«Մինչև կրթական ամուր համակարգ չունենանք, մենք մեզ որևէ պայքարում չենք կարող լուրջ համարել»
Մեծ եղեռնի 100-ամյակի շեմին տարբեր տեսանկյուններից կրկին ու կրկին քննվում է 100 տարի առաջ մարդկային պատմության մեջ երբևէ տեղի ունեցած ամենամեծ ողբերգություններից մեկը: Ցեղասպանությունից հետո 100 տարիների անցած ճանապարհի մասին այս անգամ զրուցեցինք հոգեբանի հետ: «168 Ժամի» հարցերին պատասխանում է լիբանանահայ հոգեբան Վերա Սիսեռյանը:
– Հայությունը պատրաստվում է նշել Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակը: Ի՞նչ է կատարվել ժողովրդի հոգեբանության հետ 100 տարվա ընթացքում, և ինչո՞ւ դեռևս չենք ազատվել զոհի բարդույթից:
– Կարծում եմ, որ հավաքական հիշողության դեպքում սխալ է խոսել 100 տարվա մասին: Այո, Մեծ եղեռնից անցել է 100 տարի, բայց ցեղասպանության ենթարկված լինելու հավաքական հիշողությունն անմիջապես Ցեղասպանությունից հետո չի ձևավորվել, որովհետև դեպքի ահավորությունը կամ հավաքական տարողությունն ավելի ուշ է հստակեցվել և գիտակցվել: Առաջին փուլում գաղթականները գրեթե անջատ խմբեր էին՝ տարբեր քաղաքներից, գյուղերից, գավառներից, որոնք մտահոգված էին իրենց առօրյա գոյությունը պահպանելու բնական պահանջով, նրանք խոսում էին տարբեր բարբառներով և որպես ընդհանուր լեզու` ունեին թուրքերենը:
Այդ հավաքականությունները պետք է համախմբվեին, իսկ համախմբվելու համար գործոն էր անհրաժեշտ: Ցեղասպանված լինելու և ընդհանուր թշնամի ունենալու գաղափարն այդ շրջանում օգնել է, որ այդ հավաքականությունները միանան, ունենան նպատակ, զբաղվեն իրենց ինքնության պահպանմամբ, կազմակերպմամբ և իրենց ազգային շարունակականությունն ապահովելու աշխատանքով: Երկրորդ հանգրվանը հավանաբար Ցեղասպանության հիշողության պահպանման հարցն էր, ինչի համար տարբեր ձեռնարկներ, միջոցառումներ էին անհրաժեշտ:
Այսպես, կամաց-կամաց ձևավորվեց նաև երրորդ հանգրվանը՝ որն է պահանջատիրության փուլը, երբ մի կողմից` այդ գաղթական հավաքականություններով ձևավորված Սփյուռքը, մյուս կողմից՝ Խորհրդային Հայաստանի հայությունը, համարձակություն ձեռք բերեցին և սկսեցին պահանջել բռնագրավված հողերն ու աշխատել ճանաչում ապահովելու ուղղությամբ:
Ես կարծում եմ, որ մենք այս փուլում կանգ ենք առել և չենք կարողացել ավելի գործնականորեն հետևել Ցեղասպանության խնդրին կամ գտնել ավելի կառուցողական ձևեր` ցեղասպանված լինելու գաղափարին առնչվելու առումով: Եվ հավանաբար դա է պատճառը, որ այսօր տեղքայլի մեջ ենք և դուրս չենք գալիս զոհի հոգեբանությունից: Ճիշտ է՝ կեղեքվել ենք և զոհ ենք, բայց զոհի հոգեբանության մեջ անընդհատ տանջվելն ու ինքն իրեն հաշմելն օգտակար ու կառուցողական չէ հարցերի լուծումը գտնելու ճանապարհին: Պետք է մեր ընդհանուր մոտեցումը փոխվի, օրինակ, փոխանակ ապրելու և տառապելու զոհի հոգեբանությամբ, պետք է հասնենք թուրք հասարակությանը և մեղավոր լինելու զգացում փոխանցենք նրանց: Իսկ եթե այս հարցերի հանդեպ մոտեցումը փոխվի, մտայնությունն ինքնըստինքյան կփոխվի, հակառակ դեպքում՝ կմնանք անելանելի շրջագծի մեջ, որ ապարդյուն, ձանձրացուցիչ և վանող է: Մենք զարգացրել ենք զոհի հոգեբանությունն ու այն արմատավորել ենք մեր մեջ:
– Իսկ Ձեր նշած բնական ընթացքն ինչո՞ւ տեղի չի ունեցել:
– Իմ կարծիքով և իմ վերլուծմամբ` զարգացել է Ցեղասպանությունը հայապահպանության գործոնի վերածելու սխալը: Հենց այդ ժամանակ էլ արմատականացել է զոհի հոգեբանությունը: Հայապահպանման համար կարևոր գործոններ են մշակույթը, լեզուն, պատմությունը, եկեղեցին, հայրենիքի հանդեպ սերը, իսկ Թուրքիայի հանդեպ ատելությունը չի կարող հայապահպանման օրինակելի ու դաստիարակիչ միջոց լինել, ոչ էլ դա Ցեղասպանությանն առնչվող հարցերը լուծելու ձև է:
– Հայության երկու հատվածները Ցեղասպանության թեմային տարբեր մոտեցումներ ունեն: Սփյուռքն ավելի զգացական ու ավելի կտրուկ է այս հարցում. արդյո՞ք հարցն ինչ-որ ձևով բաժանել է հայության երկու հատվածները:
– Նախ՝ սխալ է այն տարածված մտայնությունը, թե քանի որ հայաստանցիները ցեղասպանության չեն ենթարկվել, ուրեմն՝ չգիտեն, թե դա ինչ է նշանակում, և ինչ-որ տեղ անտարբեր են սփյուռքահայի ցավի հանդեպ: Այդպես չէ. այսօրվա Հայաստանի բնակչության մի կարևոր մասը գաղթականների զավակներն ու թոռներն են կամ՝ ներգաղթողներ: Եվ հետո, բնական է, որ մոտեցումների միջև լինեն տարբերություններ. մի հատվածը Ցեղասպանությունը սովորում է` իբրև իր պատմություն, մյուսը՝ Ցեղասպանությունը վերածել է իր գոյատևման հիմնական գործոնի:
Իսկ ընդհանրապես, հայրենի հողի վրա և օտար հողի վրա ապրողների միջև, բնական է, որ լինեն տարբերություններ, որոնք պիտի արտացոլվեն տարբեր հարցերում, այդ թվում` նաև Ցեղասպանության հարցում: Պետք չէ շեշտը դնել տարբերությունների վրա, այլ պետք է գտնել ընդհանուր հայտարարներ, միմյանց մոտեցնող եզրեր, որոնք մեզ համար կարող են ապահովել կառուցողական գործելաոճ և առողջ հավաքականություն:
– Հայության երկու հատվածները Ցեղասպանության թեմային տարբեր մոտեցումներ ունեն: Սփյուռքն ավելի զգացական ու ավելի կտրուկ է այս հարցում. արդյո՞ք այս հարցն ինչ-որ ձևով բաժանել է հայության երկու հատվածները:
– Ցեղասպանության հետ կապված հարցում որևէ նորամուծություն, որևէ նոր քայլ չի կարող արդյունավետ լինել, երբ մաս չի կազմում ընդհանուր ծրագրին: Մեր ժողովրդի երկու տարբեր հատվածներն էլ անելիք ունեն այս հարցում. այս իմաստով պետք է բոլոր աշխատանքները համադրված լինեն, որպեսզի միմյանց չխանգարեն, այլ՝ ամբողջացնեն:
– Քանի որ խոսք եղավ պառակտումից, առհասարակ, հայության երկու հատվածների մշակութային, մտածողության և այլ տարբերությունները կարծես միշտ խնդիր են եղել. հոգեբանական ի՞նչ պատնեշ պետք է հաղթահարել երկուստեք՝ դրանք շրջանցելու համար:
– Հոգեբանական պատնեշը կվերացվի, երբ դաստիարակության, հատկապես կրթական համակարգում հայ ժողովրդի տարբեր հատվածների միջև ընդհանուր հայտարարներ գտնվեն և շեշտը դրվի այդ պարզ հայտարարների վրա, կամ ընդհանրապես ազգային դիմագծի կազմավորման համար օգտագործեն նույն կրթական ծրագիրը՝ սկսած մանկապարտեզից` մինչև ավարտական դասարաններ: Իսկ ոչ հայկական դպրոցներ հաճախողների համար հասանելի լինեն համապատասխան ծրագրերը՝ կիրակնօրյա, շաբաթօրյա դպրոցներում, կամ համացանցում:
Այսինքն, լինի մի ընդհանուր կրթական ծրագիր, որը դառնա հայությունը միացնող միջոց: Մենք անհրաժեշտ կարևորություն չենք դարձնում կրթական համակարգին, որ մարդուժի պատրաստման գործում մեր հիմնական միջոցն է, իսկ մարդը մեր հիմնական դրամագլուխն է թե՛ Հայաստանում, թե՛ սփյուռքում: Այսօր պետք է աշխատենք պատրաստել լավ կազմավորված, դաստիարակված, քննական ու վերլուծական միտք ունեցող անհատներ, որոնք ունեն ազգային պատկանելության գիտակցություն: Իսկ այս բոլորը հնարավոր կդառնա միայն ու միայն կրթական մտածված ու ծրագրված համակարգով. մինչ կրթական ամուր համակարգ չունենանք, մենք մեզ որևէ պայքարում չենք կարող լուրջ համարել: Հենց այդ սերունդն է, որ լուրջ գործունեություն պիտի ծավալի, որպեսզի 100 տարի հետո նորից չկրկնենք նույն հանգերգերը:
