Մեր եկեղեցին և եկեղեցականները

Վերջին օրերին մամուլի և սոցիալական ցանցերի քննարկումներում հիմնական է դարձել եկեղեցու թեման: Պատճառը միայն մեր հասարակական-տնտեսական կյանքի արձակուրդային անդորրը չէ: Անկախ հավատացյալ լինելու կամ չլինելու փաստից, հայ մարդն անտարբեր չէ Հայ Առաքելական Ս. Եկեղեցուն առնչվող խնդիրների հանդեպ: Մեր եկեղեցին մարդկության պատմության հնագույն հասարակական կառույցներից է: Հետևաբար այս կառույցի նկատմամբ վերաբերմունքը բավական զգացմունքային է: (Զգացմունքային է անգամ եկեղեցու հանդեպ ժխտողական վարք ունեցողների վերաբերմունքը): Զգացմունքային է ու որոշակի իմաստով միստիկ՝ թե մեր` հայաստանցիներիս, թե սփյուռքահայերի վերաբերմունքը: Եվ դա լրացուցիչ (ու հնարավոր է` ավելորդ անգամ) ապացուցվում է վերջին շրջանի քննարկումներում: Իսկ քննարկումների առիթը մեր եկեղեցու երկու կառույցների առաջին դեմքերի նամակներն էին:

Նախ հրապարակվեց Ֆրանսիայի թեմակալ առաջնորդի նամակը, ապա՝ Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքինը: Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին ուղղված նամակներն ինչ-որ իմաստով աննախադեպ էին` ներեկեղեցական խնդիրները հրապարակայնեցվին: Ուստի միանգամից դարձան հասարակական վերլուծության թեմա: Բազմակողմանի ու բազմաշերտ քննարկումներից դուրս է մնացել մի տեսակետ, որ, իմ կարծիքով բավարար չափով հստակություն կապահովեր: Խոսքը Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների արդի էտապի ու զարգացումների մասին է:

Մեր եկեղեցու արտասահմանյան թեմերի մեծ մասը ձևավորվել է 20-րդ դարում: Յուրաքանչյուր թեմ կազմավորվել է իր գործունեության երկրի օրենսդրական դաշտի և պետական ավանդույթների համապատասխան: Իսկ դրանք խիստ տարբեր են: Ռուսաստանի և Թուրքիայի, Իսրայելի ու Արգենտինայի, Կանադայի ու Վրաստանի պետական ավանդույթներն ու  օրենքները միմյանցից տարբերելու համար հմուտ իրավաբան կամ պատմաբան լինելը պարտադիր չէ:

Հետևաբար խիստ տարբեր են մեր եկեղեցու արտասահմանյան թեմերի կանոնադրությունները: Խոսքը և՛ այդ երկրներում պետության վավերացրած, և՛ պարզապես համայնքային կյանքը կարգավորող (պետական վավերացում չունեցող) կանոնադրությունների մասին է: 20-րդ դարում Մայր աթոռ Ս. Էջմիածինը ընկալվում էր որպես ազգային միասնության խորհրդանիշ և ոչ ավելին: Մայր Աթոռի և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գերակայությունը զուտ խորհրդանշական բնույթ ուներ:

Մի կողմից՝ Խորհրդային Միությունն էր որոշակիորեն սահմանափակում արտասահմանյան թեմերում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գործունեությունը: Մյուս կողմից՝ հատկապես արևմտյան երկրների իշխանություններն էին խոշորացույցով հետևում խորհրդային երկրի քաղաքացիություն ունեցող Կաթողիկոսի գործունեությանն իրենց երկրներում: Պատմական առումով 20-րդ դարը Հայոց եկեղեցու համար բարդագույն շրջան էր: (Եվ հավանաբար դա հաշվի առնելով մեր մեծագործ կաթողիկոսներից Գևորգ Չորեքչյանը մահվան մահճում իր սաներին պատգամեց «Սիրեք Էջմիածինը: Էջմիածինը մեղկ է»):

Հաշվի առնելով, որ Սփյուռքի թեմերի կանոնադրությունների մասին խոսելը նուրբ թեմա է, կանոնադրական տարբերությունների պատճառով՝ ստեղծված խառնաշփոթը դիտարկենք միայն, այսպես ասած, մերձավոր Սփյուռքի պարագային: Օրինակ՝ Վիրահայոց թեմը Վրաստանում կրոնական կազմակերպության կարգավիճակ չունի: Վրացական օրենսդրությունն այդ կարգավիճակը միայն իրենց եկեղեցուն է շնորհում: Վրաց պետական գործիչները միշտ հայտարարում են, որ իրենք Հայոց եկեղեցու դեմ ոչինչ չունեն:

Պարզապես, եթե մեր եկեղեցուն կրոնական կազմակերպության կարգավիճակ տան, ստիպված կլինեն կրոնական կազմակերպություն ճանաչել իրենց երկրում գործող բոլոր` նաև աղանդավորական կազմակերպություններին: 1990-ականների սկզբին ռուսաստանյան թեմի կանոնադրական գործառույթները հնարավորություն տվեցին այդ պահի թեմակալ առաջնորդին մեր եկեղեցու համարյա ողջ ունեցվածքը ձևակերպել իր իսկ` իրավաբանական բառապաշարով ասած, ֆիզիկական անձի անունով: 2000-ականներին մեր եկեղեցուն անհրաժեշտ եղավ ահռելի ջանքեր գործադրել իր ունեցվածքը վերադարձնելու համար: Եթե նայեք այդ շրջանի հայաստանյան մամուլը, կտեսնեք, որ եկեղեցու ունեցվածքը վաճառքի հանած թեմակալ առաջնորդը միջոցներ չէր խնայում Մայր Աթոռի գործունեությունը վարկաբեկելու համար:

Այդ հիմա է, որ Մոսկվայի հայկական եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող գերեզմանոցում զբոսնող հայ մարդը սահմռկում է: Սահմռկում է` տեսնելով, թե 90-ականների քանի «օրենքով գող» ու այլ որակի քրեական դեմք է թաղված մեր մշակութային ու ազգային կյանքի երևելիների կողքին: Իսկ այդ տարիների Հայաստանում կային մարդիկ, ովքեր պաշտպանում էին Նոր Նախիջևանի ու Մոսկվայի թեմի նախկին առաջնորդին՝ համարելով, որ նրան «հետապնդում է» նորընտիր Կաթողիկոսը:

Մինչդեռ քաղաքական իրավիճակ էր փոխվել: Անկախ Հայաստանի պարագային Մայր Աթոռը չէր կարող լինել սոսկ պատվավոր խորհրդանիշ: Լուսավորչահաստատ Կաթողիկոսական աթոռը մշտապես եղել է ու պիտի լինի մեր եկեղեցու նվիրապետական կենտրոնը: Անկախության պարագային հայ մարդու համար փոխվել է Մայր Աթոռի նկատմամբ պահանջն ու սպասելիքը: Ճիշտ այնպես, ինչպես փոխվել է վերաբերմունքը Հայաստանի հանդեպ:

Թե՛ հայաստանաբնակներիս, թե՛ սփյուռքահայերի համար այն այլևս պատմական հայրենիքի տեսլական չէ, այլ՝ Հայաստանի Հանրապետություն: Երկիր, որի շահերը պարտավոր են հաշվի առնել բոլոր նրանք, ովքեր ՀՀ-ն հայրենիք են ընկալում: Այս առումով ուսանելի է Երուսաղեմի Հայոց պատրարքության նորօրյա պատմության մի դեպք:

Տարիներ առաջ հայաստանյան մամուլում տեղեկատվություն հայտնվեց, որ Պատրիարքարանին պատկանող մի տարածք վարձով է տրվել ոչ ավանդական սեռական կողմնորոշման ակումբի: Թե՛ հայաստանյան, թե՛ սփյուռքի մտավորականներն ու հասարակական կազմակերպությունները  պատասխան էին պահանջում Մայր Աթոռից և ՀՀ պաշտոնական այրերից: Եվ միայն այս պարագային հնարավոր եղավ բացատրել, որ Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանի պատվի ու սեփականության իրական տերը մենք ենք` բոլոր այն մարդիկ, ովքեր իրենց հայ են համարում: Նրանց պահանջով ակումբը փակվեց:

Հավատացեք՝ որևէ բացասական վերաբերմունք չունեմ Ս. Հակոբեանց միաբանության անդամների դեմ: Բայց 21-րդ դարում` անկախ պետության և աշխարհասփյուռ ազգային կառույցների գոյության պարագային, հնարավոր չէ անտարբեր ընդունել այն անմխիթար վիճակը, որում հայտնվել է, ասենք, Երուսաղեմի պատրիարքարանի Մատենադարանը: (1990-ականների պատերազմական տարիներին մեր պետությունը ոչինչ չխնայեց Երևանի Մատենադարանում պահվող մատյանների պատշաճ պահպանության համար):

Իսկ հիմա տեսեք, թե ինչ է կատարվում: Մայր Աթոռի Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի աշխատանքային հանձնախմբերը մի քանի տարի շարունակ տարբեր երկրների թեմական կառույցների կանոնադրությունների միասնականացման հնարավորությունն են ուսումնասիրում: Արդյունքում՝ մշակվեցին մեր եկեղեցու աշխարհասփյուռ թեմերի կանոնադրություններում պարտադիր ներառվող պահանջներ: Մշակվեց ու առաջարկվեց թեմական կառույցներին: Թեմակալ առաջնորդներից ոմանք դա ընկալեցին սեփական ինքնիշխանության զիջում: Ու հայտնվեցին «բաց նամակները» Ամենայն հայոց Կաթողիկոսին:

Դրանցից մեկում վաստակաշատ արքեպիսկոպոսն իրեն թույլ է տալիս գրել. «Ես ո՛չ ժամանակ, ո՛չ տրամադրվածություն ունեմ կառավարել անկառավարելի հոգևոր սպասավորներին, որոնք դաստիարակված են բիզնեսի հոգեբանությամբ»:

Դժվար է հավատալը, որ սրբազան հայրը բիզնես հոգեբանություն ունենալու մեջ մեղադրում է պահակություն անելով ընտանիք պահող եկեղեցականին: Դժվար թե որևէ մեկը համաձայնի այն մտքի հետ, թե պահակի աշխատավարձով ընտանիքի կենցաղային խնդիրներ հոգալը քահանայի բիզնես հոգեբանություն ունենալու ապացույց է: Սրբազանը նեղվել է այն փաստից, որ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը սրբազանին ասել է. «Հայր Վաչեի պարեգոտը իմ պատիվն է, և այն պետք է լինի նաև քո պատիվը և յուրաքանչյուր հոգևորականի պատիվը»:

Իսկ սրբազանը նեղվել է ու Կաթողիկոսի խոսքը, կարծես, ընկալել է որպես վիրավորանք: Բայց ցանկացած բժիշկ, զինվորական ու այլ մասնագիտության տեր մարդ կհասկանա, որ զինվորականի վատ հագուստի համար գունդ այցելած գեներալը պիտի նկատողություն անի գնդապետին: Իսկ սանիտարահիգենիկ անբավարար պայմանների համար առողջապահության նախարարը գլխավոր բժիշկին պիտի նկատողություն հայտարարի, ոչ թե սենյակի պատասխանատու տնտեսուհուն: Մենք՝ որպես պետություն ունեցող ազգ պահանջում ենք, որ զինվորականի պատիվն իրենը համարի և՛ գեներալը, և՛ նախարարը, և՛ գերագույն գլխավոր հրամանատարը:

Պետության առկայությունը շատ բան է փոխել մեր կյանքում: 1978 աշնանը Լիբանանում քաղաքացիական պատերազմի օրերին երևանյան բուհերի մի քանի տասնյակ ուսանողներով Բաղրամյան փողոցի վրա` Հայաստանի կոմկուսի շենքի դիմաց մենք պահանջում էինք, որ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարությունը տեր կանգնի լիբանանահայությանը: Հիմա պատմական իրավիճակը փոխվել է և մեր երիտասարդությունը ստիպված չէ բողոքի միտինգներով ՀՀ իշխանություններին պարտադրել աջակցել սիրիահայերին: Մեր պետությունն ու մեր եկեղեցին իրենց կառույցներով ու սուղ հնարավորություններով փորձում են հնարավորինս աջակցել սիրիահայերին:

Եվ հանկարծ մեր պետության անկախության 22-րդ տարեդարձի նախօրյակին պարզվեց, որ մեր եկեղեցականներից ոմանք չեն հարմարվել այն իրողությանը, որ անկախ պետության պարագային եկեղեցին նոր պահանջներ է ներկայացնում իր անդամներին` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսից մինչև սարկավագ ու աշխարհական:

Հ.Գ. Մի քանի տարի առաջ մի մասնավոր զրույցում ոգևորված հայտարարեցի. «Ինչ պատմական բարեհաջություն էր, որ 20-րդ դարի կեսերին հայրենիքում եկեղեցական գործերը տնօրինում էր Գևորգ Չորեքչյանը, իսկ Սփյուռքում` Գարեգին Կաթողիկոս Հովսեփյանը: Նրանք հաջողեցին պատմական բարդագույն և ոչ միանշանակ իրավիճակներում ապահովել ազգի ու եկեղեցու միասնությունը»: Զրուցին մասնակցող բարձրաստիճան հոգևորականը ընդհանրացրեց. «Տերն է իր իսկ հիմնած եկեղեցու խնամատարը»: