«Ընդհանուր առմամբ, գործող Սահմանադրությունը հիմնովին փոխելու կարիք ամենևին չկա». իրավաբանական գիտությունների դոկտոր

Մեր զրուցակիցն է Հագենի Համալսարանի Գերմանական և եվրոպական սահմանադրական և վարչական իրավունքի, նաև միջազգային իրավունքի ամբիոնի դասախոս, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Գոռ Հովհաննիսյանը: 

– Ընդհանուր առմամբ՝ դրակա՞ն, թե՞ բացասական, անհրաժե՞շտ, թե՞ ոչ օրվա հրամայական եք համարում սահմանադրական փոփոխությունները ՀՀ–ում:

– Ընդհանուր առմամբ գործող Սահմանադրությունը հիմնովին փոխելու կարիք ամենևին չկա: Կարելի է որոշակի փոփոխություններ անել, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում է պետական իշխանության իրականացումը հնարավորինս սահմանափակելուն: Գործող Սահմանադրությունում առկա միակ լուրջ բացը, որի մասին ես տարիներ շարունակ խոսում եմ, վերաբերում է դատական իշխանության սահմանադրական վերահսկողության պակասին:

Սահմանադրի բացթողման պատճառով այսօր Հայաստանում քաղաքացիները չեն կարող պաշտպանվել դատարանների կողմից իրենց հիմնական իրավունքների խախտումներից: Սահմանադիրն անհասկանալի տրամաբանությամբ անհատական դիմումի միջոցով Սահմանադրական դատարանում հիմնական իրավունքների պաշտպանությունը երաշխավորել է՝ միայն ընդդեմ օրենսդիր ու գործադիր իշխանության, իսկ դատական իշխանությանը դուրս է թողել սահմանադրական վերահսկողության ոլորտից: Հետևաբար, անձն այսօր չի կարող պաշտպանվել դատարանների կողմից իր հիմնական իրավունքների խախտումներից, թեև դատարանները նույնպես համակողմանիորեն կաշկանդված են հիմնական իրավունքներով (Սահմ. 3-րդ հոդ. 3-րդ մաս): Փաստորեն, նյութական պահանջը կա, բայց դատավարական ճանապարհով այն ապահովելու հնարավորությունը չկա: Եվ տարօրինակ կերպով այս լուրջ բացը չի լրացնում նաև առաջարկվող նախագիծը: Եվ շատ վատ է, որ մասնագիտական հանձնաժողովի կողմից որևէ հիմնավորում չի էլ ներկայացվում այս բացը չլրացնելու վերաբերյալ: Քանի դեռ կա Սահմ. 3-րդ հոդ. 3-րդ մասը, այս խնդիրը մնում է: Եվ քանի որ նախագիծը 3-րդ հոդ. 3-րդ մասը նույնպես հայտարարում է անփոփոխելի նորմ (նախագծի 202-րդ հոդ.), ուստի այս բացը չլրացնելը կմնա հավերժական պրոբլեմ:

– Հրապարակված 15 գլուխների վերաբերյալ դրական և բացասական ի՞նչ կետեր կառանձնացնեք:

– Շատ գովելի է, օրինակ, որ նախագիծը փորձում է 168-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետի միջոցով շտկել մինչ այժմ Սահմանադրական դատարանի պրակտիկայում առկա այն լուրջ սխալը, երբ Սահմանադրական դատարանը՝ առանց որևէ հիմնավորման, անթույլատրելի է համարում նյութական օրենքների վիճարկումն անհատական դիմումի միջոցով, թեև գործող Սահմանադրության 101-րդ հոդ. 1-ին մասի 6-րդ կետը ոչ մի տարբերակում չի դնում անհատական դիմումով նյութական կամ ձևական օրենքների վիճարկման հարցում, երկուսի վիճարկումն էլ թույլատրելի է: Նախագիծը գործող Սահմանադրության 101-րդ հոդ. 1-ին մասի 6-րդ կետում գործածվող «օրենք» հասկացությունը փոխարինել է «նորմատիվ իրավական ակտ» հասկացությամբ, որպեսզի Սահմանադրական դատարանն ի վերջո հասկանա, որ անհատական դիմումի միջոցով վիճարկման ենթակա է ցանկացած օրենք՝ անկախ նյութական կամ ձևական լինելու հանգամանքից:

Բայց դատական իշխանությանը սահմանադրական վերահսկողության ոլորտ բերելու հարցը, ինչպես ասացի, այդպես էլ բաց է մնում: Հանձնաժողովը հաշվի չի առել նաև այն, որ Սահմանադրական դատարան ներկայացվող անհատական դիմումների ճնշող մեծամասնության դեպքում դիմումատուները բողոքում են հենց դատարանների կողմից իրենց հիմնական իրավունքների խախտումներից: Այսինքն՝ դատարաններին սահմանադրական վերահսկողության ոլորտ բերելու հարցը ոչ միայն տեսական իմաստով է պարտադիր, այլ դրա կարիքը կա նաև հասարակության կյանքում:

Ես դրական եմ վերաբերվում նաև դատարանների նախագահների պաշտոնավարման ժամկետն արմատականորեն սահմանափակելու և Սահմանադրական դատարանի դատավորների նշանակման կարգը փոխելու վերաբերյալ նախագծի առաջարկներին: Բայց այս համատեքստում ինձ համար շատ կարևոր է ևս մի հարց. անցումային դրույթներում (որը, չգիտեմ ինչու, դեռ չի ներկայացվել հանրությանը) պետք է սահմանվի, որ այս փոփոխությունները սկսում են գործել նոր Սահմանադրության ընդունման պահից: Այսինքն՝ եթե նոր Սահմանադրությունն ընդունվի, ապա բոլոր դատարանների այժմյան նախագահները կպաշտոնավարեն համապատասխանաբար՝ առաջին ատյանի և վերաքննիչ դատարաններում՝ ևս 3 տարի, իսկ վճռաբեկ դատարանում՝ ևս 6 տարի: Նույն կերպ Սահմանադրական դատարանի գործող անդամները կպաշտոնավարեն ևս 12 տարի ու դրանից հետո կմոռանան Սահմանադրական դատարանի մասին: Եթե մասնագիտական հանձնաժողովն անցումային դրույթներում նման կարգավորում նախատեսելու համար մտավախություն ունենա հետադարձ ուժի արգելի սկզբունքի խախտման առնչությամբ, ապա հուշեմ, որ տվյալ դեպքում մենք կունենանք ոչ իսկական հետադարձ ուժ, ինչը թույլատրելի է: Ոչ իսկական հետադարձ ուժն անթույլատրելի է միայն բացառիկ դեպքերում: Եթե մասնագիտական հանձնաժողովը դժվարություններ ունենա նման իրավակարգավորման թույլատրելիությունը հիմնավորելու հարցում, ես սիրով կօգնեմ նրան:

Բացասական կետերից, այս պահի դրությամբ, կառանձնացնեի հետևալները: Երեկ նախագիծն ուսումնասիրելիս տեսա 129-րդ հոդվածի 1-ին մասի դրույթը, ըստ որի՝ Ազգային ժողովի ընդունած օրենքը Հանրապետության նախագահը ստորագրում և հրապարակում է քսանմեկօրյա ժամկետում կամ նույն ժամկետում դիմում է Սահմանադրական դատարան՝ Սահմանադրությանն օրենքի համապատասխանությունը որոշելու նպատակով: Առաջին հայացքից շատ նորմալ թվացող այս կարգավորումն իրականում շատ լուրջ թերություն ունի: Խնդիրը հետևյալն է: Սահմանադրական դատարանը հանրապետության նախագահի այդ դիմումը քննում է վերացական վերահսկողության վարույթում: Իրավանորմերի վերացական վերահսկողության վարույթում Սահմանադրական դատարանը ստուգում է որոշակի իրավանորմերի համապատասխանությունը Սահմանադրությանը:

Ստացվում է՝ վերացական սահմանադրական վերահսկողության համար անհրաժեշտ է իրավանորմերի գոյություն, որովհետև հնարավոր չէ ստուգել մի բան, ինչը գոյություն չունի: Հետևաբար՝ հարց է ծագում, թե երբ է սկսվում նորմի իրավական գոյությունը: Իրավանորմն իր իրավական գոյությունը սկսում է, ըստ տրամաբանության, իրավաստեղծման գործընթացն ավարտվելու պահից, որովհետև միայն իրավաստեղծման գործընթացի արդյունքում են ստեղծվում իրավանորմեր: Հետևաբար՝ օրենքները կարող են վիճարկվել հենց այդ պահից:

Իսկ ե՞րբ է ավարտվում իրավաստեղծման գործընթացը: Իրավաստեղծման գործընթացն ավարտվում է իրավանորմը պաշտոնական տեղեկագրում հրապարակելու պահից, որովհետև ձևականորեն այդ գործողությամբ է ավարտվում իրավաստեղծման գործընթացին բոլոր մասնակիցների գործունեությունը: Նորմի իրավական գոյության համար նրա ուժի մեջ մտնելը պարտադիր չէ: Նորմի ուժի մեջ մտնելը, որի համար կարելի է սահմանել ցանկացած ավելի ուշ ժամկետ, այլևս իրավաստեղծման գործընթացի մաս չէ, այլ սոսկ իրավանորմի բովանդակությունն է: Այսպիսով, իրավանորմերի սահմանադրական վերահսկողության համար վճռորոշ է ոչ թե նորմի ուժի մեջ մտնելու պահը, այլ նորմը սահմանված պարբերականում (Պաշտոնական տեղեկագրում) հրապարակելու պահը: Դրանից առաջ իրավական իմաստով դեռևս չկա իրավանորմ, հետևաբար՝ հնարավոր չէ ստուգել գոյություն չունեցող ինչ-որ բանի սահմանադրականությունը:

Այսպիսով, քանի որ իրավանորմերի վերացական սահմանադրական վերահսկողությունը ենթադրում է արդեն գոյություն ունեցող իրավանորմեր, ուստի դեռևս գոյություն չունեցող իրավանորմերի՝ Սահմանադրության հետ անհամատեղելիության նախնական հաստատումը հակասում է իրավանորմերի վերացական վերահսկողության իմաստին, ծագման պատմությանը և պաշտպանական ֆունկցիային: Գոյություն չունեցող իրավանորմերի սահմանադրականության ստուգումը բացառվում է: Քանի դեռ իրավաստեղծ մարմինը նորմը դեռ վերջնական չի ընդունել և նրա բովանդակությունը վերջնական չի ձևակերպել, ապա այն՝ իբրև դեռևս գոյություն չունեցող իրավանորմ, չի կարող լինել իրավանորմերի վերահսկողության առարկա: Դա կլինի Սահմանադրական դատարանի կողմից օրենսդրի գործունեության նկատմամբ անթույլատրելի միջամտություն:

Մյուս խնդիրը, որ ես նկատել եմ նախագծում, այս կամ այն որոշման ընդունման համար անհրաժեշտ ձայների մեծամասնության հայերեն ձևակերպումն է: Երբ որևէ որոշման ընդունման համար անհրաժեշտ է ձայների որակյալ մեծամասնություն, ապա նախագիծն այդ մեծամասնությունը ձևակերպում է հետևյալ կերպ՝ «պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն երեք հինգերորդի ձայների մեծամասնությամբ» (նախագծի 103-րդ հոդվածի 2-րդ մաս, 164-րդ հոդվածի 3-րդ մաս, 166-րդ հոդվածի 2-րդ մաս, և այլն) կամ «ընտրիչների ժողովի անդամների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդի ձայների մեծամասնությունը» (նախագծի 125-րդ հոդվածի 5-րդ մաս): Այս վերջին ձևակերպումը լրիվ անհեթեթություն է:

Հիմա փորձենք հայերեն ասված խոսքը հասկանալ: Երբ նախագիծն իր բազմաթիվ դրույթներում խոսում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնության մասին, ապա դա միանգամայն հասկանալի է: Եթե ընդունենք, թե պատգամավորների ընդհանուր թիվը 100 հոգի է, ապա դրա մեծամասնությունը կազմում է առնվազն 51 ձայն: «Պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն երեք հինգերորդի ձայների մեծամասնությամբ» արտահայտությունը հայերենում նշանակում է հետևյալը. պետք է հաշվել պատգամավորների ընդհանուր թվի 3/5-ը, և հետո հաշվել այդ 3/5-ի մեծամասնությունը: Եթե կրկին ընդունենք, թե պատգամավորների ընդհանուր թիվը 100 է, ապա այս դեպքում պահանջվում է 100-ի 3/5-ի ( = 100 : 5 x 3 = 60) ձայների մեծամասնությունը, այսինքն՝ 60-ի մեծամասնությունը, որն էլ հավասար է առնվազն 31-ի:

Դրան հակառակ՝ գործող Սահմանադրությունը նման դեպքերում գործածում է միանգամայն գրագետ և հասկանալի հայերեն ձևակերպում, օրինակ՝ «Ազգային ժողովը մարդու իրավունքների պաշտպանին ընտրում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով՝ վեց տարի ժամկետով» (Սահմ. 83.1-րդ հոդ. 1-ին մաս): Կամ գոնե կարելի է գրել՝ «պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդ մեծամասնությամբ», բայց ոչ երբեք՝ «ընդհանուր թվի առնվազն երեք հինգերորդի ձայների մեծամասնությամբ»: Նախագծի ձևակերպումները գրագետ հայերենով չեն և պետք է ուղղվեն:

Շարունակելի