Անհայտ բլյուզ Վիլյամ Սարոյանի համար

(Էսսե)

Վիլյամ Սարոյանը առաջիններից մեկը եղավ, որ լինելով զարմանալիորեն բեղուն ու առատագիր, ասես շրջեց Էմիլ Զոլայի «Ոչ մի օր առանց տողի» անտանելիորեն անհողդողդ ու հայտնի արտահայտությունը, եւ «Խիզախ պատանին թռչող ճոճաձողի վրա» լավագույն ջազային իմպրովիզացիաները հիշեցնող պատմվածքից հետո, կարող էր ասել` «ոչ մի տող, առանց օրվա»… Առանց` այդ պարգեւված օրվա կենդանի հոգու շարժման, թրթիռի, վետվետումների, թիռթեւ բերկրանքի ու անհուն տրտմության:

Ոչ մի գրողի ստեղծագործություններում այնքան բլյուզ (ու նաեւ ջազ) չի հնչում, որքան Սարոյանի պատմվածքներում, եւ ոչ մի գրողի պարզունակությունը այնքան թվացյալ չէ, որքան հենց լավագույն բլյուզների խաբուսիկ միապաղաղությունը, որոնց ներքո ծաղկում է նախնական ու անկորնչելի սարսուռը:

Ինչպես ասում էր բլյուզային կիթառահար Ալբերտ Քոլինզը՝ «Պարզ երաժշտություն նվագելն ամենադժվարն է, իսկ բլյուզը` պարզ երաժշտություն է»: Նույնը կարելի է ասել Վիլյամ Սարոյանի գրականության մասին, որի աներեւակայելի պարզությունն ու անսքողությունը շատ հաճախ խրտնեցնում եւ վիրավորում է պատվանդանի վրա կանգնած` «բարձր» հոգեւոր արժեքներով ապրող մարդկանց, որոնց հայացքի առջեւ միշտ փռված է արժեքների սյունակավոր ու կանխորոշ ցանցը, որի մեջ ոչ մի «պատահական» ձուկ չի որսվում, եւ որոնց անհաղորդ են մնում գետի խորքում քլթքլթացող այն հնչյունները, որոնք ասես ստեղծվում են ինչ-որ այլ տարերքներից, եւ դա է հենց ջազի (ինչպես նաեւ՝ բլյուզի) հարստությունը` «նոր հնչյունների ներառնումը», որի մասին իր զրույցներից մեկում, ջազի, բլյուզի եւ սփիրիչուելսի մասին խոսելիս, եւ 20-րդ դարի մեծագույն կոմպոզիտորներից մեկի` Իգոր Ստրավինսկու սերն առ ջազը հիշատակելով, Բորխեսն ասում է` «Երբ ես ջազ եմ լսում, ինձ ամենից շատ գրավում է այն, որ ես լսում եմ ձայներ, որոնք ես չեմ լսում ոչ մի այլ երաժշտության մեջ»:

Ահա այդ «նոր հնչյունների ներառնումը» եւ միանգամայն նոր տոնայնությունը, ռիթմն ու ձայներանգն անվերջորեն առկա են Վ. Սարոյանի ստեղծագործություններում, եւ հատկապես պատմվածքներում ու էսսեներում, կամ որեւէ դասակարգման չտրվող յուրահատուկ հուշախոհագրություններում «Կյանքի եւ մահվան օրերը ու փախուստ դեպի լուսին», «Ահա եկավ, ահա գնում է ինքդ գիտես, թե ով», «Պատահական հանդիպումներ», «Մահազդներ», «Ծնունդներ» եւ այլն):

Եվ այն արմատախիլ արված եւ այլ հողերում ու քաղաքներում, երկնաքերների եւ անհաղորդ հայացքների տակ բուն դրած` օտար ու շփերթ քամիների տակ բվվացող ծառերի անսահման կարոտն ու տխրությունը եւ երբեմն էլ տերեւների արանքում պահկտված արեւի խատուտիկ ջերմությունն ու բեկբեկուն եւ բերկրուն լույսը, որից տրտմությունն ավելի անսահման է դառնում:

Եվ ահա այս պատկերը ծավալվեց աչքերիս մեջ եւ դանդաղ վար հոսեց, երբ օրերից մի օր Բլայնդ Վիլլի Ջոնսոնի բլյուզներից մեկի ներքո թարգմանում էի Վիլյամ Սարոյանի «Չհրատարակված գրողը, իր աղջիկն ու անձրեւը» փոքրիկ պատմվածքի առաջին պարբերությունը. «Անձրեւում է, այս ամիսների ընթացքում առաջին անգամ մեր փողոցի սալահատակը տրտում է իր ցոլացրած տներով, եւ ժամանակ առ ժամանակ լուսավորվում է անցնող մեքենայի լուսարձակով, որ տամուկ ու սուլող ձայնով ընթանում է փողոցն ի վեր: Նստած եմ մեր տան ճակատամասի սենյակում, իմ դուստր Ջոաննայի հետ: Երեք տարեկան փոքրիկ երեխա է նա, որ իր մոր մեծ աչքերն ունի եւ նույն անխռովությունը, եւ նա կանգնած պատուհանի մոտ դիտում է տրտմությունը: Սենյակում իր ներկայության եւ լռության պատճառով ես էլ մանկունակ զարմանքով նայում եմ աշխարհին, եւ ինձ թվում է, որ նրա իմաստությունը մարդկային միակ իմաստությունն է: Տեսնել, խորապես հուզվել կյանքի պատկերով եւ սակայն ոչինչ չասել: Երբ այսպես աղջկաս կողքին նայում եւ չեմ խոսում, ինձ թվում է՝ խոսքի մասին ավելին եմ ըմբռնում, քան երբեւէ ըմբռնել եմ: Այդուհանդերձ ինձ համար անկարելի է բառերով արտահայտել այն, ինչ որ կամենում եմ ասել: Ասես զգում եմ, որ Լռությունը ամեն ինչ է»:

Ահա դարձյալ սկսում ենք լսել գետի խորքում թավալվող ու վերուվարող հոսանքների ավաչն ու հծծյունները, իրենք իրենց ներսում ներհյուսվող ու խեղդվող ալիքների անտունիները, որոնցով այնքան լեցուն են Սարոյանի պատմվածքները:

Եվ մի պահ մտաբերվում է նրա «Գյուղացին» պատմվածքի` 1908-ին հեռավոր Ամերիկա ընկած ղուլթիկցի Սարգսի մեն մի նախադասությունը, ով իր հայրենակցի հարցմանը. «Իսկ Ամերիկան հավանո՞ւմ ես, սրտո՞վդ է, ղուլթիկցի եղբայր…», պատասխանում է. «Ի՞նչ իմանամ…գնա-արի, գնա-արի… ու ծանոթ-անծանոթ մարդկանց հետ սինիներ շուռ տուր…»:

Եվ այդ մեն մի բառով կամ նախադասությամբ սովորական պատմությունը, ասքը, խոհագրությունը, «նաղլը» մտքի թռիչքով հրաշքի վերածելու եզակի շնորհը, որ դրսեւորվում է իր բազում պատմվածքներում («Այն օրը», «Այո եւ ամեն», «Հայն ու հայը», «Հայ մուկը», «Խնդուքը», «Յոթանասուն հազար ասորիները», «666-ը», «Խեղճուկրակ արաբը»` այս թվարկումը դեռ երկար կարելի է շարունակել) եւ հատկապես «Իմ անձը երկրի երեսին» չքնաղ պատմվածք-խոհագրության մեջ, որի, այսպես կոչված, «գլխավոր հերոսը» գրամեքենան է, եւ որի շուրջ էլ հենց դառնում են բոլոր արկածները, մտորումները, իրադարձությունները եւ մտքի զարմանահրաշ թռիչքներն ու բեկումները, որ իրենց անսպասելի անցումներով ու փոքր-ինչ կոտրտված ու շեղ ռիթմերով հիշեցնում են բիբոպի լավագույն դաշնակահարներից մեկի` Թելոնիոս Մոնքի փշաքաղեցնող «ճամփորդությունները դաշնամուրի շուրջ»:

Իր այս երկի սկզբում Սարոյանն ասում է. «Ամենից դժվարը սկիզբն է, չէ՞ որ այնքան էլ դյուրին չէ լեզվից ընտրել հենց այն միակ պայծառ բառը, որը պիտի ապրի ընդմիշտ, եւ յուրաքանչյուրը տենչում է արտահայտել իրեն հենց այդ անհրաժեշտ ու միակ բառով: Բանաստեղծությունը, պատմվածքը, վեպը, էսսեն, երազի հանգույն, սոսկ բառ է այն լեզվից, որից դեռ չենք սովորել թարգմանել, գիշերվա այդ մունջ եւ անհատակ իմաստությունից, հավերժության այդ քերականությանն ու օրենքներին չենթակա լեզվից»… Եվ այնուհետեւ շարունակելով իր մտորում-ճամփորդությունները կյանքի, մահվան, գրականության եւ իր գրողական հավատամքի շուրջ, եւ տպագրելով այդ ամենը այն գրամեքենայով, որ ծայրահեղ չքավորության մի պահի գրավ էր դրել եւ երկար ժամանակ չէր կարողանում գրել, քանի որ նա միշտ գրամեքենայով էր աշխատում` նվագելու համար իր դաշնամուրը, եւ ահա մի պահի զայրացած ասելով, թե ատում է աշխարհի բոլոր տեսակի մեքենաները, եւ հանկարծ մտաբերելով, որ առանց գրամեքենայի կորցրել էր իր ինքնության մի կարեւոր մասը, ասում է, որ չնայած ատում է ամենայն մեքենա, բայց ահա կյանք չունի առանց գրամեքենայի, եւ ահա այստեղ իրեն ներհատուկ անսպասելի մտքի թռիչքով մեզ է ընծայում իր ամենախորիմաստ ու հանճարավոր ձեւակերպումներից մեկը. «Ես չեմ կորցրել ինքս ինձ հակասելու իրավունքը»: Այս ձեւակերպումն ինքնին առանձին խոսակցության նյութ է, ու թերեւս ազատության ամենադիպուկ արտահայտություններից մեկը:

Բոլոր այն մարդիկ, ովքեր իրենց անբովանդակ դեմքերին խորիմաստության արտահայտություն-դիմակ հագնելու ճիգերից պարտասած բարբաջում են ազատության, ինքնության եւ մեր մենթալիտետի անսասանության մասին, վաղուց արդեն կորցրել են իրենք իրենց հակասելու իրավունքը, եւ դույզն-ինչ չեն կասկածում, որ այդ իրավունքը գեթ մեկ անգամ կորցնելուց հետո այլեւս երբեք չես վերագտնի:

Յուրաքանչյուր մարդ կարող է այսօր մի բան սիրել, վաղը` այլ մի բան, կամ այսօր մի բան ընդունել, վաղը` չընդունել, եթե դա բխում է իր ներաշխարհի խորքերի վայրիվերումներից, զանց առնելով պատեհապաշտությունը, հարմարվողականությունը, հողակիպությունը, որոնց մենք այսօր դեմ ենք առնում ամեն քայլափոխին, եւ եթե նա չի կորցրել ինքն իրեն հակասելու իրավունքը, որ մարդուն պարգեւված ամենամեծ շնորհներից մեկն է, եւ ինչը որ օրեցօր նվազում է:

Եվ եթե դու հավատում ես ինքդ քեզ հակասելու իրավունքին, ապա երբեք չես ավերի մարդու ամբողջականությունն ու լիությունը, որ քանիցս ավերել ու խաթարել են հենց մեր աչքի առաջ, եւ որպես կանոն, հենց այն մարդիկ, ովքեր վաղուց ի վեր կորցրել են իրենք իրենց հակասելու իրավունքը, եւ հիմա, թողության համար պարբերաբար կաթոլիկ եկեղեցի հաճախող պոռնիկների նման, շառագունած այտերով ու հորթի աչքերով նայում են մեզ…

Այս մղձավանջի հաճախանքից ազատվելու եւ անտունիների ու բլյուզի թեմային վերադառնալու համար մտաբերվեց եւս մի դրվագ այս աննման` «Իմ անձը երկրի երեսին» կամ «Ես այս աշխարհի երեսին» պատմվածքից, երբ երեք տարեկանում հորը` այդ բիթլիսցի բանաստեղծին կորցրած Սարոյանը, նրա հետ կապված բոլոր պատմությունները վերհիշելով, եւ հայերեն գրված` իր խորքում ննջած եւ արդեն անհաս տառերին նայելով, եւ անգլերեն գրված օրագիրը թերթելով, ասում է. «Ըստ այդ օրագրի, նա Նյու Յորքում միայն երկու հոգեվիճակ ուներ` տխուր եւ շատ տխուր»: Այս «տխուր եւ շատ տխուր»-ը, որ իր խորքից եկող անտեսանելի ալիքներով փլում է փուչ լիության ու երջանկության որմերը, երբեմն հասնելով անտեսանելի բերկրանքի բարձունքներին, կարող է լինել մեր բոլոր տարագիր բանաստեղծների, նկարիչների, երգահանների, անտունիների, ինչպես նաեւ՝ աֆրոամերիկյան բլյուզի լավագույն բնութագիրը:

«Այն, ինչ ինձ չի սպանում, ինձ ավելի ուժեղ է դարձնում»,- ասում է Նիցշեն, եւ սա երիցս ճշմարիտ է Սարոյանի պարագայում, ով ճաշակեց զրկանքի, որբության, մանկատան եւ դրսի բոլոր դառնությունները, երբեք ու երբեք չկորցնելով իր անկախ նկարագիրը, կորովն ու հանդգնությունը, եւ երբեւէ չխաթարելով ու չավաղելով իր միջի «ներքին մարդուն», եւ դա մի քաղաքում` Ֆրեզնոյում, ուր տարօրինակ ու անբնական հայատյացություն էր տիրում, ինչը նրա խորքում ավելի էր շեշտում իր հայ լինելն ու այլությունը` բոլոր մակարդակների վրա: Այն «տխուր եւ շատ տխուր»-ը, որ բուն էր դրել նրա հոգում, եւ անտեսանելի բերկրանքի բարձունքներին հասնելու կարողությունը, ասես սերում է մեր անգիր բանահյուսության ու մեր էպոսի խորքերից, որ նրա խենթուխելառության ու ծռության կորիզն է, ինչն էլ հենց նրան առանձնացնում է բոլոր ամերիկահայ գրողներից, ավելի կոնկրետ լինելու համար, ասենք` Մայքլ Առլենից (Տիգրան Գույումջյանից): Ինքը՝ Սարոյանը, բազմիցս վկայել է իր այդ տարբերությունը, եւ մի անգամ իրեն ուղղված այն հարցմանը, թե ինչ կարծիքի է Մայքլ Առլենի մասին, պատասխանել է` «Անիկա կրավորական հայ է, ես` ներգործական»: Սա թերեւս ամենափայլուն ձեւակերպումներից մեկն է: Եվ այստեղ արդեն բնավ էլ կապ չունի, թե դու որտեղ ես ծնվել կամ ուր ես ընկել, քանի որ ներգործական հայ լինելը շնորհ է եւ ոչ թե ստացվածք, որ կարող ես մսխել, ինչպես երկրիդ հարստություններն են մսխում այսօր բյուրավոր ստահակներ, որ ոչ հայ, եւ ոչ էլ ընդհանրապես մարդ կոչվելու իրավունք չունենալով հանդերձ, հպարտությամբ ու թվացյալ անպատժությամբ կրում են իրենց կրավորական գոյությունը, չկասկածելով անգամ, որ դա էլ հենց ամենամեծ պատիժն ու նզովքն է, եւ այն, ինչ չի սպանում նրանց, առավել խղճուկ է դարձնում:

Ինչ վերաբերում է բլյուզին, որ ակամա կարծես այս գրության լեյտմոտիվն է դառնում, նշենք Ալբերտ Մյուրեյի ամենանրբին դիտարկումներից մեկը. երբ խոսելով այն մասին, որ Ամերիկայում սեւամորթ ստրուկների շրջանում ինքնասպանության դեպքերն ավելի քիչ էին, քան ստրկատերերի, ասում է` որովհետեւ նրանք բլյուզ էին երգում, եւ երբ կարոտից, խոնջանքից ու անսահման տխրությունից գվվալով նրանք բլյուզ էին երգում, ծերուկ դեւ Սյուիցիդը ընկրկում ու նահանջում էր, որովհետեւ նրանք գտել էին ընկճախտից ազատվելու իրենց միջոցը, իսկ նրանց գոհունակ ու անբովանդակ տերերը դա չունեին: Եվ ահա նույն Մյուրեյը Վոնեգութի հետ զրուցելիս ասում է, որ բլյուզը չի կարող ընկճախտը վերջնականապես քշել տնից, բայց սեղմում է այն պատին եւ քշում անկյունները` ամենուր, ուր հնչում է այդ երաժշտությունը:

Միանգամայն այլ կերպ եւ այլ տեղից Սարոյանը գտել էր բառերով, մինչ այդ անհայտ բլյուզներ (որոնց շատ հաճախ միախառնվում են մեր անտունիները) եւ զարմանահրաշ ջազային իմպրովիզացիաներ գրելու իր եղանակը: Ահա մի հատված նրա «Ջազը» պատմվածքից..

«Մեր քաղաքում սիմֆոնիա էր հնչում, սակայն այն ձեւից ու նրբագեղությունից զուրկ էր: Այն սկիզբ էր առնում լռությունից, խավարից ու երազից: Եվ քաղաքի արթնանալուն համընթաց բացվում էր օրը, սիմֆոնիայի երաժշտությունն ու ռիթմերը դառնում էին ավելի բարձրագոչ ու արագաշարժ: Օրը օրին երաժշտությունը հորինվում էր զանազան հնչյուններից ու ռիթմերից: Ավելի ուշ, մեկ, երկու տարի առաջ մտաբերելով մեր բոլոր օրերը, մենք հասկացանք, որ դրանք ամենքը միասին միահյուսվելով վերածվում են մի սիմֆոնիայի, եւ դա մեր կյանքի սիմֆոնիան էր` մեր ողջ հոգիների, մեր շարժման, երկրի երեսին մեր ներկայության»:

Բառերով կատարյալ երաժշտականության հասնելու կարողությունը Սարոյանի ամենաապշեցուցիչ առանձնահատկություններից մեկն է, որն արտահայտվում էր ոչ միայն իր գրություններում, այլեւ բանավոր խոսքում, երբ իր գիտցած հինգ կամ վեց հարյուր հայերեն բառերով ինչ-որ մոգական մթնոլորտ էր ստեղծում, նույնիսկ, երբ բառերը չէին բավում, ինչպես բարձունք հաղթահարող լեռնագնացին` օդը, երբեմն նմանվելով վաղնջական ժամանակների ասացողներին, եւ իր դադարներն էլ նույնքան հագեցած ու հնչեղ են, որքան որ լավագույն երաժշտության մեջ են լինում, երբ ամենանոսր ու անորսալի բաները խուլ զնգում են խորքում եւ սկսում ես ունկնդրել չին իմաստունների հիշատակած «Տիեզերքի սրինգը», որի մեջ միաձուլվում են երկինքն ու երկիրը, նախածին վավերականությունն ու գիսավոր աստղի պես անհետող ակնթարթը:

Սարոյանն ունի պատմվածքներ, որոնք ասես ծնվում են ոչնչից, եւ որոնցում ամեն ինչ կարծես նոր անուն ու տեսք է ստանում, եւ դրանցում պարզորոշ դրսեւորվում է նրա ադամական շնորհը:

Դրանցից մեկն է «Ձյուն» պատմվածքը, որը Ֆրեզնոյից Նյու Յորք նրա ուխտագնացության պատմությունն է: Սովորական թվացող մի պատմություն, որն ահա այսպիսի տեսք է առնում, երբ նա ասում է.

– Ինչո՞ւ ես եկա Նյու Յորք:

Որովհետեւ բոլոր ներգաղթողները գալիս են Նյու Յորք: Հայրս էլ էր Նյու Յորք եկել: Ինչո՞ւ ես պետք է բացառություն կազմեմ: Նաեւ ես գնում էի այնտեղ, որ գտնեմ իմ ոճը: Ավտոբուսային ոդիսականը ինձ զգացնել տվեց երկրի թափը: Նյու Յորքը ինձ զգացնել տվեց մեծ քաղաքի թափը, տեսնել նրա քաղաքացիների կյանքը: Ճիշտ նույնպիսի կյանք էր, ինչ որ Ֆրեզնոյում, բայց Նյու Յորքում նոյեմբերին հանկարծ ձյուն եկավ:

Ես մեր ցրիչ Փիթեր Բոֆրերին ասացի.

– Ա՜յ սա ոճ է, իսկական ոճ, այս ձյունը` ամենակատարյալ ոճն է, նման բան ես երբեք չեմ տեսել, եւ եթե ես երբեւէ սովորեմ գրել այնպես, ինչպես այս ձյունն է տեղում, ապա ես կհասնեմ թե փառքի եւ թե հարստության»:

Եվ թեպետ վերջում ասում է, թե ինքն այդպես էլ չկարողացավ ըմբռնել այդ տեղացող ձյան գաղտնիքը, բայց քսանվեց տարեկանում լույս տեսած «Խիզախ պատանին թռչող ճոճաձողի վրա» առաջին իսկ ժողովածուն, որ երեսունվեց պատմվածք էր պարունակում, որ գրել էր մեկ ամսում, նոյեմբերին տեղացած ձյան պես զարմանալի անակնկալ եղավ, եւ մեկեն նրան հայտնի դարձրեց ողջ աշխարհում:

Ճիշտ այդ նոյեմբերին տեղացած ձյան պես զարմանալի անակնկալ էր ինձ համար, երբ տասնինը թե քսան տարեկանում Երեւան քաղաքում, կեսգիշերին, փոքր-ինչ գինովցած, մանրամաղ անձրեւի տակ զբոսնելիս եւ հրապարակի մոտով անցնելիս, տեսա հյուրանոցի երկրորդ հարկում՝ փափախը գլխին, իր տխուր եւ շատ տխուր հայացքը հեռու մի կետի հառած Վիլյամ Սարոյանին եւ ակամայից մեխվեցի տեղում, մինչեւ որ նա հանկարծ ինձ նկատելով ժպտաց, ձեռքը պարզեց ու վեր ելնելու նշան արեց: Թե ինչ էինք խոսում եւ առավել եւս լռում` լավ չեմ հիշում, գուցե անակնկալն ու հիացմունքը խանգարեցին, բայց ահա մի պահի ձեռքը ծոցագրպանը տարավ, հանեց նոթատետրն ու դատարկ մի էջի վրա բացելով հարցրեց.

– Է՜հ, տատիդ սիրած խոսք կամ զրույցը ո՞րն էր.

– Ամենամեծ մեղքը սուտ դարդն է,- ասացի:

– Է՜հ, կհասկնամ, Լյուսի Ղարօղլանյան մեծ մայրս ալ երբեմն ատանկ տխուր, աղվոր ու ահագին բաներ կըսեր:

Հետո գրիչը հանեց եւ նոթատետրի դատարկ էջի վրա դանդաղ ու անգլերեն տառերով գրի առավ տատիս խոսքը։ Եվ տարօրինակ էր, տատիս ձայնը լսելով, տեսնել նրա խոսքը Սարոյանի գրչի տակ` անգլերեն տառերով ու հայերեն բառերով:

Իսկ հետո. երբ դուրս եկա, անձրեւը սաստկացել էր, եւ մեկեն թրջվելուց հետո, արդեն դանդաղ սկսեցի քայլել մթին ծառուղիներից մեկով:

Եվ հիմա, ամեն անգամ, այդ մեն միակ «պատահական հանդիպումը» վերհիշելիս, եւ առավել եւս։ նրա գրքերն ընթերցելիս, մեջս հնչում է մի անհայտ բլյուզ Վիլյամ Սարոյանի համար:

Վիլյամ Սարոյան «Ահա եկավ, ահա գնաց, ինքդ գիտես, թե ով» (գրքից)

Ձյունը

1928 թվականին ես ստիպված եղա Սան Ֆրանցիսկոյից Նյու Յորք գնալ` դա երեք հազար մղոն ճանապարհ է, բայց եթե որեւէ տեղ պատմվածքում կամ պիեսում պատահել է, որ խոսեմ այդ քաղաքների միջեւ ընկած հեռավորության մասին, ես միշտ գրել եմ «երեք հազար երեք հարյուր երեսուներեք մղոն» թիվը, որովհետեւ ես սիրում եմ առանձնահատուկ եւ ցայտուն թվերը` այդպես է եւ մարդկանց դեպքում: Երեք հազարը չունի այն «Փոքր-ինչը», որ տարբերում է Ռիխտերի պես մեծ դաշնակահարին, ասենք, իմ զարմիկ Հուսիկի պես գեշ դաշնակահարից, ով առհասարակ փաստաբան է: «Երեք հազարը» տաղտկալի է թե հնչում եւ թե երեւում, բայց չէ՞ որ այդքան ճամփա գնալն ամենեւին էլ տաղտկալի չէ: Եվ ո՞վ կարող է ճշգրիտ ասել, թե որքան ճամփա է նա կտրել Սան Ֆրանցիսկոյից մինչեւ Նյու Յորք: Կարող է պատահել, որ դա սոսկ պարապ զրույց է, եւ եթե մենք նույնպես տրամադրվել ենք խոսքուզրույցի, ապա ես կամենում եմ դա անել իմ եղանակով:

Երբ ես ասացի, որ ես ստիպված եղա Սան Ֆրանցիսկոյից Նյու Յորք գնալ, դուք կարող էիք պատկերացնել, որ ինչ ուղարկել էին՝ ինչ-որ կարեւոր հանձնարարությամբ: Ամենեւին էլ ոչ: Ես նույնիսկ ավտոբուսի փող չունեի, իսկ տոմսն այն օրերին երեսունութ դոլար արժեր, բայց հորս փոքր եղբայր Միհրանն ինձ այդ գումարը պարտքով տվեց: Ճիշտն ասած, նա ինձ երկու հարյուր դոլար տվեց, բայց ավտոբուսի կանգառում ինչ-որ բան խառնել էին եւ իմ ճամպրուկը Նյու Յորքի փոխարեն ուղարկել էին Նոր Օռլեան, իսկ ճամպրուկիս մեջ այն սվիտերն էր, որի մեջ Լյուսի տատս կարել էր ողջ կանխիկ գումարս:

Կանզասում ավտոբուսը ջրափոսն ընկավ ու կողքի վրա թեքվեց, մի տեղ էլ խոզի վրայով անցավ, իսկ մի այլ տեղ էլ աղյուսներով բարձած սայլակի բախվեց, եւ ամեն անգամ մենք երկար լռվում էինք: Ուղեւորներն ավտոբուսից դուրս էին գալիս, դեպ ավտոբուսն էին փութում ավարաները: Մարդիկ ծանոթանում էին, հասցեներ էին փոխանակում, իրադարձությունն ասես հավերժորեն մտերմացրել էր նրանց, եւ պահի վեհությունը գիտակցելով, նրանք համարյա թե աղոթում էին միմյանց համար: Ես ժամանակ առ ժամանակ շտապեցնում էի վարորդին. «Դե, դե Մաքս, բա ե՞րբ ենք Նյու Յորք հասնելու»: Իսկ նա էլ հավատացնում էր, թե շուտով, որ ոչ մի տեղ չի կորչի այդ Նյու Յորքը: Իսկ ես էլ բավական շուտ հասկացա, թե ինչ տխմարություն եմ արել, թողնելով օջախս ու մորս պատրաստած ուտեստները:

Իսկ երբ մենք Նյու Յորք հասանք, ավտոբուսը մեզ մոտեցրեց հինգերորդ ավենյուի վրա գտնվող «Ուլդորֆ Աստորիա-հոթելի» մոտի կանգառին` մի քանի տարի անց հոթելը պիտի քանդեին՝ տեղ ազատելով «Էմփայր սթեյթ-բիլդինգի» համար: Այդ երկնաքերով բարձրանալիս, մենք զգում էինք, թե ինչպես է մեր շուրջ ընկրկում տարածությունը: Բայց մենք մի այլ բան էլ էինք զգում` բարձրացիր դե թեկուզ ամենաբարձր տեղը, վերեւում դեռեւս ուզածիդ չափ ազատ տեղ է մնում: Եվ ես միշտ բավարարվում էի պարզապես վեր նայելով: Ես երբեք չեմ նախանձել թռչուններին, ինձ անբախտ չեմ զգացել այն բանի համար, որ ինձ տրված չէ ձեռքերս թափահարել եւ երկինք խոյանալ: Ես մեծ հաճույքով քայլում էի երկրով, իսկ ավելի ճիշտ, մայթով, որովհետեւ Նյու Յորքում այլ տեղ չեն քայլում:

Անցավ մի քանի օր, եւ ես քսան տարեկան դարձա: Ես ինձ խաբված ու շվարած էի զգում, եւ ի հավելումն դրա՝ բացարձակապես անփող էի, քանի որ իմ ճամպրուկը դեռ չէին գտել: Միայն երկու շաբաթ հետո ես պարզեցի, որ այն սխալմամբ Նոր Օռլեան են ուղարկել: Այդ ընթացքում ես հասցրի ճանաչել Նյու Յորքը, նրա շատ ու շատ տեղաբնակներից լավ: Ես շատ տեղեր իմացա, ուր պետք չէր մուտքի համար վճարել, եւ ամենից առաջ Հինգերորդ ավենյուի եւ 42-րդ փողոցի անկյունի վրա գտնվող գրադարանը, որը ինձ համար փոխարինեց հարազատ տունը: Նյու Յորք ժամանելուս երկրորդ օրը ես Փոստի եւ հեռագրի ընկերությունում աշխատանքի ընդունվեցի, որը հետագայում կուլ գնաց Արեւմտյան միացյալ հեռագրային ընկերությանը: Ամեն առավոտ ժամը վեցին ես բացում էի Ուորեն Սթրիթի վրա գտնվող իմ շրջանային գրասենյակը, ժամը երեքին ազատ էի, եւ սկսում էի ճամփորդել, եթե կարելի է այդպես արտահայտվել, Նյու Յորք քաղաքով մեկ: Ես այն ոտնատակ էի տալիս, չափում էի անցուղիներով ու էսկադաներով, ավտոբուսներով եւ տրամվայներով (հետո տրամվայի գծերը հանեցին, վերացրին նաեւ էստակադան):

Ինչո՞ւ ես եկա Նյու Յորք:

Որովհետեւ ես ներգաղթյալ էի, իսկ բոլոր գաղթականները գնում են Նյու Յորք, հայրս Նյու Յորք էր գնացել, ինչո՞ւ ես պետք է բացառություն կազմեմ: Եվ մեկ էլ ես գնում էի այնտեղ, որպեսզի գտնեմ իմ ոճը: Ավտոբուսային ոդիսականն ինձ զգացնել տվեց երկրի թափը, Նյու Յորքը զգացնել տվեց մեծ քաղաքի թափը, տեսնել նրա քաղաքացիների կյանքը: Ճիշտ նույնպիսի կյանք էր, ինչ որ եւ Ֆրեզնոյում, միայն թե Նյու Յորքում նոյեմբերին հանկարծ ձյուն տեղաց:

Ես մեր ցրիչ Փիթեր Բոֆրերին ասացի.

– Ա՜յ սա ոճ է, Փիթ, իսկական ոճ, այս ձյունը` ամենակատարյալ ոճն է, ես նմանատիպ բան չեմ տեսել, եւ եթե ես երբեւէ սովորեմ գրել այնպես, ինչպես այս ձյունն է տեղում, ապա ես կհասնեմ թե փառքի, թե հարստության:

– Դու այդ մասին լռիր, – նկատեց Փիթեր Բոֆրերը,- թե չէ քեզ կենտրոնական հոգեբուժարան կխցկեն:

Փիթեր Բոֆրերը կենտրոնական հոգեբուժարանում մեկ ու կես տարի էր անցըրել, ինչ-որ տխմարների հավաքածու նրան գիժ էր ճանաչել: Փիթերն ինձ էլ էր գիժ համարում, բայց չէր ուզում, որ ես կենտրոնական հոգեբուժարան ընկնեմ, եւ այդ պատճառով անընդհատ շշնջում էր, թե ինչպես դրանից խուսափել: Ես սիրում էի զրուցել նրա հետ, որովհետեւ նա ոչ մի անհեթեթություն չէր տեսնում այն բանում, որ ես ինձ գրող էի համարում: Նա լոկ մի բանի համար էր տագնապում, որ ինձ խելագար չճանաչեն:

Առավոտյան գրասենյակ գալով, նա ժպտալով հայտարարում էր.

– Մեզ մոտ ամեն ինչ կարգին է, ճիշտ չէ՞: Երկուսիս մոտ էլ ամեն ինչ կարգին է, այդպես չէ՞: Թող ինչ ուզում է դուրս տան, մեզ մոտ ամեն ինչ նորմալ է, եւ կենտրոնական հոգեբուժարանում մենք անելիք չունենք, ճիշտ չէ՞:

Մենք լավ մտերմացանք: Ես ուզում էի գրել: Փիթն ուզում էր գժանոցից հեռու մնալ:

Ամեն օր Նյու Յորքը ոտնատակ տալով, ես գնում էի հանրային գրադարան, պատվիրում էի մի վեց-յոթ մտովի ընտրյալ գրքեր, եւ նստում ու հերթով կարդում էի դրանք: Եթե գրադարանում հավաքված գրքերի հեղինակները տիրապետել են գրողական գաղտնիքներին, ապա դրանց պիտի տիրապետեմ եւ ես:

Առաջին իսկ աշխատածս փողերով ես մի փոքրիկ գրամեքենա գնեցի եւ գրեցի «Կապիկների ինտելեկտը» էսսեն` ինքս իմ մասին, իսկ ավելի ճիշտ, Փիթեր Բոֆրերի եւ իմ մասին: Իսկ եթե անկեղծ խոսենք, ապա Նյու Յորքի բոլոր բնակիչների մասին: Բավական հետաքրքրական բան ստացվեց, թեպետ դա ստուգելն անհնար է, քանի որ «Բրուքլինցի» ամսագիրը, ուր ես այն ուղարկել էի, նույնիսկ չմտածեց էլ այն վերադարձնել: Ահա ձեզ եւ մի գլուխգործոց, որ կորավ Մոռացության գետում:

Դուք քսան տարեկան եք, տնից երեք հազար երեք հարյուր երեսուներեք մղոն հեռու, դուք գրող եք, որ ոչ փառքի է հասել եւ ոչ էլ փող ունի, եւ անընդհատ ձյուն է տեղում, եւ վեց միլիոնանոց ժողովուրդը մայթերի վրա ձյունը կեղտակոլոլ էր անում, երազելով մի գավաթ սուրճի մասին, այդ պահին ինչպե՞ս կանգ չառնես ու չմտածես: Եվ դուք մտածում եք. «Եթե այսպես շարունակվի, ես երբեք ոչ փառք կտեսնեմ, ոչ էլ հարստություն: Ես քսան տարեկան եմ: Ես արդեն երեք ու կես ամիս Նյու Յորքում եմ, եւ որպես գրող՝ դեռ փառքի չեմ հասել: Մի երկու շաբաթից վրա կհասնի 1929-ը թիվը, եւ ի՞նչ օգուտ դրանից, եթե ես բացարձակ զրո եմ»:

Ահա այդպես ես կանգ առնում եւ մտածում էի, տասը-տասնհինգ րոպեն մեկ, փառքի եւ հարստության մասին: Եվ դրա հետ մեկտեղ՝ մոռացել էի իմ 43-րդ փողոցի վրա գտնվող նոր սենյակի գազայրիչը փակել: Այսինքն՝ փակելը փակել էի, բայց սխալ, որովհետեւ նախկինում գազայրիչների հետ գործ չէի ունեցել: Ես կրակը մարեցի, իսկ պտուտակը նախկին դիրքին բերեցի: Եվ պառկեցի քնելու: Արթնացա սարսափելի հոտից: Գազի հոտ էր փչում: Ես այն է` ծխախոտն էի ձեռքս առնում, բայց ժամանակին մտափոխվեցի: Ելա միջանցք, որպեսզի տանտիրուհուն գտնեմ` թող սովորեցնի, ինչպես դրա հետ վարվել: Տանտիրուհին փակեց գազը, ես հագնվեցի, գնացի Ուորեն-սթրիթի վրայի իմ գրասենյակը եւ պառկեցի սեղանի վրա` քունս առնելու: Ես դեռ քնած էի, երբ ժամը վեցին հայտնվեց Փիթեր Բոֆրերը: Նա թմբկահարեց պատուհանը, ես դուռը բացեցի, ու նա ասաց.

– Եթե ինձ հարցնեն, արդյո՞ք դու քնել ես սեղանի վրա, ես կասեմ, որ գիժն իրենք են:

Նա շշուկով էր խոսում եւ շուրջբոլորն էր աչք ածում, որպեսզի ոչ ոք ականջ չդնի:

– Այն, որ դու սեղանի վրա էիր քնել, դեռ չի նշանակում, որ դու գիժ ես, բայց, եթե որեւէ մեկը հարցնի, մենք երկուսս էլ կասենք, որ դու տանն ես քնել, քո անկողնում: Իսկ դու, մեր մեջ ասած, ինչո՞ւ էիր սեղանի վրա քնել:

Ես նրան պատմեցի գազայրիչի մասին: Ընդ որում, 1928 թվականն էր, եւ այնպիսի սենյակներ, ինչպիսին իմն էր, Նյու Յորքում մատների վրա կարելի էր հաշվել` ամենուր արդեն էլեկտրականություն կար:

– Ոչ մեկին մի պատմիր,- շշնջում էր Փիթը: -Իմ առիթով անհոգ կաց: Ես ոչ մեկին չեմ պատմի: Թող միայն փորձեն մեզ կենտրոնական հոգեբուժարան խցկել:

Մեզ, իհարկե, ոչ մի տեղ էլ չխցկեցին: Ես ու Փիթն աշխատում էինք ընդհանուր ֆոնի վրա չզանազանվել: 1928 թվականին Նյու Յորքում ապշեցուցիչ մարդիկ էին հայտնվում: Ես, օրինակ, Փիթեր Բոֆրերը… Դե, վեց միլիոնից յուրաքանչյուրը, ում ուզում եք վերցրեք: Խնդիրն այն էր, որ գտնեիր նրանց եւ քեզնից գլուխ հանեիր:

Ի դեպ, մի գաղտնիք ես այդպես էլ չլուծեցի` ձյան ոճը:

Ես գրում էի անգլերեն հայ մշակների լեզվով: Գեշ էր ստացվում, բայց ես համառ էի, եւ, ի վերջո, հրատարակիչները, հուսահատվելով, հանձնվեցին եւ կամաց-կամաց սկսեցին տպագրել իմ գրածները:

Թարգմանությունը՝ Վարդան ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԻ
2010թ., սեպտեմբեր 16,
«168 ԺԱՄ»