«ՈՒՄ ճառագայթման աճը կարող է հանգեցնել մաշկի քաղցկեղի և աչքի կատարակտի դեպքերի աճի»
Սեպտեմբերի 16-ը օզոնային շերտի պահպանության միջազգային օրն է: Օզոնի դերի և նրա նոսրացման վտանգի մասին այսօր խիստ մտահոգ խոսում են աշխարհի շատ գիտնականներ: Այդ շերտի պահպանության և դրա կարևորության մասին «Արմենպրես»-ի թղթակիցը զրուցեց այդ բնագավառի ճանաչված մասնագետ, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու դոցենտ Մամիկոն Հակոբյանի հետ: Ստորև ներկայացնում ենք այդ հարցազրույցը:
– Պարոն Հակոբյան, խնդրում եմ հանրամատչելի ձևով բացատրեք, թե ի±նչ է իրենից ներկայացնում «օզոնային շերտը» և ի՞նչ է սպառնում մարդկությանը այդ շերտի նոսրացման պարագայում:
– Սիրով: Օզոնային շերտը մեր կենսապահովության երաշխիքն է: Օզոնը գազ է, որն առկա է մթնոլորտում: Օզոնի յուրաքանչյուր մոլեկուլ պարունակում է թթվածնի երեք ատոմ: Օզոնի մեծ մասը գտնվում է մթնոլորտի երկու շերտերում: Մթնոլորտային օզոնի շուրջ 10%-ը գտնվում է ներքնոլորտում, որն անմիջապես երկրի հետ շփվող շերտն է (ծովի մակերևույթից մինչև 10-16 կմ բարձրության վրա): Օզոնի մնացած մասը` մոտ 90%-ը, գտնվում է վերնոլորտում, որն սկսվում է անմիջապես ներքնոլորտից հետո և տարածվում մինչև ծովի մակերևույթից մոտ 50 կմ բարձրության վրա: Վերնոլորտային օզոնի մեծ զանգվածը հաճախ անվանում են «օզոնային շերտ»:
– Ինչպե՞ս է օզոնը գոյանում մթնոլորտում:
– Օզոնը մթնոլորտում առաջանում է բազմափուլ քիմիական ռեակցիաների հետևանքով, որի համար անհրաժեշտ է նաև Արեգակի լույսը: Վերնոլորտում այդ պրոցեսը սկսվում է թթվածնի մոլեկուլի (Օ2) տրոհումից` Արեգակի ուլտրամանուշակագույն (ՈՒՄ) ճառագայթման ազդեցության տակ: Ներքնոլորտում օզոնը ձևավորվում է տարբեր քիմիական ռեակցիանների միջոցով, որոնց մասնակցում են ածխաջրածին և ազոտ պարունակող գազերը:
– Ինչո՞ւ ենք հոգ տանում մթնոլորտային օզոնի պահպանության համար:
– Վերնոլորտային օզոնը կլանում է Արեգակի կենսաբանորեն վնասակար ՈՒՄ ճառագայթների որոշ մասը: Այդ օգտակար դերի շնորհիվ վերնոլորտային օզոնն անվանում են «լավ օզոն»: Հակառակ դրան՝ ներքնոլորտային օզոնը, որն առաջանում է օդի աղտոտվածության հետևանքով, համարվում է «վատ օզոն», որովհետև այն կարող է վնաս պատճառել մարդկանց, կենդանիներին և բույսերին:
–Ինչպե՞ս է չափվում օզոնի քանակությունը մթնոլորտում:
– Օզոնի քանակությունը մթնոլորտում չափվում է ինչպես երկրի վրա գտնվող, այնպես էլ տիեզերական դիտակայաններում գտնվող սարքավորումներով:
– Մարդկությունը ե՞րբ սկսեց ահազանգել օզոնային շերտի քայքայման մասին:
– 1970-ական թվականներին հայտնաբերվել է, որ մարդու կողմից ստեղծված որոշ քիմիական նյութեր կարող են քայքայել օզոնը և օզոնային շերտը, ինչի հետևանքով Երկրի մակերևույթին հասնող ՈՒՄ ճառագայթման աճը կարող է հանգեցնել մաշկի քաղցկեղի և աչքի կատարակտի դեպքերի աճի:
Բնապահպանական այս խնդրի հայտնաբերումից հետո հետազոտողներն իրենց ուշադրությունը կենտրոնացրել են օզոնային շերտին սպառնացող վտանգի ուսումնասիրության վրա: Դիտակայանների տվյալները ցույց են տվել, որ մթնոլորտում շարունակաբար աճում է օզոն քայքայող քիմիական նյութերի քանակությունը: Այդ աճը պայմանավորված է այնպիսի նյութերի աճող արտադրությամբ և օգտագործմամբ, ինչպիսիք են քլորֆտորածխածինները, որոնք օգտագործվում են սառնարաններում և օդորակիչներում, փրփուրների արտադրության մեջ` քիմիական մաքրման նպատակներով: Լաբորատոր փորձերը և մթնոլորտայի ն չափումները հայտնաբերեցին այն քիմիական ռեակցիաները, որոնցով քայքայվում է օզոնը: Ստացված տեղեկությունների հիման վրա ստեղծվեցին համակարգչային մոդելներ, որոնց օգնությամբ հնարավոր եղավ գնահատել ներկայումս տեղի ունեցող և ապագայում սպասվող օզոնային շերտի քայքայման աստիճանները: Աշխարհի շատ գիտնականների աշխատանքները հիմք են ծառայել օզոնի քայքայման գործընթացի խոր գիտական ընկալման համար: Պարզ է դարձել նաև, որ օզոն քայքայող նյութերի շարունակվող կուտակումը մթնոլորտում հանգեցնելու է օզոնային շերտի հետագա քայքայմանը:
Նկատի ունենալով օզոնային շերտի հետագա քայքայման հեռանկարը, աշխարհի պետությունները 1987 թ. սեպտեմբերի 16-ին ստորագրեցին Մոնրեալի արձանագրությունը` որպես համամոլորակային խնդրին համամոլորակային անդրադարձի միջոց: Հենց այդ օրն էլ նշվում է որպես օզոնային շերտի պահպանության միջազգային օր:
– Պարոն Հակոբյան, իսկ ինչպես են հայ գիտնականները մասնակցում այդ կարևորագույն խնդրի լուծման գործընթացին:
– Հայ գիտնականները օզոնի շերտի քայքայման հիմնախնդիրներով սկսել են զբաղվել դեռևս Մոնրեալի գիտաժողովից երկու տարի առաջ:
Հայաստանում օզոնային շերտի քայքայման հիմնախնդրին առնչվող աշխատանքներ և մոնիտորինգ կազմակերպելու ծրագրով դեռ 1985 թ. Ռուսաստանի Դաշնության «Թայֆուն» գիտաարտադրական միավորման նախաձեռնությամբ և երջանկահիշատակ տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Պարույր Մաթևոսյանի ղեկավարությամբ Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանում ստեղծվել էր գիտահետազոտական խումբ Երևանում և Սևանա լճի ափին ենթաարբանյակային օզոնաչափական կայաններ հիմնելու համար: Այդ կայանների ստեղծման նպատակն էր ապահովել օզոնի ընդհանուր պարունակության (ՕԸՊ) արբանյակային չափումների արդյունքների վերահսկումը վերգետնյա զուգահեռ չափումների միջոցով: Ես երջանիկ եմ, որ իմ ուսուցիչ և գիտական ղեկավար պրոֆեսոր Պարույր Մաթևոսյանն այն ժամանակ ինձ ևս ընդգրկեց այդ խմբում:
–Պարոն Հակոբյան, որքան ինձ հայտնի է, Ձեր կողմից մշակվել և պատրաստվել են չափիչներ, որոնց համար ստացել եք արտոնագրեր:
–Այո, հետազոտությունները ավելի արդյունավետ անցկացնելու նպատակով մշակվեցին և ստեղծվեցին երեք չափիչներ` «Մթնոլորտի օզոնի խտության չափման սարք», «Արեգակի ՈՒՄ ճառագայթման ինտենսիվության չափման սարք», «Մթնոլորտում ծծմբի երկօքսիդի խտության չափման սարք», ինչպես նաև մշակվեցին և ստեղծվեցին Արեգակին հետևող երկրային և ծովային համակարգեր, որոնք կիրառվեցին Բայկոնուրում անցկացված լայնածավալ գիտահետազոտական աշխատանքներում՝ արժանանալով մասնագետների բարձր գնահատականին: Դրանից հետո չափումներն իրականացվում և ստացված տվյալներն օգտագործվում էին Հայաստանի կենսոլորտի վրա օզոնի և ՈՒՄ ճառագայթման ազդեցության գնահատման համար: Չափումների արդյունքները, որոնք կատարվում էին Երևանի և Սևանի օզոնաչափական կետերում տեղադրված մեր ստեղծած սարքերի հիման վրա, վկայում էին Հայաստանի Հանրապետության բարդ օզոնամթնոլորտի դինամիկայի, ինչպես նաև միանշանակ կորելացիոն կապի առկայության մասին օզոնային շերտի նվազման և մարդու մաշկի քաղցկեղային հիվանդության միջև:
Մեր գիտնականները հայերեն, ռուսերեն և անգլերեն լեզուներով հրատարակել են այդ խնդրին առնչվող շուրջ երկու տասնյակ հետազոտական աշխատանքներ: Կարծում եմ, օզոնային շերտի քայքայման արդյունքները ուսումնասիրելու գործում հայ գիտնականները նույնպես անուրանալի վաստակ ունեն:
Ցավոք, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո մեր աշխատանքները դադարեցվեցին:
– Ո՞րն էր պատճառը, ֆինանսավորու՞մը:
– Այո: Ցավալի է, որ մեր երկրում սոցիալական պայմանների բերումով միշտ չէ, որ հնարավոր է գիտությանը հավուր պատշաճի ֆինանսավորել:
– Դուք երբևէ դիմե՞լ եք օզոնային շերտի վերաբերյալ ուսումնասիրությունները ֆինանսավորելու խնդրանքով:
– Օզոնային շերտի մոնիտորինգի արդյունքները կիրառական նպատակներով օգտագործելու համար 2007 և 2013 թվականներին ներկայացրել ենք հայտ «ՀՀ պետական բյուջեից գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության պայմանագրային (թեմատիկ) ֆինանսավորում ստանալու համար»: Ցավոք, մեր հայտը երկու անգամն էլ չի բավարարվել:
Հարցազրույցը վարեց Լևոն Ազրոյանը
