Վադիմ Դուբնով. ՌԴ-ն անկեղծորեն ասում է, որ ՀՀ-ն իր համար այնքան էլ անկախ պետություն չէ
Հարցազրույց ռուս քաղաքական վերլուծաբան Վադիմ Դուբնովի հետ
– Նախորդ շաբաթ Հայաստանի խորհրդարանում կայացած Հայ-ռուսական խորհրդարանական բարեկամության նիստի ժամանակ Կրեմլի քարոզիչներից մեկը համարվող հաղորդավար Դմիտրի Կիսելյովը մի շարք հայտարարություններ արեց` Հայաստանում ռուսաց լեզվի դերակատարության, Լեզվի մասին օրենքը փոխելու, անվտանգության մասին: Սա դարձավ հանրային լայն քննարկման թեմա: Համաձայն չե՞ք, որ Կիսելյովի նման գործիչները, ովքեր, իբրև թե, կոչված են հայ-ռուսական հարաբերությունն ամրապնդելու, այսպիսի պահվածքով իրենք են հակառուսական տրամադրություններ առաջացնում:
– Նախ, ես այնքան էլ չեմ հասկանում` ի՞նչ է նշանակում ամրապնդել հայ-ռուսական հարաբերությունները, և ինչպե՞ս կոնկրետ անձը կամ քաղաքական ուժը կարող են դա անել: Երկու երկրների հարաբերություններն այնքան էլ կախված չեն այս կամ այն հայտարարությունից, համենայն դեպս` չպետք է կախված լինեն: Ուստի չեմ ուզում գերագնահատել պարոն Կիսելյովի նշանակությունը ռուս-հայկական հարաբերություններում:
Ինձ թվում է` այստեղ նա չափազանց երկրորդական է ճիշտ այնպես, ինչպես իր ամբողջ գործունեության մեջ, քանի որ հիշատակված ակումբի գոյությունն, ըստ իս, ինքնին խեղաթյուրում է Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերությունների էությունը: Դա բավական սպեկուլյատիվ-միֆային կազմավորում է, որը հին, վնասակար և, իմ կարծիքով, բավական վտանգավոր միֆերի համակարգը ներկայացնում է` որպես այն իրականությունը, որին, իբր թե, պետք է ձգտեն Հայաստանը և Ռուսաստանը:
Այս երևույթը շատ օրգանական ձևով տեղավորվում է Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերությունների բնութագրման այն սպեկուլյատիվ համակարգի մեջ, որն այսօր կա, և որին շատերը հավատում են: Սրա արդյունքում են Հայաստանում այդքան մեծ թվով մարդիկ ողջունում Ռուսաստանի գործողությունները, ասենք, Ղրիմում և Ուկրաինայում:
Այդ իսկ պատճառով կարծում եմ, որ պարոն Կիսելյովն այստեղ ընդամենը հետևանք է` բավական վառ և էկզոտիկ: Այդուհանդերձ, նա հետևանքն է այն ամենի, ինչ տեղի է ունենում Ռուսաստանի և Հայաստանի հարաբերություններում, իսկ այդ վիճակը ստեղծվել է դեռ Կիսելյովից առաջ:
– Կիսելյովի ասածները կարելի՞ է համարել Կրեմլի պաշտոնական վերաբերմունքը, թե՞ սա, այնուամենայնիվ, մասնավոր անձի տեսակետ է:
– Այսպես ասեմ` սա Ռուսաստանի ոչ պաշտոնական դիրքորոշումն է, որը գերիշխում է Կրեմլում: Իհարկե, պաշտոնական դիրքորոշումներում այդպիսի հայտարարություններ երբեք չեն արվում, բայց դրա համար կան, իբր թե, ոչ պաշտոնական դեմքեր, որոնք հռչակում են Մոսկվայում գերիշխող տեսակետը` ոչ միայն Հայաստանի, այլ ընդհանրապես հետխորհրդային տարածքի վերաբերյալ: Բայց Հայաստանն այսօր հանդիսանում է հենց այն կետը, որտեղ ռուսական գործիչները կարող են շատ հանգիստ այդպիսի արտահայտություններ թույլ տալ:
– Արդյո՞ք Մոսկվայում հասկանում են, որ անկախ պետության հետ այդպես չի կարելի խոսել, թե՞ Կրեմլում և նրան մոտ կանգնած շրջանակներում կարծում են, որ Հայաստանը, որպես պետություն, արդեն կորցրել է իր իմունիտետը:
– Հասկանում եք, խորհրդային տարիներին ԽՍՀՄ ղեկավարությունն ուներ «սահմանափակ ինքնիշխանության» մասին հայեցակարգ: Խորհրդային իշխանությունը հիմնվում էր դրա վրա, հավատում էր դրան և կարծում էր, որ իրավունք ունի, ասենք, Բուլղարիայի, ԳԴՀ-ի կամ Լեհաստանի ինքնիշխանությանը վերաբերվել այնպես, ինչպես վերաբերվում են շատ սահմանափակ մի բանի: Հետևաբար, նա ցանկացած պահի կարող է զորք մտցնել այդ տարածք` սոցիալիզմը փրկելու համար կամ որևէ այլ շարժառիթով: «Սահմանափակ ինքնիշխանության» գաղափարը սպառվեց Աֆղանստանի աղետի ժամանակ:
Ինչ վերաբերում է այսօրվա Ռուսաստանի ղեկավարությանը, չէի ասի, թե նա ձգտում է վերակենդանացնել այդ գաղափարը, բայց նա միշտ ելել է այն մտքից, որ հետխորհրդային, ինչպես նաև հետսոցիալիստական տարածքը հանդիսանում է իր շահերի գոտին և նույն «սահմանափակ ինքնիշխանության» տարածքը: Իսկ հիմա Ռուսաստանն այլևս չի քաշվում իր դիրքորոշումն արտահայտելու մեջ և այդ իմաստով անկեղծորեն ասում է, որ Հայաստանն իր համար այնքան էլ անկախ պետություն չէ:
– Այս միջադեպը ճի՞շտ է եվրասիական գործընթացի համատեքստում, և եթե այո, ապա կարելի՞ է եզրակացնել, որ եվրասիական ինտեգրումը ոչ միայն տնտեսական, այլ քաղաքական և քաղաքակրթական նպատակներ ունի:
– Ես չէի ուզենա այժմ այդ գործընթացը գնահատել` որպես քաղաքակրթական: Սա «սահմանափակ ինքնիշխանության» գծի շարունակությունն է, իսկ Եվրասիական միությունը երբեք չի եղել զուտ տնտեսական միություն, այն միշտ էլ եղել է քաղաքական և հիմնվել է Մոսկվայի կայսերական նկրտումների վրա: Իմ կարծիքով` այստեղ երկու հանգամանք կա:
Մի կողմից` Ռուսաստանի իշխանությունը ներքաղաքական բոնուսների վրա է խաղում, իսկ մյուս կողմից` Ռուսաստանն իսկապես փորձում է օգտագործել այն, ինչ հիմա տեղի է ունենում, անվանենք այն ուկրաինական սինդրոմ, իսկ դա իրականում ռուս-ուկրաինական չէ, ըստ իս` համաշխարհային սինդրոմ է, քանի որ Մոսկվան, խաղալով 19-20 դդ. կանոններով, որոշակի մարտավարական առավելություն է ստացել, որովհետև Արևմուտքը և մնացյալ ողջ աշխարհն արդեն վաղուց մոռացել են այդ կանոնների մասին: Նրանք կարծում էին` այդ խաղի կանոններն այլևս պետք չեն գա, բայց հանկարծ պարզվեց, որ դրանք բավական արդիական են:
Եվ քանի դեռ Արևմուտքը չի գտել հակախաղ, ընդմիջումն աշխատում է Ռուսաստանի օգտին, և Ռուսաստանը ձգտում է մեծացնել առավելությունը: Իսկ այդ ընդմիջումը, իմ համոզմամբ, նա փորձում է լրացնել հետխորհրդային տարածքում իր ակտիվությամբ, որպեսզի քանի դեռ Արևմուտքը չի գտել համարժեք պատասխան, իրերի ներկայիս դասավորությունը բերի այն վիճակին, որից Արևմուտքը ստիպված կլինի սկսել բանակցությունները Ռուսաստանի հետ:
– Անդրադառնանք Աստանայի վերջին գագաթաժողովին և Ղազախստանի նախագահ Նազարբաևի հայտարարությանը: Ձեր կարծիքով` ինչո՞ւ Նազարբաևը հրապարակայնացրեց Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵՏՄ) ԼՂՀ-ի անդամակցության հարցը: Ակնհայտ է, որ հայկական կողմին ձեռնտու չէր այդ հարցի բարձրաձայնումը, և բոլորը հասկանում էին, որ այդ հարցը լուծվելու է «լռության ռեժիմով»: Իմիջիայլոց, Հայաստանի մի շարք վերլուծաբաններ և քաղաքական գործիչներ համոզված են, որ Նազարբաևը չէր կարող խոսել այդ հարցի մասին` առանց Պուտինի իմացության:
– Ես չեմ կարծում, որ այս հարցում Մոսկվայի կողմից ճնշում է եղել, և, որ Մոսկվան այդպիսի դեմարշ էր ծրագրել: Ամենայն հավանականությամբ, դա Նազարբաևի նախաձեռնությունն է, և այն կապված չէ ո՛չ Հայաստանի, ո՛չ Ռուսաստանի հետ: Այստեղ կա երկու տարր: Նազարբաևը, որքան հասկանում եմ, պարզապես ցանկանում է ընդգծել իր ինքնուրույն դերը նաև Եվրասիական միության շրջանակներում, որպեսզի այս միությունը բացառապես Կրեմլի քաղաքական նախագծի տպավորություն չթողնի:
Ուստի Նազարբաևը հասկանալի զգուշավորությամբ է նայում Եվրասիական նախագծի շրջանակներում Մոսկվայի քաղաքական մենաշնորհին: Երկրորդը, Նազարբաևը փորձում էր շահել թյուրքալեզու, մուսուլմանական երկրների համակրանքը, և պատահական չէր, որ նա այդ հայտարարությունն արեց անմիջապես թյուրքալեզու պետությունների գագաթաժողովի նախօրեին: Այստեղ, անշուշտ, առաջնային դերակատարություն ունի Ղազախստանի ցանկությունը` պահպանել հարաբերություններն Ադրբեջանի հետ, որովհետև Աստանան չէր ուզենա Ադրբեջանին միայնակ թողնել կասպիական տարածաշրջանում, քանի որ այստեղ կասպիական հարցն էլ կա: Ղազախստանը ևս մեկ անգամ շեշտեց, որ հանդիսանում է կասպիական գերտերություն:
– Նազարբաևի հայտարարությունից հետո սկսեց քննարկվել ԵՏՄ-ին Ադրբեջանի հնարավոր անդամակցության հարցը, իսկ Ռուսաստանի տնտեսական զարգացման նախարարը պաշտոնական առաջարկ արեց Բաքվին: Որոշ գործիչներ կարծում են, որ այս գործընթացը վտանգում է Լեռնային Ղարաբաղը: Համաձա՞յն եք սրա հետ:
– Ինձ թվում է, որ իրականում այդ գործընթացի մասնակիցներին ամենաքիչը հետաքրքրում է Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգությունը: Ղարաբաղն այստեղ պարզապես խոսակցության առիթ է, իսկ Հայաստանում այդ հարցը հասկանալի պատճառներով դրամատիզացվում է:
Չեմ կարծում, որ Մոսկվան լուրջ ճնշում է գործադրում Ադրբեջանի վրա` վերջինիս ԵՏՄ-ին միացնելու նպատակով: Նա այնքան էլ պետք չէ ԵՏՄ-ին, որովհետև Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի հարաբերությունները բավական դժվար են, իսկ Մոսկվան առանց այն էլ շատ դժվար գործընկերներ ունի ԵՏՄ-ում: Եթե Եվրասիական միությունը դիտարկենք որպես Խորհրդային Միությունը վերածնելու որոշակի խորհրդանիշ, այդ դեպքում, իհարկե, Ադրբեջանը շատ անհրաժեշտ է Մոսկվային, բայց ես այդպես չեմ գնահատում այս նախագիծը:
Սա Ռուսաստանի քաղաքական նախագիծն է, որի մեջ ընդգրկված են սահմանափակ թվով մասնակիցներ, և Ադրբեջանի հետ հարաբերություններն այնպիսին են, որ ԵՏՄ-ին նրա միացումը կդառնար Ադրբեջանի ամբողջական կապիտուլյացիայի նշան: Ադրբեջանը դա շատ լավ է հասկանում, և դա նրան ամենևին պետք չէ: Ուստի չեմ կարծում, որ Մոսկվան և Բաքուն լրջորեն են վերաբերվում այդպիսի հեռանկարի: Եվ Մոսկվայի կողմից Բաքվի վրա ճնշումների մասին խոսակցությունները նույնպես որոշակի միֆ են, քանի որ Մոսկվայի և Բաքվի վերնախավերը շատ լավ լեզու են գտնում իրար հետ` պրագմատիկ հարթության վրա:
– Իսկ ինչո՞վ էր պայմանավորված վերջին լարվածությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի, ավելի կոնկրետ` Նախիջևանի սահմանին: Ինչո՞ւ Ադրբեջանը որոշեց դիմել այդ սադրանքին:
– Ես դժվարանում եմ ասել` ով է դիմում սադրանքի, քանի որ չգիտեմ` տվյալ դեպքում ով է եղել իրավիճակի սրման նախաձեռնողը:
– Նախաձեռնողն ակնհայտ է. ադրբեջանական ուժերը սպանեցին երկու հայ զինծառայողի:
– Ես նորից եմ կրկնում` չեմ կարող որևէ բան ասել, քանի որ ճշգրիտ տեղեկություն չունեմ այդ միջադեպի մասին: Ես կարող եմ ընդամենը տեղի ունեցածը համեմատել այն ամենի հետ, ինչ մշտապես տեղի է ունենում Ղարաբաղում, որտեղ ևս դժվար է որոշել` ով է եղել այս կամ այն միջադեպի նախաձեռնողը: Խնդիրն այն է, որ Նախիջևանի սահմանին իրավիճակը միշտ բավական խաղաղ է եղել, իսկ հիմա այսպիսի միջադեպ եղավ: Չեմ կարծում, որ դա պատահականություն է, որովհետև, առաջին հերթին, Բաքու են այցելելու Լավրովը և Բարոզուն, երկրորդը` հայ-ադրբեջանական հակասություններն այնքան շատ են, որ չի կարելի թեթևամտորեն վերաբերվել Նախիջևանում տեղի ունեցածին: Կարծում եմ` այստեղ ինչ-որ խաղ է ընթանում, բայց չգիտեմ` ում կողմից: Որքանով է սրանում ներգրավված Ռուսաստանը, դժվարանում եմ ասել:
Ես կարող եմ միայն ասել, որ Ռուսաստանը, իհարկե, կուզենար աջակցել այդ տարածաշրջանում լարվածության պահպանմանը, բայց այդ լարվածությունը պետք է վերահսկելի լինի իր կողմից, որովհետև լայնամասշտաբ պատերազմը, հակամարտությունը, որը դուրս կգա փոխադարձ վերահսկողության շրջանակներից, որևէ մեկի ծրագրերի մեջ չի մտնում: Արդյո՞ք Մոսկվան վստահ է, որ կկարողանա վերահսկել այդ գործընթացը, չգիտեմ: Ուստի ես դժվարանում եմ ասել, թե ով է առաջինը սկսել, ինչու սա տեղի ունեցավ: Կարող եմ միայն վարկածներ առաջ քաշել դավադրության տեսությունից: Ի դեպ, իմ հայ գործընկերներն առաջ են քաշում այն վարկածը, որ Ռուսաստանը, հաշվի առնելով Հայաստանի հասարակության ներսում առկա բանավեճը, որից մենք սկսեցինք մեր զրույցը, ցանկանում է ևս մեկ անգամ վախեցնել հայերին թուրքերով, Ադրբեջանի կողմից պատերազմի սպառնալիքով, և այլն: Այս վարկածը նույնպես ինձ դավադրական է թվում, բայց դրանում կա որոշակի տրամաբանություն:
– Իսկ Նախիջևանում իրավիճակի սրումն ի՞նչ առումով կարող է ձեռնտու լինել Մոսկվային:
– Մոսկվան նույն Ղարաբաղում կարող է ակտիվ մասնակից մնալ որոշակի լարվածության միջոցով: Ղարաբաղը, ի տարբերություն հետխորհրդային տարածքում առկա մյուս հակամարտությունների, Մոսկվայի համար ամենահեռավոր հակամարտության գոտին է, և ղարաբաղյան հակամարտությունն ամենաշատ միջազգայնացված հիմնախնդիրն է: Այստեղ կա Մինսկի խումբ, որում Ռուսաստանը չի խաղում գլխավոր դերը: Իր դերակատարությունը մեծացնելու համար Մոսկվային անհրաժեշտ է որոշակի լարվածություն, և երկրորդը, որպեսզի բոլորը հասկանան, որ Մոսկվան ի վիճակի է այդ լարվածությունը թուլացնել:
– Եվ վերջում մի հռետորական հարց. ինչո՞ւ ՀԱՊԿ-ն չի արձագանքում Հայաստանի սահմանին տեղի ունեցող իրադարձություններին:
– Իսկ ո՞վ ասաց, որ ՀԱՊԿ-ն պետք է արձագանքի այդ դեպքերին: ՀԱՊԿ-ն երբեք չի արձագանքել որևէ միջադեպի, նա այդ նպատակով չի ստեղծվել:
– Ինչո՞ւ: Չէ՞ որ կա ռազմական պայմանագիր:
– Դուք Ձեր հարցն անվանեցիք հռետորական, իսկ ռազմական պայմանագիրն էլ ավելի հռետորական է, որովհետև ՀԱՊԿ-ն նույնպես բացառապես քաղաքական նախագիծ է, որը շատ քիչ դեպքերում կցանկանար գործարկել:
