«Ժամանակակից հերոսը հակահերոսն է»

Հայերիս համար Հնդկաստանը, թերևս, նախ` հնդկական փիլիսոփայությունն է, ապա` 1913թ. գրականության Նոբելյան մրցանակակիր Ռաբինդրանատ Թագորը ևգ հնդկական ֆիլմերը: Ժամանակակից հնդիկ գրողների մասին պատկերացում գրեթե չունենք, քանի որ նրանց գործերը հայերենով թարգմանված չեն:

Այս օրերին Երևանում է միջազգային համբավ ունեցող հնդիկ գրող Ամիտավ Գոշը: Նրա ամենահայտնի գործերից են «Կակաչների ծովը» և «Ծխի գետը», որոնք արժանացել են միջազգային գրական մրցանակների Հնդկաստանում, Գերմանիայում, ԱՄՆ-ում, Մեծ Բրիտանիայում, Ֆրանսիայում: Ամիտավ Գոշը բնակվում է ԱՄՆ-ում և գրում է անգլերեն լեզվով:

– Պարո՛ն Գոշ, մինչ Ձեզ հետ հանդիպելը` ընթերցեցի «Կակաչների ծովը» վեպը, նայեցի գրեթե բոլոր արձագանքները` ուղղված Ձեզ: Զարմանալի է, սակայն Ձեր ստեղծագործություններն այնքան շատ ընթերցող ունեն ողջ աշխարհում: Զարմանալի է, որովհետև դրանք ծավալուն վեպեր են: Ժամանակակից ընթերցողի համար վեպը բարդ ժանր է. մարդիկ զբաղված են, նախընտրում են կարճ տեքստեր: Եվ հետո` գիրքն էլ կամաց-կամաց տեղափոխվում է համակարգչի էկրան:

– Այդ հարցի մասին ինքս էլ եմ շատ մտածում: Իմ երեխաների օրինակով եմ տեսնում` նրանք անվերջ իրենց բազում համակարգիչների մեջ են: Այո՛, ես գրում եմ երկար վեպեր, ծավալուն գրքեր, ինչն այդ տեխնիկական աշխարհի հետ անհամատեղելի է թվում: Բայց իմ գրքերը, ինչ-որ հրաշքով, ընթերցող գտնում են: Ես էլ.փոստով անվերջ նամակներ եմ ստանում ընթերցողներից: Ճիշտ է, այս խնդիրը կա, բայց, իմ կարծիքով, գրքի հանդեպ կարոտը ևս կա. շատ են մարդիկ, ովքեր ուզում են բացել գիրքը, թերթել այն և ոչ թե` շարժել համակարգչի մկնիկը:

– Ձեզ համար կա՞ տարանջատում ազգային գրականության և համամարդկային գրականության միջև: Հայերս ունենք բարդույթ` կարծում ենք, որ մեր արձակը (ի տարբերություն պոեզիայի) խիստ ազգային է, կենցաղային և հետաքրքիր չի կարող լինել օտար ընթերցողի համար:

– Հնդկաստանում կան բազմաթիվ ազգություններ, որոնք բազմաթիվ լեզուներով են խոսում: Օրինակ` Հայաստանում հայերենը պետական լեզու է, ամեն ինչ հայերենով է, ամեն ինչ հեշտ է: Հնդկաստանում չկա պետական մեկ լեզու. անգամ ազգային գրականությունը ստեղծվում է բազմաթիվ լեզուներով: Մենք մեր ազգային գրողների մեջ բազմաթիվ այլ լեզուներով գրողներ ունենք: Եվ որպեսզի անգամ Հնդկաստանի ներսում դրանք հասնեն բոլորին, այդ գրքերը թարգմանվում են հինդիով կամ անգլերենով: Կարծում եմ` չկա ազգային կամ համամարդկային գրականություն, կա լավ գրականություն:

– Ձեր գործերը, հատկապես «Կակաչների ծովը» և «Ծխի գետը», միջազգային բազմաթիվ մրցանակների են արժանացել: Դուք ինքներդ էլ Թագավորական գրական ընկերության անդամ եք, լինում եք տարբեր գրական ժյուրիների կազմում: Ո՞րն է չափանիշը` այս գործը ձախողված է կամ հանճարեղ է: Ի վերջո, Կոելիոյի «Ալքիմիկոսը» ոմանք համարում են Նոբելյան մրցանակի արժանի գործ, մյուսների համար այն անարժեք մի օպուս է:

– Սա շատ բարդ հարց է. կարծում եմ` ճաշակի խնդիր է` որն է արժանի գործ, որն` անարժեք: Հիմնականում` կարևոր է, որ ստեղծագործությունը կարողանա հետաքրքրել մարդկանց` աշխարհի որ ծագում էլ նրանք ապրեն: Ինքս ավելի հաճախ լինում եմ ֆիլմերի ժյուրիի անդամ: Միշտ զարմացրել է, թե ինչպես են հատկապես ֆրանսիացիներն ու ռուսներն այնքան համառորեն պաշտպանում իրենց ֆիլմերը: Նրանց համար ֆիլմի համար ստացած մրցանակն ավելի շատ քաղաքական նշանակություն ունի, քան գեղարվեստական: Վերջերս Նորվեգիայում էի: Այդ երկրի բնակչությունը շատ քիչ է, մոտավորապես Հայաստանի չափ: Բայց հետաքրքիր է, որ նորվեգացիները ավելի շատ գրական մրցանակներ են ստացել, քան, օրինակ, չինացիները, ովքեր միլիարդից անցնում են:

– Դուք ունե՞ք մեր ժամանակի հերոսի խնդիրը: Ըստ Ձեզ` կա՞ ունիվերսալ կերպար, որը կամբողջացնի ոչ թե տվյալ ազգին, այլ ժամանակակից մարդուն` առհասարակ:

– Տեսականորեն հնարավոր է միջինացնել մարդկանց այնպես, որ հնարավոր լինի ստանալ ունիվերսալ, ժամանակակից միջին մարդու կերպար: Կրկնում եմ` տեսականորե՛ն: Բայց ժամանակակից գրականության մեջ հերոսը հակահերոսն է: Գրականության մեջ հիմա ավելի շատ կենտրոնացած են մեկ մարդու, նրա ներքին հարցերի, տառապանքների վրա, քան համամարդկային խնդիրների: Տեսեք, Տոլստոյը, Բալզակը շքեղ գաղափարների մասին են խոսել: Հիմա, ցավոք, շատերը մեծ գաղափարներ չեն բարձրացնում: Ավելի շատ կենտրոնացած են մեկ մարդու ներքին վիճակները ներկայացնելու վրա:

– Տոլստոյը, Բալզակը, Դոստոևսկին, Հյուգոն ներկայացրել են գլոբալ խնդիրներ, սակայն նրանց գործերի առանցքում, այդուհանդերձ, եղել է մարդը` իր հարցերով, ներքին անհամաձայնություններով:

– Միանշանակ: Հնարավոր չէ գրել արձակ` առանց մարդու վրա կենտրոնանալու: Բայց Տոլստոյը, օրինակ, մի անհատի միջոցով կարող էր տալ ողջ ժամանակաշրջանի նկարագիրը: Այսօր շատ եմ կարդում, և գրեթե բոլոր գործերում զգացվում է, որ գրողը չի կարողանում այդ գլոբալ խնդիրը բարձրացնել` ընդհանրացումներ անել: Ես ինքս էլ, երբ գրում էի Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասին, զգացի, որ բարդություն ունեմ ներկայացնելու ողջ ժամանակահատվածը, և օգնության դիմեցի Սոլժենիցինի «1914-ի օգոստոսը» գրքին: Շատ սեմինարների եմ մասնակցել ողջ աշխարհում, նկատել եմ, որ գրողների ժամանակակից սերունդը գրում է առաջին դեմքով: Շատ դժվար է նրանց հակել այն մտքին, որ գրեն ոչ միայն իրենց անունից, այլև, պայմանական ասենք, երկրորդ, երրորդ դեմքով:

– Կարելի՞ է ձևակերպել` ո՞րն է գրականության խնդիրը, ո՞րն է ժամանակակից գրականության ուղերձը` ընթերցողին:

– Ինձ համար հիմնականը բնապահպանական խնդիրներն են, կլիմայական գլոբալ փոփոխության ազդեցությունը մարդկային պոպուլյացիայի վրա: Խնդիրը ողջ մարդկության առաջ է, և գրողները որևէ լուծում չեն կարողանում առաջարկել:

Դուք Հայաստանում բավականին մոտ եք Արալյան լճին: Այն սկսել է ցամաքել: Այն Հնդկաստանից էլ հեռու չէ, և մեզ համար սա շատ ցավոտ խնդիր է: Երբ ես երիտասարդ էի, ամենամեծ քաջությունը սոցիալիզմի կամ ֆաշիզմի դեմ գրելն էր: Հիմա մեր պարտականությունը, որով պիտի գնահատվենք` իբրև գրող, կլիմայի և էկոլոգիայի գլոբալ հարցերը բարձրացնելն է: Հեղինակի պարտականությունն ընթերցողին պրոպագանդա անելը չէ, այլ խնդիրը ճիշտ ներկայացնելն ու ընթերցողին լուսաբանելն է:

Օրինակ` Հնդկաստանում և Պակիստանում կա երկու գետ: Գիտնականները պարզել են, որ 15 տարվա ընթացքում այդ գետերը պիտի ցամաքեն: Եվ ոչ մեկը դրանով հետաքրքրված չէ… Կլիմայի փոփոխությունների պատճառն ավելի շուտ մշակութային է: Ամեն հեղինակ կենտրոնացած է մեկ մարդու ներքին աշխարհի վրա և չի կարողանում այդ ներքին աշխարհը բացել այնպես, որ մեկ մարդու խնդիրը համամարդկային, գլոբալ նշանակություն ձեռք բերի:

– Չե՞ք կարծում` հիմա գրողներից անգամ ամենապատկառելիի ձայնը պակաս հնչեղ է, քան ցանկացած թոփ մոդելի կամ հոլիվուդյան աստղի ձայնը: Եթե մեկը` հայտնի մոդելներից կամ դերասանուհիներից, բարձրացնի, օրինակ, Արալյան լճի խնդիրը, ավելի մեծ արձագանք կունենա, քան ցանկացած մտավորականի անհանգստությունը:

– Իհարկե, թոփ մոդելները մեծ հեղինակություն ունեն, նրանք, եթե նման քայլ անեն, ինքս դեմ չեմ լինի: Խնդիրն այն է, որ էկոլոգիայի խնդիրը փորձում են նեղացնել ազգային շահերի, խնդիրների մակարդակի: Սակայն կլիմայի խնդիրը հնարավոր չէ սահմանափակել մեկ երկրի շահերի տարածքում: Երկրի երեսին ամեն ինչ փոխկապակցված է. աշխարհի մի անկյունում տեղի ունեցած ողբերգությունը ողջ աշխարհի ողբերգությունն է, որքան էլ դա չենք ցանկանում գիտակցել: Ոչ ոք չի մտածում` ի՞նչն է մարդու առաքելությունը երկրագնդի վրա:

– Ձեզ հայտնի՞ է` ի՞նչն է մարդու առաքելությունը երկրագնդի վրա:

– Մարդու հիմնական առաքելությունն ապրելն է: Հնդկաստանի Բենգալի շրջանից եմ: Այնտեղ 100 միլիոն մարդ ապրում է ծովի մակարդակից մեկ մետր բարձրության վրա: Ըստ գիտնականների` ծովի մակարդակն առաջիկայում բարձրանալու է, և այս տարածքներն անցնելու են ջրի տակ: Ինչպե՞ս կարող ենք հասկանալ դա, ինչպե՞ս կարող ենք կանխել դա: Սոսկալի է անգամ հետևանքների մասին մտածել: Բայց մարդն այդքան հեռու չի մտածում. յուրաքանչյուրի համար կյանքը շատ սահմանափակ է. մոտավորապես` իր և իր հարազատների կյանքի շրջանակում:

– Հայաստանում եք` մասնակցելու «Լռեցնելու ռազմավարություններ» խորագրով գիտաժողովին: Ձեր թեման է` «Առնչություններ ռազմագերիների միջև. հայերը և հնդիկները Սիրիայի «Մահվան ճամբարում» 1916-1918 թթ.»: Անկեղծ ասեմ` թեման խիստ անակնկալ է:

– Հետաքրքրիր դիպված ասեմ. այն ժամանակ, երբ գիտաժողովի կազմակերպիչ Նիրի Մելքոնյանը ինձ հետ կապվեց և հրավիրեց` մասնակցելու գիտաժողովին, այդ ժամանակ ընթերցում էի հնդիկ մի բժշկի հուշագրություն, ով Առաջին համաշխարհայինի տարիներին բանտարկված էր Սիրիայում: Նա նաև սերտ հարաբերություններ է ունեցել հայ բանտարկյալների հետ: Այս բժիշկը բավական ժամանակ անց է կացրել Սիրիայի անապատներում, ուր Եղեռնից փրկված հայեր էին: Սա շատ կարևոր, արժեքավոր վկայություն է Ցեղասպանության մասին:

– Հայերս հնդիկ գրողներից գիտենք Ռաբինդրանատ Թագորի անունը: Իսկ որքանո՞վ է ծանոթ կամ հետաքրքիր հայ գրականությունը հնդիկներին:

– Շատ ուրախ եմ, որ գիտեք Ռաբինդրանատ Թագորին: Նա ծնվել է Կալկուտայում, ես` ևս: Կալկուտայում է ծնվել նաև անգլիացի հայտնի գրող Վիլյամ Թեքերեյը: Աշխարհի որ անկյուն էլ ինձ տարել են իմ հետաքրքրությունները, հայկական սփյուռքը միշտ այնտեղ ներկա է եղել. անգամ Մյանմարում եմ հանդիպել հայերի: Նաև Չինաստանում: Կահիրեում հայ արվեստագետ ընկերներ ունեմ: Եգիպտոսի ամենամեծ եկեղեցիներից մեկի սրբապատկերների նկարիչը իմ` ազգությամբ հայ բարեկամն է:

– Կարելի՞ է ասել, որ յուրաքանչյուր գրողի ամենամեծ ցանկությունը Նոբելյան մրցանակին արժանանալն է: Դուք ունե՞ք նման ցանկություն:

– Հավատացե՛ք, ինձ համար ամենամեծ գոհունակությունն է` արթնանալ ամեն առավոտ և գրել: Կարծում եմ` Նոբելյան մրցանակ ստանալուց ավելի մեծ հաճույք է` ունենալ գրելու շնորհք և, առավել ևս, գրելու հնարավորություն: