«ՏՏ ոլորտում մասնագետներ ունենք, սակայն մոտիվացիան է քիչ»

Հարցազրույց Actrade-soft ընկերության հիմնադիր և տնօրեն, Համակարգչային ուսուցողական խաղեր (ՀՈՒԽ) նախագծի ղեկավար, «Քարերի երկիր» թիմի ղեկավար Տիգրան Սարգսյանի հետ

– Այսօր Հայաստանում կարևորվում են համակարգչային խաղերը և փորձ է արվում այս ոլորտը զարգացնել երկրում, մինչդեռ տարիներ առաջ Դուք նախաձեռնեցիք Համակարգչային ուսուցողական խաղեր (ՀՈՒԽ) նախագիծը, այսօրվա իրավիճակի հետ դա որևէ կապ ունի՞:

– Այո, մեծ մասամբ դա նաև մեր շնորհքն է, այդ գաղափարը մենք տարիներ առաջ սկսեցինք, այսպես ասած՝ «բզբզել», որպեսզի այդ ուղղության վրա ուշադրություն հրավիրենք, և մարդիկ սկսեն կոնկրետ ինչ-որ քայլեր ձեռնարկել: Այդ ժամանակ («ՀՈՒԽ» նախագիծը ստեղծվել է 2008թ.) շատերն ասում էին, որ լավ գաղափար է, սակայն, ասելուց բացի, պետք էր նաև քայլեր ձեռնարկել, մինչդեռ շատերն ասում էին, որ չի ստացվի, և այլն: Այժմ արդեն ամեն ինչ լավ է ստացվում, ու Հայաստանում խաղերի արտադրությունը բավականին հաջող զարգանում է: ՀՈՒԽ-ի կամ CTG-ի (Computer teaching games) լոգոն և այդ նախագիծը, որպես իմ նախագիծ, գրանցված է ՀՀ մտավոր սեփականության գործակալությունում: Նախագծի հիմնական նպատակը խաղերի միջոցով երեխաներին կրթելը, դաստիարակելն ու որոշակի նյութ մատուցելն է:

– Ինչո՞ւ խաղերի միջոցով:

– Որովհետև բոլոր երեխաներն էլ սիրում են խաղալ: Ինքս ինֆորմատիկայի ուսուցիչ եմ, ու իմ փորձից կարող եմ ասել, որ երբ երեխային ասում ես՝ արի դաս անենք, նա ասես մի քիչ անհավես է գալիս, սակայն, երբ ասում ես` արի խաղ խաղանք՝ վազելով է գալիս: Իսկ խաղի միջոցով դու կարող ես կրթական նյութեր մատուցել, ճիշտ ուղղորդել, դաստիարակել ու կրթել: Ես սա իդեալական լուծում եմ համարում ու այժմ այդ ուղղությամբ ուսումնասիրության վրա եմ աշխատում: Ատենախոսություն եմ գրում, թե ինչպե՞ս կարող են խաղերն ազդել երեխայի վրա, ի՞նչ թերություններ և ի՞նչ առավելություններ կան դրանում:

Առավելություններից կարող եմ նշել այն, որ կրթական խաղերի պարագայում երեխաների հետաքրքրությունն է բարձրանում, իսկ գիտելիքը լավ մարսելու համար պետք է «ախորժակով» այն ընդունես: Այս տեսակետից, եթե երեխային հետաքրքիր ձևով ես նյութը մատուցում, գունեղ էֆեկտներով և այլն, նա շատ լավ է այն յուրացնում: Այսօր գիտելիքը զարգանում է, մենք չենք կարող այսօր, օրինակ, հին՝ կավիճ-գրատախտակ մեթոդով լավ արդյունքի հասնել, չնայած դա էլ է լավ մեթոդ, չեմ փնովում հինը, երբե՛ք, սակայն սա ժամանակի պահանջ է:

– Այսինքն` աշակերտներին դասապրոցեսի մասնակիցը դարձնելու ու գրավելու խնդիր կա:

– Այո, գրավելու խնդիր է: Վատ աշակերտ չի լինի, եթե ուսուցումը լավ կազմակերպես, որովհետև բոլոր աշակերտներն էլ լավն են, ուղղակի ոմանց հետաքրքիր է նյութը, ոմանց` ոչ: Այստեղ անհատական մոտեցում է անհրաժեշտ: Իսկ, քանի որ ամբողջ դասարանի նկատմամբ անհատական մոտեցում հնարավոր չէ ցուցաբերել, ուստի այնպիսի բան պետք է առաջարկես, որպեսզի բոլորն ընդունեն ու սիրեն այն, իսկ դա խաղն է, հատկապես դպրոցահասակ երեխաների տարիքային խմբերում: Իհարկե, համակարգիչը նաև ֆիզիկապես վատ ազդեցություն թողնում է, սակայն ես իմ սաներին չեմ թողնում կես ժամից ավելի համակարգչի առջև նստել, իսկ ընթացքում աչքերի տարբեր վարժություններ ենք անում, որպեսզի նրանք չհոգնեն:

– Ձեր նախաձեռնությամբ կոնկրետ ո՞ր դպրոցներում է նման մեթոդով ուսուցում կատարվում, և միայն Դո՞ւք եք, թե՞ այլ ուսուցիչներ էլ են կիրառում Ձեր առաջարկած այս մեթոդը:

– Միայն ես եմ այսօր Հայաստանում այս մեթոդը կիրառում: Այժմ «Երևակ» կրթահամալիրում եմ աշխատում, սակայն մինչ այդ Գալուստ Գյուլբենկյանի անվան թիվ 190 ավագ դպրոցում եմ աշխատել, մինչև այդ՝ Վաղարշյանի անվան թիվ 80 դպրոցում եմ այդ փորձը կատարել, ու արդյունքում` համապատասխան շնորհակալագիր եմ ստացել:

– Շնորհակալագիր՝ նախարարությունի՞ց:

– Ոչ, դպրոցի տնօրենից: Կրթության նախարարությունից հույս չունեմ, և այլևս չեմ դիմելու, որովհետև 5 տարի` սկսած 2008 թվականից, տարբեր նամակներով գրոհել եմ այդ նախարարությունը` ընդհուպ մինչև հանդիպումներ ու քննարկումներ, սակայն ոչինչ չի արվել: Իրականում այս ծրագիրը կարելի էր բոլոր դպրոցներում իրականացնել, և, կարծում եմ, որ անհրաժեշտ է դա կատարել: Երբ նամակագրությունը սկսվեց նախարար պրն Աշոտյանի հետ, ասացի, որ նման նախագիծ կա, ասաց՝ փորձի, եթե քեզ մոտ կստացվի՝ մեզ հետաքրքիր է, կլսենք:

Այդ ժամանակ նա ասաց. «Տեսականորեն դա գեղեցիկ է հնչում, բայց դու կարո՞ղ ես դա գործնականում կիրառել»: Գործնականում կիրառեցի, և մի քանի տարի չարչարվելով` անգամ գիտափորձ կատարեցի, ինչը բավականին բարդ ուսումնասիրություններ է նախատեսում, դրական եզրակացություններ հայտնեցին ծրագրի մասին այն դպրոցների տնօրենները, որտեղ այս ծրագիրը կիրառեցի:

Նրանք անգամ հորդորեցին, որ աջակցեն ինձ` ծրագիրը շարունակելու և այն ավելի լայն շրջանակներում կիրառելու համար, սակայն կրկին մերժում ստացա նախարարությունից. շատ ծիծաղելի պատասխան, որտեղ խոսք էր գնում ոչ թե իմ ներկայացրած նախագծի բովանդակության արժեքավոր կամ անարժեք լինելու մասին, այլ ձևական բաների, օրինակ, որ խաղերի գույները կամ ձայներն այդքան էլ լավը չեն… Մինչդեռ այդ խաղերի հիմնական նպատակը երեխաներին սովորեցնելն է:

Օրինակ, ինքս, մի խումբ հայրենասեր երիտասարդների հետ, «Քարերի թիմ» խմբով ստեղծեցինք Տիգրան Մեծի մասին խաղը, որն անվճար բաժանում եմ բոլորին: Շատ երեխաներ, օրինակ, Տիգրանի Մեծի մասին իմանում են խաղից, հետո զարմանում են՝ ո՞նց, մենք ծովից ծով Հայաստա՞ն ենք ունեցել, և այլն:

– Նշեցիք, որ ուսումնասիրել եք խաղերի ոչ միայն դրական, այլև բացասական կողմերը: Բացասական կողմերը որո՞նք են:

– Բացասականը հիմնականում կիբեռկախվածությունն է ու նաև այն, որ մենք մեթոդաբանական համակարգ դեռ չունենք: Այսինքն` այդպիսի մանկավարժ չկա, որն այս ոլորտը լուրջ ուսումնասիրել է, և դրա բոլոր հետևանքները կարող է հստակ ասել: Ես դեռ չեմ համարձակվում բոլոր դպրոցներում այժմ ասել՝ եկեք սկսեք այս ծրագիրը ներդնել, այլ միշտ պահանջել եմ՝ եկեք ուսումնասիրենք ու տեսնենք, թե այս կերպ գիտելիքն ի՞նչ նստվածք է տալիս երեխայի մոտ:

– Հայաստանում կիբեռկախվածությունը երեխաների շրջանում արդեն իսկ լուրջ խնդի՞ր է:

– Դա արդեն շատ լուրջ խնդիր է: Ես կասեի՝ արդեն ուշացել ենք, կախվածությունը մասնավորապես վերաբերում է սոցիալական ցանցերին: Կան երեխաներ, որոնք, ինչպես հոգեբան ընկերներս են պատմում՝ ընկերոջը ծեծելիս` դա նկարում են ու YouTube-ում են գցում` ընկերոջը պաշտպանելու փոխարեն: Մասնագետները չէին կարողանում հասկանալ, թե այդ ի՞նչ հոգեբանությամբ է երեխան ավելի կարևորում YouTube-ում տեսանյութ տեղադրելը` իր ընկերոջը օգնելուց:

Մի խոսքով` առայժմ այդ կիբեռկախվածությունը շատ լուրջ խնդիր է ու շատ վատ հետևանքներ է երբեմն ունենում` ընդհուպ մինչև սպանություններ:

Շատ դեպքեր կարող եմ թվարկել, սակայն դրանցից միայն մեկը կնշեմ. օրինակ, 2012թ. դեկտեմբերին էր կարծեմ, 15-ամյա երեխան խոհանոցի դանակով իր մորը սպանել էր, որովհետև նա խաղից կտրել էր իրեն: Այսինքն` դեպքերը կան, ու նախադրյալները կան, և դրա հետևանքները սարսափելի են:

– Այս դեպքում, մենք, մի կողմից՝ զարգացնում ենք համակարգչային խաղերի արտադրությունը, որոնցով տարվում են շատ երեխաներ, իսկ մյուս կողմից՝ երեխաները հայտնվում են այդ կիբեռկախվածության մեջ ու վտանգում իրենց: Լավագույն լուծումը ո՞րն է:

– Ամեն ինչ պետք է չափի մեջ լինի: Ես կասեի` ոչ թե լավագույն, այլ դա միակ լուծումն է. ամեն ինչ չափի մեջ պետք է լինի, որպեսզի կիբեռկախվածություն չառաջանա: Այսինքն` ամեն ինչ իր տեղն ունի, օրինակ` երբ էլեկտրոնային գրքերն են ստեղծվում, դա, ասում են, չի կարելի փոխարինել իրական գրքերով. նա իր տեղն ունի, իսկ իրական գիրքը` իր: Եթե ՀՈՒԽ նախագծով դասավանդում իրականացվի՝ դա երբեք չի փոխարինի ուսուցչին:

Այսինքն` երբեք խաղը կամ ծրագիրը կամ իդեալական ռոբոտը չեն կարող փոխարինել իրական ուսուցչին: Դա ուղղակի գալիս է լրացնելու, օժանդակ գործիք է, որն ուսման պրոցեսն ավելի գրավիչ, գունեղ ու հետաքրքիր է դարձնում: Իհարկե, հասկանալի է այդ ամենը, սակայն մենք ասում ենք, որ եթե երեխան, միևնույն է՝ խաղում է, ապա լավ կլինի, որ նա ոչ թե մարդ սպանելու վերաբերյալ խաղեր խաղա, այլ` բացառապես ուսուցողական խաղեր, որոնք կարող են նրա գիտելիքները հարստացնել ու տրամաբանությունը զարգացնել: Այսինքն՝ խաղն ինքնանպատակ չպետք է լինի:

– Խաղերի այս ինդուստրիան, խաղերի տեսակները և այլն, ո՞վ, ո՞ր մարմինը պետք է վերահսկի:

– Ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների ձեռնարկությունների միության հետ մենք փորձել ենք ՏՏ նախարարության գաղափարը մտցնել Կառավարության «ուղեղը», և այդ գաղափարի մեջ մտնում են շատ-շատ հարցերի լուծումներ, ազգային անվտանգության հարցերից սկսած` մինչև կիբեռբանակների, կիբեռզորքերի կառուցում, տեղեկատվական պատերազմ, և այլն: Կարծում ենք՝ պետք է ստեղծվի առանձին մի կառույց` ՏՏ նախարարություն:

– Կառավարությունը կընդունի՞ ՏՏ նախարարություն ստեղծելու գաղափարը:

