«Տնտեսական աճը մեզ համար կարծես թթվածնի բարձիկ լինի, որը ստանալուց հետո մի քիչ ազատ կշնչենք»
Մեր զրուցակիցն է ՀՀ ֆինանսների նախարարության Պետական պարտքի կառավարման վարչության պետ Արշալույս Մարգարյանը
– Պարոն Մարգարյան, պետական պարտքի կառավարման ոլորտում ի՞նչ ռիսկեր կան այսօր։
– Պետական պարտքի կառավարման ռիսկերն ընդհանրապես՝ և՛ այսօր, և՛ երեկ, և՛ վաղը, գրեթե բոլորի համար հայտնի են և նույնը։ Ուղղակի կախված պարտքի պորտֆելի կառուցվածքից՝ այդ ռիսկերի առաջնահերթությունը և դրանց կառավարման առաջնահերթությունը պարբերաբար փոխվում է։ Այսպես՝ եթե քո պարտքի մեջ ներքին արժույթով թողարկված պարտքն ավելի մեծ տեսակարար կշիռ ունի, դա նշանակում է, որ քո մոտ նվազում է արտարժութային ռիսկը՝ մնալով այն չափով, որքանով քո պարտքի մեջ արտարժույթով թողարկված պարտքն է։
Եթե վերաֆինանսավորման ռիսկը, այսինքն` թողարկածդ պարտքը, խոշորածավալ մարումներ, պիկեր ունի, ապա դու ժամանակ առ ժամանակ մտածում ես, թե ինչ կլինի, եթե դրա մարման օրը չկարողանաս այդ չափով նոր պարտք թողարկել։ Վերաֆինանսավորման ռիսկը հատուկ է թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին պարտքին։ Դրա կառավարման եղանակներն ու գործիքներն էլ, կախված պարտքի կառավարման հմտություններից ու շուկայի զարգացման մակարդակից, տարբեր են լինում։ Մենք հետզհետե յուրացնում ենք այդ գործիքները ներքին և արտաքին շուկաներում, օրինակ՝ 2015 թ. եվրոպարտատոմսերի թողարկումը, երբ մենք դրան զուգահեռ՝ նախորդ թողարկումից հետգնում իրականացրեցինք՝ նվազեցնելով նախորդ թողարկման վերաֆինանսավորման ռիսկը և մարման ծավալը 700 մլն դոլարից իջեցրեցինք 500 մլն-ի։ Հաջորդը տոկսադրույքի ռիսկն է, որն այնքան ուժեղ է, ինչքան մեծ է քո պարտքի պորտֆելի տոկոսադրույքի անորոշությունը։
Իսկ ե՞րբ է ի հայտ գալիս այդ անորոշությունը՝ երբ դու ունես չֆիքսված տոկոսադրույքով պարտքի մեծ տեսակարար կշիռ։ Դա կարող է լինել ինդեքսավորվող, լողացող տոկոսադրույքով պարտք, և այլն։ Հավանաբար, մեր երկրի համար կարևոր ռիսկային գործոններից մեկը, որին պարտքի կառավարիչներն անընդհատ հետևում և փորձում են նվազեցնել, այսպես կոչված, ընթացիկ պարտքի ռիսկն է, այսինքն՝ քո պարտքի ամբողջ պորտֆելի որ մասն է, որ առաջիկա տարում պետք է մարվի։ Մեր 5.5 մլրդ պարտքը սփռված է մինչև 2050 թ.։ Եթե մի պահ ենթադրենք, որ այդ ամբողջ պարտքը պետք է մարվեր առաջիկա 3-4 տարիների ընթացքում, դա ընթացիկ պարտքի ռիսկն է կամ պարտքի մարման ժամանակացույցի կառավարումը։
Սա մեր ռիսկերի սպառիչ ցանկը չէ, որը հատուկ է մեր տիպի երկրների պարտքային պորտֆելին։ Այլ ռիսկերի առումով այնքան ավելի բարձր է քո պարտքի կառավարման ունակությունը, որքան դու կարողանում ես սրանից դուրս ռիսկերը տեսնել ու կառավարել։
– Կառավարությունը հաջորդ տարվա բյուջեում սահմանափակումներ է մտցրել արտաքին միջոցների ներգրավման առումով, բայց պնդում են, որ պարտքը կառավարելի է և վտանգավոր չէ։ Եթե հաշվի առնենք, որ պարտքը մարելու համար պետք է նոր պարտք վերցնել, դա պարտքային բեռը չի՞ ավելացնի և ավելի ռիսկային չի՞ դարձնի։
– Եթե պետությունը բյուջեն պլանավորում է պակասուրդով, ապա այդ պակասուրդը հենց այն նոր պարտքն է, որ կառավարությունը պատրաստվում է ավելացնել իր գոյություն ունեցող պարտքի վրա։ Այստեղ ուղղակի մի հանգամանք կա. պարտքը սպասարկման տեսակետից դառնում է վտանգավոր, եթե ինքը շատ երկար ժամանակ ավելի արագ է մեծանում, քան քո տնտեսական ներուժը։ Ամբողջ աշխարհում ընդունված կանոն է և վիճարկման ենթակա չէ, որ, եթե ճգնաժամային իրավիճակ է, պետությունը պետք է լրացուցիչ ծախսեր իրականացնի, եթե երկիրը պատերազմի մեջ է, պետք է ռազմական ծախսեր իրականացնի, այդ երկրների պարտք վերցնելը որևէ կանոնով չի բացատրվում, այլ իրենք պարտք են վերցնում՝ ըստ անհրաժեշտության, հոգսերը հոգալու համար։
Բայց եթե կայուն մակրոտնտեսական միջավայր է ենթադրվում, և տնտեսական աճի նախադրյալներ կան, այդ ճգնաժամային բոլոր երևույթները վերացած են, պետությունը որոշակի կանոններով է վերցնում պարտք՝ իր ներուժը մեծացնելու համար։ Կապիտալ ծախսերի համար վերցված պարտքի արդյունքում նոր արժեք ստեղծելու ընդունակությունն է բարձրանում, իսկ ընթացիկ ծախսերի համար պարտք վերցնելը կարելի է համեմատել ճոխ ծնունդ նշելու համար վերցված պարտքի հետ։ Մեր կառավարությունը շատ զգուշավոր և հեռատես է եղել այդ հարցերում։ Մենք երբեք այդ ծնունդի համար փող գրեթե չենք վերցրել։ Մենք պարտք վերցրել ենք ճգնաժամերի հետևանքները մեղմելու և տնտեսական աճը խթանելու համար, որը կարելի է դինամիկայով նայել։
– Բայց արդյունքում՝ այսօր ունենք տնտեսություն, որը, հենց վարչապետի բնորոշմամբ՝ շատ բարդ իրավիճակում է, իսկ հանրությունն էլ տեսնում է, որ պարտքը մեծանում է։ Այդ վերցված պարտքի օգտագործման արդյունավետությունն ինչպե՞ս չափել։
– Արդյունավետությունը գնահատելը պետք է պայմանավորված լինի կառավարության՝ արտաքին գործոնների ազդեցությունը մեզ վրա հետզհետե նվազեցնելուն ուղղված տնտեսական քաղաքականությամբ։ Պարտքի առաջացրած մտահոգությունները շարունակվելու են այնքան, քանի դեռ մեր արտաքին հատվածն էապես կախված է ռուսական շուկայից։ Բայց ես տեսնում եմ, որ մեր դինամիկան այդպիսին չէ, բավականին դիվերսիֆիկացվում են մեր արտաքին կապերը։ Եվ որքան դրանք դիվերսիֆիկացվեն, այնքան կախումը ռուսական շուկայից՝ թե՛ ներմուծման, թե՛ արտահանման առումով, պակասելու է։ Սա՝ առաջին։
Երկրորդը՝ մեր ներքին ռեսուրսը, մեր արտահանման պոտենցիալը ճիշտ օգտագործելու և ՀՆԱ արագ աճի դեպքում նույնպես մեղմվելու են պարտքի առաջացրած մտահոգությունները։ Դրանք ծագում են այն ժամանակ, երբ մարդիկ տեսնում են, որ երկար ժամանակ պարտքն աճում է, բայց տնտեսությունը նույն տեմպով չի գնում։ Մեր պարտքը երկրի ստեղծման օրվանից ոչ մի տարի չի պակասել, ամեն տարի էլ աճել է։ Բայց մինչև 2000 թ. պարտքն ավելի արագ էր աճում, քան ՀՆԱ-ն, 2000-2008 թթ. պարտքն աճում էր, բայց ՀՆԱ-ի մեջ տեսակարար կշիռը նվազում էր և 2008-ին դարձավ 14%, հետո ճգնաժամի հետևանքով մենք նորից սկսեցինք պարտք վերցնել, և այն հասել է ՀՆԱ-ի 50%-ից ավելիի, որքան և էր 1999 թ.-ին։ Այսինքն՝ մոտավորապես նույն մակարդակին ենք հասել։
Հաջորդ տարվա համար մենք ավելի փոքր դեֆիցիտ ենք պլանավորել, և պարտքի տեսակարար կշիռը նորից սկսելու է իջնել։ Այլ տարբերակ չկա, որովհետև տնտեսական աճը մեզ համար կարծես թթվածնի բարձիկ լինի, որը ստանալուց հետո մի քիչ ազատ կշնչենք, և բոլորը նորից կմոռանան պարտքի մասին, ինչպես մոռացել էին այս ամբողջ ընթացքում։ Նախկինում պարտքի մասին խոսում էին այն պատճառով, որ ինֆորմացիան փակ էր, իսկ երբ բացեցինք, դադարեցին խոսել։
Հիմա նորից խոսում են, որովհետև իրենց համար տեսանելի է՝ պարտքն աճում է, իսկ սպառողական պահանջարկը՝ նվազում, տնտեսությունը չի զարգանում։ Դա կախված է մեզանից, բայց ավելի շատ՝ արտաքին աշխարհից։ Մենք պետք է 2 ուղղությամբ աշխատենք՝ մեզնից կախված գործոններն արմատախիլ անենք, արտաքինից կախումն էլ թուլացնենք, որի համար հարկավոր է պարզապես շատ ընկերներ ունենալ։
– Ետադարձ հայացք ձգելով՝ եվրոպարտատոմսերի միջոցով ռուսական պարտքը փակելը որքանո՞վ էր արդարացված։
– Նախ՝ պարտքի կառավարիչները ետընթաց չեն նայում, իրենք առաջ են նայում, բայց այստեղ խնդիրը հետևյալն է՝ մենք ունեինք տոկոսադրույքի ռիսկ, որը կապված է լողացող տոկոսադրույքով պարտքի տեսակարար կշռի հետ։ Ինչքան փոքր է դա, այնքան փոքր է մեր տոկոսադրույքի ռիսկը։ Անհերքելի է նաև մյուս փաստարկը՝ ֆինանսական շուկաներում, բացի այն գործարքներից, որ բոլորը տեսնում են և կարող են գնահատել, կա նաև ածանցյալների շուկա, այսինքն՝ շատ գործիքներ, որոնցով նույնպես առևտուր է գնում, որի արդյունքում որոշվում է ամեն ինչի գինը։ Ռուսական պարտքը լողացող տոկոսադրույքով պարտք էր, որ ամեն օր միլիարդավոր դոլարների գործարքներով փոխանակվում է ֆիքսված պարտքի հետ։
Մեր գործարքի պահին ֆիքսված տոկսադրույքը 6.25% էր, ռուսական պարտքի սվոփ տոկսադրույքը՝ 5.87%, այսինքն՝ տարբերությունն ընդամենը 0.5%-ից էլ պակաս էր։ Բայց վերջին մեկ ամսում այդ 5.87%-ի աճը 1%-ից ավելի էր։ Եվ բոլոր մասնագետների գնահատմամբ՝ թե՛ ներքին և թե՛ արտաքին, դա հիանալի գործարք էր։ Եթե գնահատականների քաղաքական ենթատեքստերը հանում ենք, ոչ մեկը կասկածի տակ չի դրել այդ գործարքի պրոֆեսիոնալիզմը։
