղաքական մշակույթը, քաղաքականություն կերտողները, չէի ասի, թե ավելի խելացի են, սակայն շահում են իրենց հիմարության հաշվին։ Նրանք դրա մասին չմտածելով՝ այդ հարցում շահում են։ Դա անհատին թույլ է տալիս ինքնարտահայտվելու, իսկ ԽՍՀՄ-ի տարիներին ասելիքը թույլ չէր տրվում և այդ ողջ երկիրը միայն դրա համար քանդվեց։ Այդ ազատ խոսքի, ինքնարտահայտվելու տաբուն քանդեց այդ երկիրը, որովհետև կային մարդիկ, որ դրա մասին գիտեին ու անընդհատ խոսում էին։ Իսկ երբ մարդիկ խոսում են, որոշակի տարածքում դա լարվածություն է առաջացնում, ինչպես 1988թ. Ազատության հրապարակում հավաքված մարդկանց դեպքում էր՝ սկզբում 100 մարդ կար, հետո՝ 200, հետո՝ միլիոն։ Միլիոնի համար որոշակի մարդիկ լարվածության դաշտ էին ստեղծում։ Անկախ նրանից, թե ինչ էին ասում՝ Ղարաբաղ, անկախություն, բայց նրանք ֆիզիկապես կարողանում էին այդ ասելիքն ասել, և, ֆիզիկայի օրենքին հակառակ՝ հակադարձ ուժն էր սկսում աշխատել։
– Անկախ Հայաստանի պարագայում նույնպես մարդիկ շարունակում են հեռանալ։
– Երբ մարդիկ գնում են, ես նրանց չեմ մեղադրում։ Մարդը չի կարողանում ապրել, իր ընտանիքը պահել՝ գնում է։ Նա փորձում է ինչ-որ բան անել, ինչը խրախուսելի է անգամ, քանի որ մարդը փորձում է պատասխանատվություն իր մտերիմների համար։ Այն ժամանակ էլ, հիմա էլ Հայաստանից հեռանալու դրդապատճառներն ինձ համար նույնն են։ Իմ խնդիրն արվեստային էր։ Երբ 1991-ին գնում էի, գիտեի՝ Ամերիկան ինչ է, ինչի համար եմ գնում։ Արվեստագետը պետք է կենսագրություն ունենա, և այդ կենսագրությունն իր անցած ճանապարհն է։
– Դա ենթադրում է ճանապարհորդե՞լ, միջավա՞յր փոխել։
– Անպայման, արվեստագետի կենսագրության համար դա շատ կարևոր է, դու դառնում ես աշխարհի քաղաքացի։ Ես ընկերներիս հետ խոսելիս՝ երբեմն կատակով ասում եմ՝ «մայլեջի հարց է»։ («Մայլեջ»՝ տարածություն)։ Որքա՞ն մայլեջ ունես դու քո կենսագրության մեջ։ Պատկերացրեք` մարդ, որը մի փոքր քաղաքում է իր կենսագրությունն անցկացրել, և մարդ, որն աշխարհն է ընկալում՝ որպես մի փոքրիկ քաղաք։ Աշխարհն ինձ համար Երևանի նման էր։ Ես կարող էի մի քանի օր Ամերիկայում լինել, հետո՝ Ֆրանսիայում, հետո անմիջապես տեղափոխվել Հայաստան, Ռուսաստան կամ որևէ այլ երկիր։ Ես Հռոմը, Լոս Անջելեսը կամ Փարիզը գիտեմ այնպես, ինչպես Երևանը։ Ես այդ քաղաքները գիտեմ՝ որպես մարդ, ով հանգիստ կարող է մեքենա վարել, ունի իր սիրած վայրերը, այսինքն՝ ես եմ կերտում իմ կյանքը։ Ինչ-որ մեկը չի օգնում ինձ դրա համար։
Ես հստակ գիտեմ, թե արվեստի որ ստեղծագործությունը որ քաղաքում է, որ թանգարանում, կամ՝ ում արվեստանոցը որտեղ է։ Օրինակ, եթե խոսենք Անիշ Կապուրի կամ Անսելմ Քեֆիրի մասին, ես գիտեմ, թե նա որտեղ է ապրում, որտեղ է իր արվեստանոցը։ Սա է կարևորը։ Ես ինչ-որ պահի դա հասկացա և ընդառաջ էի գնում իմ կենսագրությանը, այլ ոչ թե սպասում էի, որ իմ կենսագրությունը գա և անցնի իմ վրայով։ Հիմա էլ եմ այդպես ապրում՝ ընդառաջ գնալով իմ կենսագրությանը։ Ես չգիտեմ, թե վաղը կամ մյուս օրն ինչ կանեմ, բայց ես գիտեմ՝ մոտակա հորիզոնում ինչ եմ անելու։ Գիտեմ, որ ամռանը Ռաուլ Հեգի անվան քանդակի միամսյակ է անցկացվելու Նյու Յորքում, և ես հրավեր ունեմ, պետք է գնամ։ Դա ստեղծագործողի կյանքն է։
– Կան նաև արվեստագետներ, որոնք չունեն ճանապարհորդելու հնարավորություն կամ, գուցե, ցանկություն։
– Ես ոչ ոքի չեմ ուզում ինչ-որ բան ապացուցել կամ բացատրել, քանի որ յուրաքանչյուրն ինքն է որոշում իր ճշմարտությունը։ Ինչ-որ մեկը Հայաստանի որևէ քաղաքում կամ գյուղում կարող է զբաղվել իր սիրած գործով, որը նույնպես արվեստ կարող է լինել և շատ լավ արվեստ, բայց դա իր ընտրելիքն է՝ կապված իր գիտակցության ու հասկացողության հետ։ Պարզապես ես կարող եմ ասել՝ ես ավելի շատ եմ տեսել, քան նա։ Տարբերությունը սա է, իսկ մնացածը կարևորելու հարց է։ Չկա լավ և վատ արվեստ։ Այդպիսի հասկացություն գոյություն չունի։
– Հարցազրույցներից մեկում, սակայն, ասել եք, թե կա կարևոր ու քիչ կարևոր արվեստ։
– Տարբերությունը միայն դա է։ Կարևորության այդ չափորոշիչը սկսում է աշխատել հենց քո տեղեկացված լինելու փաստից։ Պրիմիտիվիզմի հիմնադիրներից Անրի Ռուսոն շատ մեծ նկարիչ է, նրա ստեղծագործությունները կախված են բոլոր հայտնի թանգարաններում, բայց նա փոստատար էր։ 60 տարի փոստատարությունից հետո որոշեց նկարչությամբ զբաղվել, ու նրա նկարները որոշակի ժամանակահատվածում կարևորվեցին։ Բայց նա ոչ մի տեղեկություն չուներ իր շրջապատի «կարևոր ստեղծագործական ակտերի» մասին։ Այդ «կարևոր ստեղծագործական ակտերը» կարևորվում են անհատից դուրս՝ կարևորողներն արվեստի քննադատներն են, արվեստի դիլերները, իսկ որպես բացարձակ կարևոր՝ հանդես է գալիս գնորդը։
Ամենաթանկ գնով վերջերս վաճառված կտավը Մոդիլիանիի աշխատանքն էր, որը վաճառվեց 148 միլիոն դոլարով։ Հաճախ են հարցնում, թե ինչպե՞ս է ստացվում, որ այդ նկարն այդ արժեքն ունի։ Իրականում, դա նկարչի արժեքը չէ՝ նկարն արժեք չունի։ Նկարը ստեղծագործություն է, մանավանդ՝ նման կարևորության նկարիչների աշխատանքները։ Իսկ այդ 148 միլիոն դոլարը վճարելով՝ գնորդը կարևորել է իրեն՝ նկարի միջոցով, այսինքն՝ գնորդը ոչ թե նկարն է գնում, այլ՝ իր կարևորած փաստը, որ ինքն այդքան կարևոր մարդ է։ Մեր շրջապատում կան միլիոնատերեր, որոնք չեն կարևորում այդ փաստը։ Նա նույնիսկ 10 կամ 100 դրամի չափով չի կարևորում իր գիտելիքը։
– Դա հասարակության մակարդակի ուղղակի վկայություն կարո՞ղ է լինել։
– Իհարկե, դա ցույց է տալիս թե՛ մակարդակը, թե՛ կենսամակարդակը, թե՛ մարդկանց հնարավորության աստիճանը։ Արվեստը մի տեսակ լակմուսի թուղթ է՝ հասարակության վիճակը ցույց տալու համար։
– Հայերը կարծես չեն սիրում գումար տրամադրել արվեստի ստեղծագործությունների ձեռքբերման համար։
– Իհարկե, հայ ժողովուրդը, անգամ՝ սփյուռքում ապրող հայերը, չեն սիրում վերացական գաղափարի համար վճարել։ Ողջ աշխարհում մեծ կոլեկցիոներները, արվեստագետները, գիտնականները հրեաներ են, բայց ոչ ոք չի մեկնաբանում դրա պատճառը։ Իմ կարծիքով՝ ընդամենը մեկ պատճառ կա։ Հրեա ժողովուրդը վերացական գաղափարը ֆինանսավորելու ընդունակություն ունի, այսինքն՝ չեղած մի բանի վրա, որը դեռ գաղափար է, դեռ փաստ չէ, հրեան կապիտալ է ներդնում, և որպես օրենք՝ այդ կապիտալը հետ է վերադարձվում, իսկ մեզ մոտ գործում է կանխիկի գաղափարը։ Մեր բոլորի գիտակցության մեջ նստած է կանխիկի հասկացողությունը։ Այստեղից գնալ Լուսին՝ այլ արժեք ունի, Լուսնին նայելը՝ այլ արժեք։ Փաստը մնում է փաստ, որ ինչ-որ մեկը ֆինանսավորեց Լուսին գնալը և հետ գալը, ինչ-որ մեկը կանխավ վճարեց այդ գաղափարի համար։ Իսկ մեզ մնում է այդ ընթացքում Լուսնի գեղեցկությամբ պարզապես հիանալ, եթե գոնե դա կարող ենք անել։
– Արվեստի գնահատման ի՞նչ չափանիշներ են ընդունելի Ձեզ համար։
– Նախ՝ «արվեստ» բառը շատ է շահարկվում։ Համոզված եմ՝ շահարկողների 99.9 տոկոսը չգիտի՝ ինչի մասին է խոսքը։ Նախ՝ արվեստը շատ սուբյեկտիվ է, ամեն մարդ կարող է ունենալ իր ձևակերպումը, բայց այդ սուբյեկտիվի հետ, այն ունի նաև իր օբյեկտիվ ձևակերպումը։
Կա «ճշգրիտ գիտություններ» հասկացությունը, որը, իհարկե, ես չեմ ընդունում, քանի որ դա ևս մարդու կողմից է հնարված, և որևէ փաստ չկա, որ մարդն ինչ-որ սխալ չի արել այդ «ճշգրիտ գիտությունները» սահմանելով։ Արվեստը գիտություն է, բայց, ըստ իս, ոչ ճշգրիտ գիտություն է, որի ընկալումը յուրաքանչյուրի համար սուբյեկտիվ է։ Արվեստը գիտություն է, որովհետև, եթե պատկեր է դրված մեր առաջ, ապա հարկավոր է այդ պատկերը կարդալ։ Մարդկանց մեծ մասը պատկերն ընկալում է զգացմունքով, և այդտեղ վերջանում է նրա արվեստի զգացողության և իր արվեստի սպառման տարածքը։ Շատ քչերը՝ պրոֆեսիոնալները, դա նաև կարդում են։ Հիմա անցնենք արվեստի ձևակերպման երկրորդ փուլին։
Արվեստի նպատակն է՝ ստեղծել ինչ-որ նոր բան, որը դեռ չկա ու որը պետք է լինի քոնը։ Արվեստի մեջ ամենակարևորը սեփական տարածքի սեփականաշնորհումն է, թեկուզ՝ փոքր, և արվեստագետ կարող է համարվել այն մարդը, որն այդ սեփական տարածքը սեփականաշնորհել է։ Եվ ամենակարևոր սահմանումը. «արվեստը» խաղ է՝ դա մեր մանկական խաղերն են՝ մեծ տարիքում, լավագույն դեպքում՝ այն «չարություններն» են, որոնք «բարի չարություններ» են։ Այդ չարության արդյունքն է արվեստը, և այդ «չարության» հիշողությունն արդեն գիտության վրա հիմնված փաստերն են։ Օրինակ՝ Մարսել Դյուշանի դեպքում այդ չարությունները շատ հստակ գիտակցված գիտության վրա ստեղծված չարություններ են, որը հետագայում՝ 60-ականներին, ձևակերպվեց՝ որպես ժամանակակից արվեստ։
– «Ժամանակակից արվեստ, արվեստագետ» տերմինը, հարցազրույցներից մեկում ասել եք, որ Ձեզ համար այլ է։ Ինչո՞ւ։
– «Ժամանակակից արվեստ, ժամանակակից արվեստագետ» տերմինների հետ կապված՝ ասեմ, որ անժամանակակից արվեստագետ չի լինում, որովհետև բոլորն իրենց ժամանակի համար ժամանակակից են։ Երեկվանը երեկվա ժամանակի համար ժամանակակից է։ «Ժամանակակից» ասելով՝ շատերը կոնցեպտ են ձևակերպում, բայց արդիականը դառնում է կոնցեպտ։ Ժամանակակից արվեստը միայն հարցեր է տալիս, այն պատասխաններ չի ակնկալում։ Այսօրվա ժամանակակից արվեստը տրվող հարցերն են։ Դրա համար շատ մարդիկ նայում են նկարներն ու ասում, թե չհասկացան։ Իսկապես, չպետք է հասկանան, քանի որ այդտեղ հարցեր են, պատասխաններ չկան։ Գործող արդիական արվեստը հայտնվել է նոր տիրույթում, որը բացարձակ կապ չունի, օրինակ, Միքելանջելոյի ու նրա ստեղծագործության հետ։ Սա իր նպատակներն է հետապնդում, նա՝ իր։ Մարդիկ փորձում են երկու իրար չկապվող բաներ միմյանց կապել։ Մարդիկ կան, որոնց հետաքրքրում է արվեստի էսթետիկան, այսինքն՝ դեռ պատրաստ են հարցերի պատասխաններ լսել, ու կան մարդիկ, որ պատասխաններ էլ չեն ակնկալում, և իրենց հետաքրքիր էլ չէ այդ պատասխանը։
– Մարդը գնում է ցուցահանդես ու ակնկալում է պատասխաններ։ Մարդը փոխվե՞լ է։
– Մարդը չի փոխվում։ Օրինակ, իմ վերջին՝ «Մեծ մորս աչքերի լռությունը» ցուցադրությունը, ըստ վիճակագրության, մոտ 15 հազար մարդ է տեսել։ Այդ 15 հազարից, վստահ եմ, որ գուցե 15 պատրաստված հանդիսատես տեսավ այն, ինչ ես եմ մտածել։ Այն խնդիրը, որ ուզում էի որպես արվեստագետ լուծել, քչերը հասկացան։ Ցուցահանդեսն ուներ թեմա, նպատակ, տարածք, ժամանակ, բայց ցուցահանդեսից բացի, կար մի բան, որը շատ մասնագիտական էր։ Այդ ցուցահանդեսը ոչ մի արվեստաբան չկարողացավ ձևակերպել, թե այն ինչ մեդիայի մեջ էր՝ գեղանկա՞ր էր, ֆոտո՞ էր, ռեալիստակա՞ն էր, թե՞ աբստրակցիա, ի՞նչ էր։
Բոլորին թվում էր, թե ստեղծագործությունները պատից կախվածներն են, բայց ինձ համար ստեղծագործության կենտրոնում կանգնած ամեն մի անհատն էր։ Այդ միասնական ընկալման դաշտում մարդը չէր կարողանում հասկանալ՝ սկիզբն ու վերջը որտեղ են։ Դա ստեղծագործական խնդիր էր, որը ես լուծել եմ։ Երկրորդ ստեղծագործական խնդիրը՝ ես վերցրեցի այդ վերմակները՝ հին գյուղերից հավաքած, ու դարձրեցի աբստրակցիա։ Այսինքն՝ ի սկզբանե այն պատկեր էր, ես դրանք վերացական դարձրեցի։ Եթե աբստրակցիոնիստը մաքուր կտավի վրա պատկեր է ստանում, ապա ես պատկերից մաքուր կտավ եմ ստանում։ Ես մինչև հիմա ոչ մի արվեստագետի մոտ չեմ տեսել նման հետադարձ գործառույթ։
Օրինակ, պատկերներից մեկի մեջ պարզվեց, որ անմոռուկ ծաղիկ կա, որը եկավ, կապվեց 100-ամյա տարելիցի հետ։ Ես չէի էլ տեսել այդ անմոռուկը։ Ես ակնկալիք չունեի, որ այն ցուցադրվելու է 100-ամյակի շրջանակում։ Ես ստեղծագործում էի, իմ հոգու պարտքն էի դա համարում, ու հետո պարզվեց, որ բախտի բերումով՝ ցուցադրվելու է է «Գաֆէսճեանում»։ Մինչև իմ ցուցահանդեսն այնտեղ ոչ մի մերօրյա արվեստագետի ցուցադրություն չի արվել։ Նրանք ցուցադրում էին հայ դասականներին՝ Արշիլ Գորկի, Կալենց, Հակոբ Հակոբյան։ Ես երկու տարի առաջ էի նախապատրաստել ցուցադրությունը, որ, վերջիվերջո, ազատվեմ այդ Եղեռնի պատմությունից, որովհետև ես դրա ժառանգն եմ։
– Ի՞նչ է սպասվում այդ նկարներին։ Կտավների հետագա ճակատագիրը հայտնի՞ է։
– Մինչ օրս որևիցե մեկը չի հարցրել՝ դրանք վաճառվո՞ւմ են, թե՞ ոչ։ Պատճառն այն է, որ այն, ինչի մասին խոսում եմ, վաճառքի ենթակա չէ։ Հանկարծ եթե ինչ-որ մեկի մտքով անցներ, ինձ վիրավորված կզգայի, որովհետև ստեղծագործությունն այդ մանկական չարությունն է, որը գին չպետք է ունենա։ Դրանով է հենց դառնում արժեքավոր։ Սրանք մանկության իմ խաղացած խաղալիքներն են՝ ձյութը, մոմը, այդ կտորները։ Ես խաղալիքներ չեմ ունեցել մանուկ հասակում, ինքներս էինք պատրաստում։ Այստեղ գնի հարց չի կարող լինել, կարևորության ու ոչ կարևորության հարց է։
Սա ամբողջական ցուցադրություն է, դու չես կարող դրանցից ոչ մեկն առանձնացնել։ Ես պատրաստ եմ այդ ցուցադրությունը նվիրել պետությանը, պայմանով, որ դրանք ամբողջական կերպով ցուցադրվեն։ Արդեն մեկ տարի է անցել, մարդիկ կան, որ գրում են, թե կարոտել են, նորից են ուզում տեսնել այդ ցուցադրությունը։ Ստեղծագործությունը դեռ կա, բայց մատուցման տեղն օդի մեջ կախված է։ Դրա համար դեռ դրված են իմ արվեստանոցում։ Ես դրանց բախտը չեմ տնօրինում, չգիտեմ, թե դրանց հետ ինչ տեղի կունենա։ Ես գիտեմ, որ անգամ առանձին-առանձին կարող են ապրել։ Երևի երջանկություն կլիներ, որ միասին ցուցադրվեին։ Հիմա, եթե ինձ ասեն, որ կտավներից երկուսը Լուվրում պետք է ցուցադրվի՝ կհրաժարվեմ, որովհետև դա ճիշտ չէ, այդպես չի կարող լինել։ Դա մեկ միասնական աշխատանք է։
– Արվեստի քննադատների դերը ո՞րն է։
– Նախ՝ ասեմ, որ արվեստի քննադատ ողջ կյանքումս մեկ-երկուսն եմ տեսել։ Գուցե շատ կան, բայց արվեստագետ լինելն արվեստի քննադատ լինելու չափ դժվար է։ Արվեստի քննադատն ընդամենը ծույլ արվեստագետն է։ Արվեստագետն ինչ-որ գործ է անում, իսկ արվեստի քննադատը խոսում է, որովհետև խոսելն ավելի հեշտ է, քան արարելը։ Իսկ արվեստի քննադատությունն ինձ բացարձակ չի հետաքրքրում։ Երբեք ես չեմ ակնկալում, որ ինչ-որ մեկը գա ու ինձ գովի, որովհետև այն, ինչ արել եմ, գիտեմ՝ ինչ եմ արել, գովասանքի կարիք չունեմ։ Եթե թերություն ունեմ կոնցեպտի առումով, և ինչ-որ մեկը մատնանշում է, նշանակում է՝ արվեստագետն է թերացել, բայց երբ չես թերացել, դու ընդամենը կարող ես լավ զրուցել։
– Նոր ցուցադրության հետ կապված ի՞նչ պլաններ ունեք։
– Ապրիլին Հարություն Կալենցի թանգարանում Սարո Կալենցը կազմակերպելու է «Հայկական սյուրռեալիզմ» անվանումով ցուցահանդես, որտեղ կներկայացվեն շուրջ 13 հայ նկարիչների աշխատանքներ։ Իմ աշխատանքների մոտակա ցուցադրությունը երևի թե այդտեղ կլինի։
– Որոշե՞լ եք՝ ինչ աշխատանքներ եք ներկայացնելու։
– Ուրվագծված կա, բայց կոկրետ չեմ կարող ասել։ Կան, որ վաղուց են ստեղծվել, կան, որ՝ համեմատաբար վերջերս։ Ուզում եմ մաքուր սյուրռեալիստական գործերից մեկը՝ «Առատության եղջյուր» կոչվող ստեղծագործությունը, ցուցադրել։ Դա սովորական զուգարանակոնք է՝ մրգերով լցված, որը մեկ անգամ է ցուցադրվել 1991-ին, ու հանդիսատեսը հետո այն չի տեսել՝ մինչ օրս։ Իսկ վերջինը երևի թե կլինի նախանցած տարի ստեղծված «Պանդորայի արկղը» ստեղծագործությունը։ Տարածական դիապազոնը բավական մեծ է՝ ընդգրկում է 1991-ից մինչև 2014 թվականները։
– Վերջերս Արամի 30 շենքի քանդումը բուռն արձագանք առաջացրեց հասարակության շրջանում։ Ինչպիսի՞ն է Ձեր գնահատականը։
– Այստեղ ես ո՛չ ճարտարապետության մասին եմ ուզում խոսել, ո՛չ շենքերի, այլ՝ վերաբերմունքի ու հիշողության։ Համաձայն եմ, որ քաղաքի կենտրոնում բազմաթիվ՝ արդեն աղբանոցի վերածված, ավերակներ կան, որ պետք է մաքրել, բայց դրանց կողքին շատ լավ պահպանված ճարտարապետական կառույցներ կան, որը մեր պատմությունն է։
Ես դրա մասին եմ ուզում խոսել։ Եթե մենք պատմություն չունենք, ջնջում ենք մեր պատմությունն ու հիշողությունը, ո՞վ ենք դառնում մենք։ Մենք դառնում ենք ոչինչ, ոչինչ՝ վակուումի իմաստով, որովհետև հետո հնարած պատմությունը չի փրկի։ Արամի 30-ը որպես օրինակ ասեմ՝ պատկերացրեք՝ այդ շենքը եղել է քաղաքի կենտրոնում կառուցված շենք, այսինքն՝ այդտեղ էլիտներ են ապրել, մարդիկ, որոնք եղել են քաղաքի տերերը, որոնք քաղաքի պատմությունն են ստեղծել, այդ տանը սերեր են եղել, ամուսնություններ ու ծնունդներ են եղել։ Միայն շենքը չէ, այդ պատմություններն էլ են կարևոր։
Այդ էներգիաները ոչնչացնելով՝ դու կպատժվես։ Կա կարմայի հասկացողություն։ Մենք ինչո՞ւ ենք այդքան վատը։ Մեր ազգի կարման անընդհատ վատ բաներով ենք լցնում։ Հնարավոր է, որ այդ Արամի 30-ը ճարտարապետական հրաշք էր, բայց այն պատմություն է, ու ինչ-որ մեկը դրան «սարայ» է ասում։
Դա վիրավորական է, որովհետև նա վիրավորում է այդ տանն ապրած մարդկանց կարման, ու դա ֆիքսվում է ժամանակի ու տարածության մեջ ու հետ է վերադառնալու։ Ամեն մի վատ արարք անպայման հետ է վերադառնում մարդուն, սա բնության անժխտելի օրենքն է, որը մարդը չկարողանալով բացատրել՝ անվանեց Աստված։ Այսօր մեր մեջ ապրում է մեր հազարավոր տարիներ առաջվա նախնին, եթե դա մենք ուզում ենք՝ կրում ենք, եթե չի ապրում՝ ուրեմն մենք գոյ ենք՝ ժամանակը լցնելու համար, ու ոչնչի պիտանի չենք։ Պատկերացրու մի հասարակություն, որտեղ այդ տեսակը շատ լինի, քան մյուս տեսակը։ Պարզապես այն մյուս տեսակն այնքան ուժեղ է, որ կարողանում է մնացածին պահել, եթե հանկարծ այդ հավասարակշռությունը խախտվի՝ ամեն ինչ կոչնչանա։
– Իսկ արդյոք չի՞ շատացել այդ քանդող տեսակը։
– Եթե շատանում է, ուրեմն մենք գնում ենք մեր բնական ճանապարհով՝ եթե հիմա ես գիտակցաբար դրա մասին չխոսեի, նշանակում է՝ մի քայլ էլ դրան ընդառաջ կգնայինք, բայց ես կամ, խոսում եմ, դիմադրում եմ այդ քանդվող, ինքնափլուզվող արհավիրքին՝ իմ տեսակով, ներկայությամբ։ Ես դատապարտված եմ դա անել։ Դա շատ ծանր է անելը, բայց ես չեմ ուզում փախչել դրանից։ Ամեն մարդ իր գործը պետք է լուռ ու բարեխիղճ անի։ Եթե դու գող ես ու սրիկա, դու գիտես, որ գող ես ու սրիկա, կարող ես ողջ աշխարհին հայտարարել, թե դու դա չես, բայց դու գիտես, որ դա ես։ Պետք է ազնիվ լինել սեփական խղճի հետ։
Լուսանկարները՝ ԱՆՆԱ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ և ԳԵՐՄԱՆ ԱՎԱԳՅԱՆԻ