– Եթե այսօրվա կառավարությունն այդքան խելացի լինի՝ պետք է ընդունի այդ գաղափարը: Ակնհայտ է նման նախարարության ստեղծման պահանջը, և այդ մասին խոսում են այնպիսի լուրջ մարդիկ, ովքեր արդեն 20 տարուց ավելի՝ ՏՏ ոլորտում են: Լուրջ ուսումնասիրություններ կատարած մարդիկ են այդ գաղափարի թիկունքում կանգնած. մարդիկ, որոնց շնորհիվ Հայաստանում ՏՏ ոլորտը զարգացել է, և հետևաբար` նրանց խոսքն ինչ-որ քաշ պետք է ունենա, և ոչ թե` այնպիսի մարդկանց, ովքեր ինչ-որ ծանոթով ընդունվել են ինչ-որ պաշտոնի և ինչ-որ որոշումներ են ընդունում կամ մերժում`առանց հասկանալու:

Կարծում եմ՝ ուշ թե շուտ, պետք է լինի ՏՏ նախարարություն կամ ինչ-որ մի կառույց, որը կվերահսկի ՏՏ ոլորտի զարգացումը, և, որի ենթաբաժիններում պետք է լինեն և համակարգչային ուսուցողական խաղերի ստեղծման ոլորտը, և կիբեռբանակների ստեղծումը և այլն: Իսկ այդ ամենն այժմ միայն անհատների ջանքերով է կատարվում:

– Կասպերսկին Հայաստանում իր խոսքում նշեց, որ ինքը վախենում է ապագայից` կիբեռզենքի ստեղծումից: Նա ասաց, որ ապագայում պատերազմները լինելու են միայն կիբեռտարածքում, և ոչ թե` իրական կյանքում:

– Այո, և կիբեռբանակների ստեղծումը մեր քմահաճույքը չէ, այլ ժամանակի պահանջմունքն է: Եթե հարևան պետություններում 15-րդ դար էլ լինի՝ մենք մեծ հաճույքով 15-րդ դարում էլ կապրենք, բայց չէ՞ որ մեր հարևանները զարգանում են, և որքան իրենք հզորանում են՝ մենք, մնալով նույն մակարդակի վրա, թուլանում ենք: Մենք չպետք է հետ մնանք: Եթե այսօր թշնամին ունի X քանակությամբ զենք, ապա մենք պետք է ունենանք գոնե Y քանակությամբ դրան այլընտրանք հանդիսացող զինատեսակ:

Եթե թշնամին պետականորեն ֆինանսավորվող կիբեռբանակներ ունի, որոնք հակահայկական քարոզչությամբ են զբաղվում ամբողջ աշխարհով մեկ և բոլոր մեդիաներում առկա են` իրենց հակահայկական քարոզչությամբ, ապա մենք չենք կարող ուղղակի մեզ թույլ տալ այնպիսի շռայլություն, որ աչք փակենք դրա վրա:

Մենք պարտավոր ենք մտածել այդ մասին և քայլեր ձեռնարկել, դա ազգային անվտանգության խնդիր է: Հակառակ պարագայում, կգա մի օր, երբ աշխարհը պարզապես չի իմանա` ի՞նչ է Հայաստանը, ի՞նչ պատմություն է ունեցել, ու չի հավատա մեր փաստերին:

Այսինքն` մեր փաստերը խեղաթյուրվում են այն կարգի ճշգրիտ, իդեալական ձևով, այնքան ֆինանսներ են դրա վրա ծախսվում, որ վաղը կգան կասեն՝ ոչ մի Ցեղասպանություն էլ չի եղել, սո՛ւտ եք ասում: Հսկայական միջոցներ են ծախսում կիբեռզորքերի վրա: Մինչդեռ մենք չունենք նման բաներ, մենք ունենք Armenian Cyber Army, իրենք այնքան լավն են, որ Գուրգեն Մարգարյանի դեպքերի հետ կապված` Ադրբեջանի նախագահի կայքը կոտրեցին, որը երկար ժամանակ Ադրբեջանի մասնագետները չէին կարողանում վերականգնել:

Այսինքն` մենք մասնագետներ ունենք, սակայն մոտիվացիան է քիչ: Մասնագետներ շատ ունենք, քնած առյուծներ՝ մոտ 2000-3000 հոգի կարող եք գտնել, միայն թե նրանց արթնացնել է պետք: Անհրաժեշտության դեպքում ահռելի մի բանակ կարող են հավաքել: Բացի այդ, կիբեռբանակի պարագայում պետք չէ, որ այդ մարդիկ Հայաստանում ֆիզիկապես գտնվեն, թիմը կարող է հավաքվել աշխարհի տարբեր տեղերում գտնվող հայերից: