Առանց քաղաքականության. Ընդմիջում
Սիրանը չոբան Սարոյի հինգերորդ կնիկն էր։ Սարոն քյոսա էր՝ երեսը սրեկված ու դեռահաս տղու պես ողորկ ու անմազ։ Քանի՜-քանի տարի էր, քափ ու քրտինքի մեջ կորած՝ էրեխա էր ստեղծում. քրտինքը ջրի պես հոսում էր, շապիկը չորանում, բայց պտուղը չէր հասունանում ու չէր հասնում։ Ուրիշները միամիտ քուն էին մտնում ու քնաթաթախ էրեխա ունենում, իսկ ինքը բաց աչքով էլ աջ զարկում, ձախ զարկում, վերից ու վարից հուպ տալիս, միևնույն է, իր նպատակին չէր հասնում։ Անկողինը ցուրտ էր ու դատարկ, առանց մանկան ճիչի, առանց խինդ ու ծիծաղի։ Կինը կնոջ ետևից փոխում էր. չոբան Սարոն բոլորի վրա կասկածում էր, բացի իրենից։ Սիրանը բացառություն էր։ Սարոն էրեխու պես անգետ էր ու միամիտ, բայց Սիրանն էլ հո Սարո՞ չէր… Մի օր էլ, երբ մարդը անասունն առաջ արած մառախլապատ սարերը բարձրացավ, ինքն էլ, ստինքները վեր թողած, գնաց էրեխու ետևից։
Սերը մի այլ տեղ է, կիրքը՝ սիրո մեջ, մանավանդ, երբ գտնում ես վայելչագեղ սիրո հոգին։ Սիրանը ծաղկավոր գիշերանոց էր հագնում։ Ծաղկավոր գիշերանոցը հանելը հեշտ էր ու հեշտագին բոլորի համար, առավել ևս՝ Սարոյի։ Բայց մի փոքրիկ դիպված կար. Սարոն ամեն գիշեր Սիրանի անկողին էր մտնում` էդպես էլ գիշերանոցի ծաղիկների տակ չտեսնելով իրական պարտեզը։ Իսկական ծաղիկներն էնտեղ էին։ Էն, ինչը հասու չեղավ Սարոյին, հասու եղավ մեկ ուրիշին։ Ծաղիկը ուրիշը քաղեց, մինչդեռ նեկտարը Սարոյին բաժին հասավ։ Սիրանի կրծքի տակ մեղրի պես քաղցր ու անուշ պտուղ էր բնադրել։ Ինն ամիս անց Սիրանի վրա, ոնց որ ձմերուկ, կլոր ու ողորկ փոր էր բոլորվել, Սարոյի մեջ էլ` աշխարհի չափ մի մեծ ուրախություն։ Բայց էդպես էլ Սիրանի սիրտը Սարոյին չկպավ։ Սիրտն անհաս կամուրջ էր. մնում էր կամրջել ու անրջել։ Սակայն Սիրանը կամուրջը ուրիշ տեղ էր փնտրում՝ անուրջները թողնելով Սարոյի անկողնում։ Գյուղն ամեն ինչ տեսել էր, տեսել էր նույնիսկ Սարոյի կույր մայրը, իսկ Սարոն իր ուրախությունից զատ ոչինչ չէր տեսնում։ Ու երբ լսվել էր մանկան ճիչն ու բարուրվել էդ մեծ ուրախությունը, Սարոն գնացել էր գյուղամեջ, կուրծքը դուրս գցած մեյդան ելել ու չեղած բեղերը ողորկ ափերով սղալել։
Մոտեցողը շնորհավորում էր։
– Հորով, մորով ըլնի,- ասում էին։
– Թող ըլնի, ըլնի ու էլի կըլնի,- պարծանքով ասել էր Սարոն,- աղբերիգին քիրիգ ա պեդք, էդ քիրիգին էլ` քիրիգ, էն աղբերիգին էլ` աղբերիգ… Բա -… Զագազը դվել եմ…
Կպարծենար, բա ո՞նց չէր պարծենա։ Թուրը ծովովն էր տվել։ Ո՞վ կհավատար… Հրեն` ծովը էրկու կես էր եղել…
Էդպես զոռով-շառով երկու երեխա ունեցավ, մինչև մի շաղոտ օր էլ անասունի հետ գնաց սարերն ու էլ ետ չեկավ։ Խաբարը բերին, թե գիլանոց է եղել։ Յափնջուց զատ, իրենից բան չէր մնացել։ Յափնջին էլ բերեցին, ծանոթ-անծանոթ վրեն լաց եղան ու, եղած-չեղածը կարմիր դագաղի մեջ դրած, թաղեցին Վենձ քարի գլխի հանգստարանում։ Սիրանը մնաց անմարդ, երկու էրեխեն վզին, կույր սկեսուրն ու պառավ սկեսրայրն էլ վրեն դավեսկա։ Քանի Սարոն կար, էլի քչից-շատից հարսնություն էր անում։ Ուրիշ որ ոչինչ, սկեսրայրին դնում էր տաշտում՝ լողացնում։ Խեղճ հալիվորը կծղել, պուճուրացել, սպիտակ շապիկը հագին, ճերմակ մորուքը վրեն` բռաչափ ձմեռ պապիկ էր դարձել։ Տաք ջուրը տոլչա-տոլչա գլխին էր գալիս։ Հալիվորը ջերմությունից դուրալիորեն ընդդարմնացել, ասես նիրվանա, թմբիրը գլխում, բոլորովին իրեն վեր էր թողել։ Փոխանի ճեղքից էն բանը դուրս էր ընկել ու չորացած չրի նման կախ ընկել։ Սիրանը, թե` պապի՛, քեզ հավաքի՛, պապի՛, չմանգուլդ քեզ քաշի՛, պապի՛, պապի՛… Պապին ո՛չ լսել էր, ո՛չ էլ հարսի հորդորին ականջալուր եղել։ Ջանը դիր էր արել տաք ջրին ու ո՛չ դիրքն էր փոխել, ո՛չ էլ էղած-չեղածը ներս քաշել։ Բայց դե, Սիրանը հո դրա կարո՞տը չէր… Գեղում դրանից էնքա՜ն էր տեսել` վենձ ու պուճուր, առողջ ու առնական։ Կարևորը մեծ ու պուճուրը չէին, կարևորը, որ աշխույժ ու զվարթուն լինեին…
Ամեն մարդ իր գործում ուստա պիտի լինի։ Իմ քեռի Բենոն, որ ժեստանչի էր, ասում էր, եթե իմանամ մեր գեղումն ինձանից եգին փեչ սարքող կա, մատներս կծեծեմ… Դե, էդ կնիկն էլ էդ գործում էր ուստա։ Բայց, վերջիվերջո, հարս էր, անպարկեշտ էր օջախի միջին բացիեբաց ճլորած չիր լողացնել։ Տեսնողն ի՞նչ կասեր… Իր մերը կասեր՝ բիճն էլ իր կնունքն ուզում ա… Որ շատ ասել էր, ու պապն էլ լսելու չէր տվել, ձեռը տարել էր վառարանի տակի մաշին` կրակի բռնիչին, դրանով այրվող փետերը իրար էին բերում ու շիկացած անձողը խառնում։ Մաշեն տարել, մոտեցրել էր շապիկի շեքամիջի ճեղքին, որ էն անամոթ բանը ուսլուբին բռնի ու տեղին արթնակ բունը գցի։ Էն էլ դեռ չբռնած՝ հալիվորը ասես շանթահար ծառս էր էլել ու տաշտից իրեն դուրս գցել։ Ո՞նց էր մոռացել, ախր, նոր, րոպե առաջ էր ջրով լի պղնձի տակի կրակը թեժացնելու նպատակով մաշով վառարանի շեղջերը իրար բերել։ Սկեսրայրը բղավում էր, հո չէր գոռում… Էրկու ձեռքով ունեցած-չունեցածը բռնած՝ տանից իրեն դուրս էր գցել։ Ձուն ձմեռ. ձենը գլուխը գցած՝ գեղով մեկ էր արել։ Դե, ո՞ւմ չիր ու չամիչը տաք-տաք, պողացած պողպատով բռնեն, որ ցավից չմղկտար… Ցավից ազատվելու համար էր իրեն գեղի ձնոտ կալերը գցել… Էլ թոռ, էլ թոռնատեր հետևից կանչում էին՝ պապի՛, արի՛, արի՛, պապի՛… Էլ պապ կգա՞ր…
– Մեռա՜, մեռա՜…,- գոռում էր…
Բայց ո՞վ էր տեսել մեռնողն էդ տեսակ ձեն հաներ… Էդ էր ու էդ, թե հալիվորն էլ հարսի տաշտը կմտներ։ Հարսին էլ մոռացավ, նրա բերած դրած տաշտին էլ։ Ասենք, երկար էլ չքաշեց, էրկու ամիս հետո հոգին ավանդեց։ Աշխարհն ում էր մնացել, որ Սարոյին կամ իր հորը մնար։ Բայցևայնպես, կյանքը չէր վերջանում։ Սարոն գնաց, սկեսրայրը գնաց, մնաց Սիրանը` իր ծնեփակ բոյը, ցից կրծքերը, բողչա կոնքերը, կրակոտ աչքերը, և որ անբաժան էր, տղամարդու անփափագ կարոտը … Դրան էլ գումարած` էրկու եթում էրեխեն ու կույր սկեսուրը …
– Վայելես դու, Սիրա՜ն, վայելե՛ս…
Սկեսուրը նստում էր թախտի ծայրին, վրդովված ձեռքի չալիկը զարկում նստատեղի կողափայտերին, անհանգիստ, տենդագին ռիթմով թակում էր ու հառաչում.
– Վայելես դու, Սիրա՜ն, վայելե՛ս…
Ձեռնափայտը իր աչքերն էր։ Աչքերը մարեցին դեռ անցյալ տարի մի անհասկանալի հիվանդությունից. սկզբում դիմացինին մեկի փոխարեն երկուսն էր տեսնում, հետո դա էլ չտեսավ` առջևը ասես սպիտակ սվաղված պատ, ապա էդ պատն էլ քանդվեց, լույսն իսպառ վերացավ, թաղվեց խավարի մեջ։ Հույսը մինուճար որդին էր` Սարոն, էն էլ անասունն առաջն արած՝ գնաց սարերն ու էլ հետ չեկավ։ Էրկու մանկահասակ երեխան մի օրում եթում դարձան։ Սիրան հարսի ուշքումիտքն էլ բոլորովին ուրիշ տեղ էր։ Թրև էր գալիս աջ ու ձախ։ Սկեսուրի աչքը չէր տեսնում, բայց ականջը լսում էր․ ականջները կարմրել էին հարսի մասին անաբուռ պատմություններ լսելուց։ Վերջը Սիրանը կապվեց Տզմանանց Կոլի տղու հետ։ Նրան Խաշուրի էին ասում։ Խաշ ուտելու համար Խաշուրու խելքն իրանը չէր։ Մի խաշի սեղանի էլ, որտեղ Սիրանը մատուցող էր, Խաշուրին խաշը կերել, արաղը խմել, աչքը գցել Սիրանի գունդ ու կծիկ կրծքերին ու հարբել էր նրա բուրմունքից։ Գիշերը խմել էր, Սիրանի հետ քնել, ցերեկը խումհարի մեջ ընկել։ Էլ Սիրանից բաժանում չուներ։ Նա էր իր խաշը, արաղը, նրանով էր հարբում ու ապրում։ Սիրանը Խաշուրուց մի տղա էր ունեցել ու իր սկեսուրին, էրկու էրեխուն մոռացել։ Թե մեկ-մեկ մթան հետ էրեխանց էրեսը տենում էր, էդ էլ դադարեցրեց. մնաց Տզմանաց տանը ու էլ հետ չեկավ։ Էրկու պուճուր էրեխեն մնացին կույր սկեսուրի հույսին… Անաչք, ոտ ու ձեռը թախտից կապված՝ էդ պառավ կինը թե ո՞նց էր պահում էրեխանցը, մեկ իրեն էր հայտնի, մեկ էլ Աստծուն…
– Վայելես դու, Սիրա՜ն, վայելե՛ս…
Հարևան ու բարեկամ էրեխանցն ավելի էին ձեռնահաս, քան էրեխանց մերը։ Ով ինչով կարողանում էր, օգնում էր։ Էրեխեքը քոմակովի մեծացան, տուն ու տեղ դրեցին ու մոռացան Սիրան մորը։ Նրանք երբեք իրենց տատին չլքեցին։ Տատը թոռների ձեռքերի վրա հոգին ավանդեց։ Հրաշքներ կան, որ միայն երկնքում են լինում։ Տատի կույր աչքերը էնտեղ բացվեցին, բայց հոգու հառաչը էդպես էլ իրեն չլքեց.
– Վայելես դու, Սիրա՜ն, վայելե՛ս…
Տարիներն իրենց խոսքն ասում էին։ Սիրանը պառավել էր, կյանքն էլ նույն վայելքը չուներ։ Խաշուրին վաղուց մեռել էր, մնացել էր նրանից մնացած տղու հույսին։ Տղեն էլ քաղաք էր գնացել ու մեկ-մեկ էր գալիս մորը տեսության։ Ամեն ինչ իր ավարտն ունի։ Էս պատմությունն էլ բացառություն չեղավ։ Կյանքը ծտի պես բռից թռա՜վ… Այլևս էն գրավչությունը չունեին ծնեփակ բոյը, մարմար մարմինը, կրակոտ աչքերն ու տռփալից իրանի բոլորանքները, որ ժամանակին տղամարդկանց սիրտ էին դողացնում։ Սիրանն անկողին էր ընկել։ Հարևաններն էին հաց ու ջուր անում։ Աստծո վարձքը արարմունք էր։ Ո՛չ կարողանում էր վեր կենալ, ո՛չ էլ կարողանում էր իր պետքերը հոգալ։ Տղեն էլ՝ մեծ քաղաքի եռքի մեջ. աչքը ջուր էր կտրում նրա ճամփին։ Օր ու գիշեր գամված էր անկողնուն։ Պառկելն էլի փառք էր, անմեղ վայելք, մինչև գալիս էր էն պահը… է՛ն, է՛ն` չարքերի գալուստը… Մեկ էլ տաքը տալիս էր ջանին, միանգամից, վայրկենապես էրվում, խորովվում էր, վերմակի տակ քլթքլթում էր, ասես եռացող ջրի պղպջակ, անկողնու վրա վեր ու վար թռչում… Կրակոտ լեզվակները լիզում էին մարմինը, սև, ոնց որ հալվող ձյութ, կպչում ոտքերին, կոնքերին, մեջքին, մազերին… Վեր ու վեր էր թռչում, ջրի պես քլթքլթում, ուժերը հավաքում ու մի վերջին ճիգով իրեն մահճակալից դուրս գցում։ Պոկվել, ազատվել էր ուզում կրակի ճիրաններից, մարմինը բզկտող պոզավոր գազաններից…
Իսկ այն ափին դեռ անմոռուկներ էին ծաղկում` կապույտ թերթերով, դեղին գլխիկներով, սպիտակ առէջով… Կապույտը կապույտի մեջ` երկնագույն ծով, որ արբունքի բույրն ուներ, ծաղկուն օրերի վայելքը, կարոտի մորմոքը… Հիմա դա ո՞ւր է` թառամած կյանքի սարալանջին… Ա՜խ, օրե՛ր, օրե՛ր, օշինդրով խնկարկված, խինդ ու ծիծաղով լեցուն, կրքով, տռփանքով օծված, աստղերով զարդարուն… Թիթեռի կյանք՝ գույնզգույն թևիկներով, որ ծիածանվեցին, թափ առան, թռան զրնգուն առավոտի մեջ… Եվ ի թևից Սիրանույշ տեղ-տեղ գոհար, զմրուխտ, ադամանդ, սուտակ, լաջվարդ, մեղեսիկ ու շափյուղա տեղար, շաղվեր ու սփռվեր աշխարհի մեջ, սիրո արգանդում… Գիշեր, գիշեր, գիշեր հեշտագին, արեգակ սուզված, լուսնի լույսով ողողված մարմիններ ոսկեգույն, որ մոլորվեցին սիրո ճամփին ամոթխած… Ո՞ւր կորան օրերը, որտե՞ղ մթնեցին երազները, ո՞ւր, որտե՞ղ մայրացավ արեգակն… Արեգակն արդար… Անցան, գնացին օրերը, ու վրա հասան ցավերը… Վա՛խ, հանեցին, քրքրեցին, խլխլեցին ծաղկավոր գիշերանոցը… Դեռ ինչքա՜ն ծաղիկ պիտի բուսներ գիշերազգեստ, ծաղկուն քողի տակ, որ չբուսնավ այս տեղին…
Անկողին, մղձավանջ, տխուր ու տրտում, չարքերի հրավերք` անդունդ, խորտակում.
– Կրակը ջանս ուտում ա, մազութը պոկ չի գալիս մեջքիցս, էրվում եմ, խորովվում, էս ի՞նչ պոզեր են, դբա ինձ ա գալիս, ոնց որ բուղա.․. ցուլ ա, ցո՛ւլ` օլորած պոզերով, արնախում աչքերով… Էս ա, գալիս, վազում ա, պնչերից փսլինք ա թափվում, կրակ ա թփվում, գալիս ա… գալի՛ս… հրե՛ս, վրես կթռչի… Օգնեցե՜ք, փրկե՜ք…
Ոչ ոք չէր օգնում, ինքն էր ուզում իրեն փրկի. մահճակալից դուրս էր թռչում, ընկնում հատակին, թպրտում, տապակվում, աղաչում, պաղատում… Էդպես երկու տարի` մերթ ընդ մերթ… Օրհասական էն պահին էլի այրոցքի մեջ էր։ Մինչև կուրծքը թաղված էր ձյութի ու կրակի մեջ։ Տղան եկել էր։ Դողէրոցքի մեջ էր։ Բռնվել էր տղայից, ճանկռում էր ձեռքերը, բազուկները, պարանոցը, ջղաձգվում, որդուց կառչած՝ ուզում էր դուրս պրծնել կլանող երախից։ Իզուր։ Հրե լեզվակները լափլփում էին ոտքերը, կոնքերը, կուրծքը… Ուր որ է, կխորտակվեր, կսուզվեր հալոցքի մեջ։ Ցավը անտանելի էր, ցած էր քաշում, գրեթե հասել էր այնտեղ, որտեղից անդին սև խոռոչ էր, անհատակ անդունդ։ Ականջները խշշում էին, ասես ընդերքից ջրեր հոսեին, թե՞ մետաղական դղրդոց էր։
– Էս ջո՞ւրն ա, թե՞ գնացքը,- ասաց։
– Գնացքը,- արձագանքեցին։
Իսկապես։ Տունը ձորի պռնկին էր։ Ձորի օձիքն ընկած վիշապի պես ոլորվելով սողում էր գնացքը։
– Գնացքը գնա՜ց…,- ասաց։
Ու գնաց` դողէրոցքով, խռխռոցով, ցնցումներով, խորովվելով, կրակով բռնկված, եռքի մեջ տապակվելով` անէության երախն ընկածի ահով ու սարսափով…
…Սկեսուրը լուռ վկան էր։ Լայն բացված աչքերը հառել էր ցած։ Բարձրերում խաղաղ էր։ Աչքերը պսպղում էին, պլպլում։ Աչքերն այնտեղ էին բացվել։ Այլևս ձեռնափայտի հույսին չէր. աշխարհը՝ ոնց որ բռի մեջ։ Ողջը տեսանելի էր.
– Վայելես դու, Սիրա՜ն, վայելե’ս…
17.11.2023թ․
ԼԵՎՈՆ ՋԱՎԱԽՅԱՆ
Լուսանկարը՝ Զավեն Խաչիկյանի
