«2020թ. ազգային անվտանգության ռազմավարությունում տեքստից հանվել է «ազգային եկեղեցի» ձևակերպումը». Թամարա Շաքարյան

Հուլիսի 10-ին հրապարակվեց 2020թ. ազգային անվտանգության ռազմավարությունում տեքստը, որում բացակայում էր «ազգային եկեղեցի» ձևակերպումը: Բացի դրանից, նույն տեքստում առաջին անգամ որպես ազգային արժեք են ճանաչվել այլ կրոնական կառույցներ: Այս համատեքստում հատկապես կարևորվել է Հայ Առաքելական սուրբ եկեղեցին (ՀԱՍԵ) հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ ճանաչելու խնդիրը: Այս և պետություն-եկեղեցի իրավահարաբերությունների այլ կողմերի մասին 168.am-ը զրուցել է «Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու սահմանադրական կարգավիճակի բարեփոխումների դոկտրինալ հայեցակարգի» համահեղինակ, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Թամարա Շաքարյանի հետ:

– Դուք և իրավագիտության դոկտոր, Սահմանադրական բարեփոխումների հանձնաժողովի անդամ Արթուր Ղամբարյանը պատրաստել և հանձնաժողովի դատին եք ներկայացրել «Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու սահմանադրական կարգավիճակի բարեփոխումների դոկտրինալ հայեցակարգը»: Ի վերջո, ի՞նչ ասել է «Հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ» հասկացությունը, ի՞նչ է դա տալու Հայ Առաքելական սուրբ եկեղեցուն, ի՞նչ խնդիրներ է լուծելու:

– Հանրային և մասնավոր իրավունքների իրավաբանական անձանց դոկտրինալ դասակարգման համակարգում եկեղեցին համարվել է որպես հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ: Փորձեմ սպառիչ ներկայացնել հանրային իրավունքի իրավաբանական անձի այն հիմնական առանձնահատկությունները, որոնցով վերջինս տարբերվում է մասնավոր իրավունքի իրավաբանական անձից: Այսպես,  հանրային իրավունքի իրավաբանական անձը հետապնդում է ոչ թե մասնավոր շահեր, այլ հանրային (հասարակական) շահեր, դրա կարգավիճակը կամ առնվազն կարգավիճակի հիմունքները սահմանվում են Սահմանադրությամբ կամ պետական այլ նորմատիվ ակտով, դրա ստեղծման, վերակազմակերպման կամ լուծարման դեպքերում վերջինիս ինքնավարությունը էապես սահմանափակված է, այն, որպես կանոն, չունի կանոնադրություն և պետականորեն չի գրանցվում,  այլ ստեղծվում և գործում է որոշակի իրավական ակտի հիման վրա, կամ կիրառվում են պետական գրանցման առանձնահատուկ ընթացակարգեր:

Ազգային Եկեղեցու հանրային իրավական կարգավիճակը պատմականորեն ձևավորված և օբյեկտիվորեն գոյություն ունեցող ճանաչված փաստ է, որը պարզապես պետք է ժամանակակից իրավաբանական եզրութաբանությամբ ամրագրել  Սահմանադրությունում, որպեսզի չփորձեն օրենսդրական կարգավորումների լույսի ներքո Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին (ՀԱՍԵ) համարել դասական կրոնական կազմակերպություն, և վերջինիս ստեղծման, լուծարման և մի շարք այլ մասնավոր–իրավական հարցերով (սնանկացում, ինքնալուծարում և այլն) կիրառել մասնավոր իրավունքով սահմանված ընդհանուր կարգավորումները: Օրինակ` Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու նյութական և հոգևոր ժառանգությունը խիստ հիպոթետիկ, որպես պարտավորության ապահովման միջոց՝ կարող է գրավադրվել, օտարվել, արգելադրվել, կամ դրա նկատմամբ կարող են կիրառվել բռնագանձման կամ բռնագրավման նորմերը և այլն: Այս և նմանաբնույթ հարցերի լուծման միջոցը Եկեղեցու` որպես հանրային իրավունքի իրավաբանական անձի, սահմանադրորեն ամրագրումն է: Միևնույն ժամանակ նշեմ, որ այդ պարագայում, ի տարբերություն հենց դասական կրոնական կազմակերպությունների, Եկեղեցու ինքնավարությունն էլ էապես սահմանափակված կլինի:

– Հայաստանյաց Առաքելական սուրբ եկեղեցու փաստական և իրավական կարգավիճակները որքանո՞վ են անհամապատասխան:

– Փաստական և իրավական կարգավիճակների անհամապատասխանությունը դրսևորվում է հետևյալում: ՀԱՍԵ-ն, չնայած որպես ազգային եկեղեցի ճանաչելու մասին դրույթը ամրագրված է դեռևս 01.06.1991թ. «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» օրենքում, սահմանադրորեն որպես ազգային եկեղեցի ճանաչվեց 2005թ. և 2015թ. փոփոխություններով Սահմանադրությունում: Ու թեև սահմանադրորեն ամրագրվեց դա, ընթացիկ օրենսդրությամբ ՀԱՍԵ-ն շարունակում է համարվել դասական կրոնական կազմակերպություն: Միևնույն ժամանակ  «ՀՀ և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու հարաբերությունների մասին» օրենքով  ՀԱՍԵ-ի համար սահմանված են դրույթներ, որոնք փաստացի վկայում են նրա հատուկ իրավաբանական կարգավիճակի մասին, օրինակ` ՀԱՍԵ-ի կողմից ամուսնությունների գրանցման հնարավորություն, մշտական հոգևոր ներկայացուցիչ ունենալու իրավունքը հիվանդանոցներում, մանկատներում, տուն-ինտերնատներում, զորամասերում, ազատազրկման վայրերում և այլն: Եվ նաև չպետք է անտեսել պատմական փաստերը՝ ՀԱՍԵ-ի կարգավիճակի հաստատումը բարձրագույն պետաիշխանական ակտով, երբ 301 թ. Տրդատ արքայի կարգադրությամբ քրիստոնեությունը Մեծ Հայքում ճանաչվեց պետական կրոն, և Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի ջանքերով կարճ ժամանակամիջոցում ստեղծվեց եկեղեցական նվիրապետական (վարչական) կառույցը, ու հենց այս ժամանակաշրջանում Եկեղեցին պետության համաձայնությամբ նախաձեռնել էր նաև իրավական նորմեր սահմանելու գործընթացը:

– Ի՞նչ է նշանակում՝ պետռեգիստրում ՀԱՍԵ-ն գրանցվել է ֆիզիկական անձանց կողմից: Ովքե՞ր են դա արել, ի՞նչ օրենսդրական հիմնավորմամբ:

– ՀԱՍԵ-ն՝ որպես մասնավոր իրավունքի իրավաբանական անձ (դասական կրոնական կազմակերպություն) համարելու դեպքում նրա իրավասուբյեկտությունը կախվածության մեջ է դրված պետական գրանցումից, ինչը, ինչպես արդեն նկատեցիք, հակապատմական է: ՀԱՍԵ-ն՝ որպես կրոնական կազմակերպություն, հետևյալ անվանումով` «Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի» Կրոնական կազմակերպություն, հիմնադրվել է երկու ֆիզիկական անձանց` Հակոբ Գևորգյանի և Ներսիսյան Գարեգին Բ-ի կողմից, գրանցվել է 20.03.1998թ.-ին, և 2005 թ. սահմանադրական փոփոխություններից հետո  այս հակապատմական փաստը ոչ միայն չվերացվեց, այլ 07.12.2007թ. ՀԱՍԵ-ն երկու ֆիզիկական անձանց կողմից կրկին գրանցվեց՝ որպես կրոնական կազմակերպություն:

– Դոկտրինալ հայեցակարգում ասվում է, եթե ՀԱՍԵ-ն կրոնական կազմակերպություն է, ապա այն մի օր կարող է լուծարվել կամ ինքնալուծարվել, բայց ՀԱՍԵ-ի պարագայում որևէ մեկի մտքով նման բան անգամ անցնել չի կարող: Ի՞նչ պետք է անել ՀԱՍԵ-ն իսկապես մնացյալ կրոնական կազմակերպություններից ստվար սահմանագծով զատելու համար: Ի՞նչ վտանգներ է իր մեջ պարունակում ՀԱՍԵ-ն զուտ որպես կրոնական կազմակերպություն ճանաչելը:

– Խնդիրը հենց դրա մեջ է, այնպես կարգավորել, որ որևէ մեկի մտքով, ինչպես Դուք եք նշում, նման բան չանցնի: Թերևս, գործող կարգավորումների համատեքստում, օրինակ, հնարավոր է՝ հիպոթետիկ ՀԱՍԵ-ն որոշում կայացնի ինքնալուծարքի եղանակով իր գործունեությունը դադարեցնելու մասին, իսկ պետությունը տվյալ դեպքում չի կարող որևէ միջամտություն ունենալ, սա հենց այդ վտանգներից մեկն է: Իսկ մնացածի մասին արդեն նշեցի նախորդ հարցադրումների համատեքստում:

– Այս հայեցակարգի վերաբերյալ Արթուր Ղամբարյանը գրել էր, որ Հայ Եկեղեցու հատուկ իրավաբանական կարգավիճակի սահմանադրական ճանաչումը չպետք է առիթ հանդիսանա դավանաբանական ոլորտում նեգատիվ խտրականություն դրսևորելու համար: Այս մասով Հայեցակարգում հստակ նշված է, որ Եկեղեցու հատուկ իրավաբանական կագավիճակից նման բան չի բխում, և դավանանքի ոլորտում նեգատիվ խտրականությունը հակասահմանադրական է: Խնդիրն առավելապես վերաբերում է օրինաստեղծ և իրավակիրառ ոլորտին: Մեկնաբանեք, խնդրեմ, ինչպե՞ս պետք է կարգավորվի օրենսդրական դաշտը, որ սահմանադրականության հետ խնդիրներ չառաջանան:

– Ինչպես նշել ենք, հավասարություն պետք է փնտրել հավասարների միջև, իսկ  անհավասարների միջև մաթեմատիկական հավասարությունը ծնում է անարդարություն: Սոսկ կրոնական (դավանաբանական) գործառույթների իրականացման տիրույթում Հայ Եկեղեցու և կրոնական կազմակերպությունների միջև պետք է լինի միասնական պետական մոտեցում: Դավանաբանական ոլորտից դուրս, Եկեղեցին՝ որպես հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ, կարող է ունենալ տարբերակված կարգավիճակ, օրինակ` Ազգային ժողովի առաջին նստաշրջանի բացման առթիվ ողջույնի ելույթի իրավունք ունեն Հանրապետության նախագահը և Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը: Նման հարցերը կկարգավորվեն արդեն ընթացիկ օրենսդրությամբ:

Նշեմ նաև, Ազգային Եկեղեցուն հանրային իրավունքի իրավաբանական անձի կարգավիճակ տալը ամենևին չի նշանակում միջամտություն այլ դավանանքների ազատությանը կամ կրոնական կազմակերպությունների նկատմամբ խտրականության ցուցաբերում, դա նաև վկայում է  միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը: Իսկ Եվրոպական կոնվենցիան ուղղակիորեն չի անդրադառնում անդամ երկրներում Եկեղեցու և Պետության փոխհարաբերություններին: Ու սա ոչ թե իրավական բաց է, այլ գիտակցված լռություն, քանի որ Եվրոպայում որոշ պետությունների սահմանադրություններ ավելի շուտ են կարգավորել Եկեղեցի–Պետություն հարաբերությունները, քան կոնվենցիան է ընդունվել: Եթե նախատեսեր հատուկ կարգավիճակ ունեցող ազգային եկեղեցի ունենալու արգելք, ապա Միացյալ Թագավորությունը, Նորվեգիան, Շվեդիան, Իսլանդիան  չէին վավերացնի այն: Ավելին, Եվրոպական դատարանը դեռևս 1989թ. Darby v. Sweden գործով որոշման մեջ ուղղակիորեն անդրադարձել է ազգային եկեղեցի ունենալու հանգամանքին՝ նշելով, որ պետական եկեղեցի ունենալու համակարգն ինքնին Եվրոպական կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի խախտում չէ:

Վենետիկի հանձնաժողովն էլ նշել է, որ կրոնական կազմակերպություններից մեկի համար տարբերվող իրավական կարգավիճակ սահմանելն  ինքնին  մարդու  իրավունքների միջազգային ստանդարտների խախտում չէ:

– Ըստ էության դոկտրինալ հայեցակարգում ասվում է, որ ոչ մի միջազգային ստանդարտի չի հակասում, երբ դու քո ազգային եկեղեցուն հատուկ կարգավիճակ ես տալիս, իսկ Պետություն-Ազգային եկեղեցի իրավահարաբերությունները պետք է կարգավորվեն ոչ միակողմանի կերպով, երբ պետությունն ինչ ուզի, երբ ուզի՝ կարող է փոխել այդ օրենքում, այլ սահմանադրական համաձայնագրերով, ինչպես աշխարհի շատ առաջատար երկրներում է: Ի՞նչ լուծումներ եք տեսնում այս հարցում:

– Իրավահամեմատական տեսանկյունից Դանիայում, Հունգարիայում, Իսլանդիայում, Լիխտենշտեյնում, Մալթայում, Մոնակոյում, Նորվեգիայում, որոնք իրենց Սահմանադրություններում են ամրագրել եկեղեցու ազգային կամ պետական կարգավիճակը, Եվրոպական դատարանի մակարդակով ոչ միայն երբևէ չի քննարկվել այդ կարգավիճակը, այլ նաև երբևէ Կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի` մտքի, խղճի և կրոնի ազատության խախտում չի արձանագրվել: Այս պետությունները, մի քանի տասնամյակ հանդիսանալով կոնվենցիայի անդամ պետություն, մի քանիսը նույնիսկ կոնվենցիան առաջինը վավերացրած պետություններից են, գերազանց օրինակ են, թե ինչպես կարելի է ունենալ սահմանադրությամբ հաստատված հատուկ կարգավիճակով ազգային եկեղեցի կամ կրոն, սակայն չունենալ որևէ խնդիր այլ կրոնների և դրանց հետևորդների հետ: Վրաստանը, Հունաստանը և Միացյալ  Թագավորությունը եկեղեցու կամ կրոնի սահմանադրական կարգավիճակ ունեցող այն երեք պետություններն են, որոնց վերաբերյալ առկա են 9-րդ հոդվածի խախտման վերաբերյալ վճիռներ, սակայն դրանց համար հիմք չի հանդիսացել եկեղեցու սահմանադրությամբ նախատեսված հատուկ կարգավիճակը: Միջազգային մյուս չափանիշերն արդեն նախորդ հարցի համատեքստում ներկայացրեցի:

Մենք առաջարկում ենք սահմանադրորեն ամրագրել, որ ՀՀ և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու հարաբերությունները կարգավորվում են համաձայնագրով: Եկեղեցու և պետության միջև պայմանագրային կամ համաձայնագրային սկզբունքով հարաբերությունների կարգավորում գործում է նաև եվրոպական մի շարք այլ երկրներում` Վրաստան, Հունաստան, Լյուքսեմբուրգ, Ավստրիա, Լեհաստան, Իսպանիա, ինչպես նաև Բելառուսիա, Ղազախստան և այլն: Ավելին, պատմական փաստերը վկայում են, որ 1918-1920 թթ. Հայաստանյայց Առաքելական Մայր Եկեղեցու և ՀՀ միջև կնքվելիք դաշնագրի նախագիծ է մշակվել, որը շատ մանրամասն կարգավորել է երկու կողմերի հարաբերությունները:

– Եկեղեցական ժառանգության՝ որպես ազգային հարստության սահմանադրական ճանաչումն ի՞նչ խնդիր կլուծի:

– Ազգային հարստություն ճանաչումը կբերի պետության կողմից ազգային հարստությունը պաշտպանելու և պահպանելու սահմանադրական պոզիտիվ պարտականություն, և այդ արժեքները քաղաքացիական շրջանառության մեջ ներգրավելու արգելքներ ու սահմանափակումներ, որոնց մասին արդեն նշել եմ: Սակայն հարկ է նկատել, որ սա կվերաբերի բացառապես ազգային հարստություն համարվող ժառանգությանը, այլ ոչ՝ Եկեղեցու ամբողջ սեփականությանը:

– «Lautsi ընդդեմ Իտալիայի» գործով 2011թ. ընդունած որոշման մեջ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի Մեծ պալատի վճռով՝  Եվրոպական դատարանը համարել է, որ իտալական դպրոցների դասարաններում խաչի առկայությունը և դասագրքերում կրոնական բովանդակությամբ տեքստերը որևէ կերպ չեն խաթարում ոչ բազմակարծությունը, ոչ էլ կրոնի ազատությունը: Սա կարո՞ղ է նախադեպային լինել հետագայում Հայոց եկեղեցու պատմություն առարկայի հարցով ՄԻԵԴ դիմելու դեպքում, որովհետև փաստորեն անգամ միջազգային իրավունքի տեսակետից այստեղ խնդիր չկա, և կոնկրետ մեր դեպքում, օրինակ, Հայոց եկեղեցու պատմություն առարկայի դասավանդումը որևէ կերպ չի խախտում որևէ մեկի իրավունքը:

– Այս համատեքստում պետք է նշեմ, որ բոլոր այն երկրներում, որտեղ երկրի հիմնական օրենքի ուժով գործում են տվյալ երկրի պատմական, ազգային և մշակութային կյանքում կարևոր դերակատարություն իրականացրած եկեղեցիներ, որպես կանոն, հենց սահմանադրությամբ է ամրագրված նաև քրիստոնեական կրթության իրականացման մասին դրույթ: Օրինակ` Իսլանդիայի բոլոր դպրոցներում քրիստոնեական կրթությունը պարտադիր է, Լիխտենշտեյնում դպրոցներում կրոնական կրթությունն իրականացվում է եկեղեցու կողմից, Մալթայում բոլոր պետական դպրոցներում` որպես կրթական ծրագրի պարտադիր մաս է հանդիսանում, Մեծ Բրիտանիայում քրիստոնեական կրոնական դաստիարակությունն ուսուցանվում է հիմնական և միջնակարգ դպրոցներում, և այլն: Այսինքն` միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս արձանագրելու, որ ազգային եկեղեցուն հատուկ կարգավիճակից բխող որոշակի օրենսդրական առանձնահատկություններ սահմանելը ինքնին չի դիտարկվում՝ իբրև անհատի խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի խախտում: Հետևաբար,  որպես անհատի խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի խախտում դիտարկելու համատեքստում՝ շուրջ 15 տարի արդեն դասավանդվող այս առարկան կրթական ծրագրից հանելը բավարար չափով հիմնավորված չէ: Եվ չմոռանանք նաև՝ Վազգեն Ա Կաթողիկոսն է ասել` հայ հոգևորականը երկու տուն ունի, մեկն իր աղոթքի տունն է, մյուսը` հայ դպրոցը:

– Ինչո՞ւ հենց հիմա առաջացավ այս օրակարգն առաջ մղելու խնդիրը: Ի՞նչ վտանգներ եք տեսնում այժմ:

– Մեր հետազոտության կարևորությունն ավելի ընդգծվեց այդ 2020թ. ազգային անվտանգության ռազմավարության հրապարակմամբ: Ինչպես արդեն հայտարարել էինք, 2020թ. ազգային անվտանգության ռազմավարությունում տեքստից հանվել է «ազգային եկեղեցի» ձևակերպումը, իսկ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու` պատմական և ազգային օբյեկտիվ կարգավիճակն արտահայտող ձևակերպման բացակայությունն ինքնին հակասահմանադրական լռություն է: Ու թերևս, ինչքան էլ պետությունը փորձի առանց որևէ հիմնավորման խուսափել այս ձևակերպումից, պատմականորեն ձևավորված և օբյեկտիվորեն գոյություն ունեցող փաստերն անհերքելի են, իսկ նման քայլերը` հակապատմական: Մեր մյուս մտահոգությունը վերաբերում էր այն իրողությանը, որ 2020 թ. ազգային անվտանգության ռազմավարությունում առաջին անգամ որպես ազգային արժեք են ճանաչվել այլ կրոնական կառույցներ: Անհասկանալի է` օբյեկտիվ ի՞նչ չափանիշերից ելնելով է պետությունն այս փաստաթղթում այլ կրոնական կառույցներին համարել որպես ազգային արժեք: Մենք ամենևին չենք նսեմացնում այլ կրոնական կառույցների դերն ու նշանակությունը, սակայն անթույլատրելի ենք համարում՝ նման կարևոր փաստաթղթում նման կարևորության գնահատական տալ` առանց օբյեկտիվ հիմնավորումների և չափանիշերի, որոնք, թերևս, տեսանելի չեն այս փաստաթղթում:

Ամփոփելով՝ նշեմ, որ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու սահմանադրական կարգավիճակի հետազոտության իրականացման մեր առաջնային բարոյական շարժառիթն առկա իրողություններին համահունչ հայ ազգային ինքնության և հայապահպանության գործում Հայ Առաքելական եկեղեցու դերի ու նշանակության պահպանությունն է, ազգային և հոգևոր արժեքները սերունդներին փոխանցելու գիտակցումը, իսկ իրավական շարժառիթը` իրավական կարգավիճակի ամրագրման անհրաժեշտությունն է` դրա իրավական հետևանքներով հանդերձ: