Գյումրի. «Երկրաշարժից քառորդ դար անց դռան վրայի պայտն էլ է ժանգոտել, բայց հաջողությունը դեռ չի գալիս» (ֆոտոշարք)

1988թ. դեկտեմբերի 7-ի Գյումրիի ավերիչ երկրաշարժից քառորդ դար է անցել, սակայն դեռևս շուրջ 4300 ընտանիք ապրում է ժամանակավոր կացարաններում՝ այն նույն կացարաններում, ուր մտել են քառորդ դար առաջ տեղի ունեցած երկրաշարժից անմիջապես հետո:

Երբ շրջում ես Գյումրիի տնակային ավաններում, ինքդ քեզ հարց ես տալիս, թե արդյո՞ք հնարավոր է գոյատևել նման պայմաններում, այն էլ՝ քառորդ դար:

Անցնելով փոքր մետաղյա տնակի կողքով՝ նկատում եմ, որ տնակը պատուհան չունի: Տիկին Անահիտը ժպիտը դեմքին դիմավորեց տնակի առջև, և բարեհամբույր ներս հրավիրեց՝ մատնանշելով իր թոռնիկին և ասելով, որ թոռնիկն է իրենց ուժ տալիս գոյատևելու: Նայում եմ շուրջբոլորս, և դեռ ինձ նույն հարցն է անհանգստացնում, թե իսկապե՞ս հնարավոր է ձմռան ցրտին գոյատևել այդ մետաղյա փոքր և անպաշտպան տնակում: Տիկին Անահիտին հարցնում եմ, թե առանց պատուհանի ինչպե՞ս են դիմանում:

«Ո՞նց, առանց պատուհանի ինչպե՞ս կարելի է դիմանալ: Ունենք, մի հատ պատուհան ունենք: ՈՒղղակի պետք է դրսից նայես. ներսից կտորով ծածկել եմ, որ երեխան չմրսի», զարմանքով ասաց տիկին Անահիտը: Քայլերս ինձ տանում են դեպի տնակի ետնամասը, և իսկապես տեսնում եմ տիկին Անահիտի նշած պատուհանը, սակայն այն այնպես ամուր էր ծածկած, որ ցրտի հետ նույնիսկ լույս ներս չէր թողնում:

Գյումրեցիներին հատուկ է միշտ լինել հպարտ և չբողոքել: Զարմանալիորեն այս մարդիկ այսքան դժվարությունների մեջ նույնիսկ սիրում են կյանքը, ձգտում են դեպի լույսը և պայքարում են ամբողջ ուժով:

Հյուրընկալվելով տիկին Աիդայի տանը, լսեցի իրենց ընտանիքի պատմությունը: «Մեծ աղջիկս տասնվեց տարեկան է: Լավ մարդիկ օգնեցին, և այժմ մոտակա կենտրոնում անվճար անգլերեն է պարապում: Աղջիկս նպատակ ունի միջազգային հարաբերություններ սովորել, ուզում է դիվանագետ դառնալ: Երկու աղջիկս էլ գերազանցիկ են: Երկու աղջիկս էլ քանոն են նվագում և դափնեկիր են:

Արդեն քսանվեց տարի է, ինչ այստեղ ենք ապրում: Սկզբում եղբորս հետ էինք այստեղ ապրում, այնուհետև եղբայրս գնաց Ռուսաստան. երկար չդիմացավ և արտագաղթի ճամփան բռնեց: Մնար՝ ի՞նչ աներ այստեղ: Երկրաշարժից հետո ես շինարարական ընկերությունում հաշվապահ էի աշխատում: Ամբողջ կյանքս աշխատել եմ, մշակույթի տան տնօրեն էլ եմ եղել: Այժմ երրորդ կարգի հաշմանդամ եմ, որովհետև ոտքս վիրահատել են: Ես օգնություն չեմ ակնկալում. այն, ինչ ես ուզում եմ, միայն աշխատանք է. մի գործ որ լինի, հաշմանդամ վիճակով էլ կաշխատեմ, իմ երեխաներին կկերակրեմ», ասաց Աիդա Ունուսյանը:

Քայլելով տնակային ավանով՝ նկատում ես, որ քառորդ դար է անցել, և նույնիսկ այս մետաղյա տնակներն են ժանգոտել՝ այնքան, որ ուր որ է կփլվեն, սակայն գյումրեցին իր հույսն ու հավատը դեռ չի կորցրել: Ամեն տնակ, ամեն ընտանիք իր սուրբ անկյունն ուներ՝ տարբեր սրբապատկերներով և մոմերով զարդարված: Նայում ես և հասկանում, որ հավատի շնորհիվ է, որ այս մարդիկ կարողացել են այս պայմաններում քառորդ դար գոյատևել:

Մի շինության մեջ, դռներից մեկի վերևում, կիսախարխուլ և մրոտ պատի վրա պայտ էր ամրացված: Հարցրեցի, թե ինչո՞ւ են այդ պայտը դռան վրա փակցրել: «Ասում են՝ հաջողություն է բերում, բայց այսքան տարի այս պայտն էլ ժանգոտեց գնաց, բայց հաջողությունը չի գալիս»,- ասաց երկու երեխաների հետ մի փոքր սենյակում բնակվող կինը:

Նայելով այս ամենին՝ չես կարող մարդկանց մեղադրել արտագաղթելու համար, որովհետև կա մի սահման, որից այն կողմ վերանում են հայրենիքի հանդեպ բոլոր զգացումները, և առաջին պլան են մղվում միայն քո ընտանիքն ու երեխաները. դա սովամահ չլինելու, անվտանգության և գոյատևելու բնազդն է:

Տնակային ավանից դուրս կան նաև կիսափուլ շենքեր, որտեղ մարդիկ են բնակվում: Այդպիսի շենքերից մեկում հանդիպեցի մի տեսարանի, որի պատկերն իմ ուղեղից չի հեռանում և, հավանաբար, կմնա դեռ երկար: Դա երեխայի գլուխը շոյող հյուծված ձեռքն է, ում տիրոջը ես այդպես էլ չտեսա: Հավանաբար նա երեխայի կամ մայրն է, կամ տատիկը, ով հրաժարվեց դուրս գալ սենյակից, և մի պահ դռան ետևից շոյում էր երեխայի գլուխը: Թերսնման խնդիրների հանդեպ առանձնակի վերաբերմունք ունեմ՝ հատկապես, երբ հարցը վերաբերում է երեխաներին: Այս շենքում շրջելով՝ որոշ տեսարաններ ինձ հիշեցրեցին Ցեղասպանության ժամանակ արված նկարները՝ թերսնուցում, հիգիենիկ պայմանների բացակայություն, երեխաների չլվացված դեմքեր, երջանկությունից զուրկ աչքեր, և երեխաների՝ գողացված երջանկություն: Եվ այս ամենը տեղի է ունենում մեր քթի տակ և հենց հիմա, քսանմեկերորդ դարում:

Վահան Թումասյանը («Շիրակ Կենտրոն» հ/կ) մեզ ուղեկցեց երրորդ հարկ, և մարդիկ լսելով իր ձայնը՝ դուրս թափվեցին սենյակներից: «Այսօր ոչինչ չեմ բերել. այսօր պարզապես էքսկուրսիայի ենք եկել»,- ասաց Վահանը, որից հետո մարդիկ հուսախաբ եղած՝ նույնկերպ, մեկը մյուսի հետևից, անձայն փակեցին դռները: Մեր այցելության մեջ նրանց ոչինչ չէր զարմացնում, և հավանաբար հաճախ են մարդիկ գալիս, դիտում և հեռանում անհետևանք:

Մինչ Վահանը ներկայացնում էր բնակիչներին, ես չէի կարողանում կենտրոնանալ և լսել, որովհետև ամեն վայրկյան ինձ թվում էր, թե ուր որ է՝ շենքը կփլվի գլխիս: Մենք քայլում էինք մութ միջանցքով, որն ահավոր ճնշող էր, և միակ լույսը, որ թափանցում էր, մեր մեջքի կողմից էր: Շրջվում ես և տեսնում, որ լույսը գալիս է շինության մյուս կեսից, փլված հատվածից: Շրջվում եմ և տեսնում, որ այն աստիճանից այն կողմ, որով բարձրացանք, ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա շենքի մյուս կեսը փլված է: Այստեղ մարդիկ չունեն տարրական պայմաններ, իսկ ջուրը բերում են հարյուր մետր հեռավորության վրա գտնվող ծորակից: Վախս հաղթահարելով՝ քայլում եմ դեպի քանդված հատվածը, որ նկարեմ: Իմ աջ կողմում գտնվում էր մի սենյակ, որը որպես զուգարան էր ծառայում:

Զրուցեցի մի քանի երեխաների հետ, ում աչքերում չկար մանկական երջանկություն հիշեցնող փայլը:

Գյումրիից հեռանալուց այդ պատկերներն իմ գլխից չէին հեռանում: Երևանում աչքովս մի շքեղ մեքենա ընկավ, որը գնելու համար հավանաբար Հայաստանում արդար աշխատելու պայմաններում մի քանի կյանք է պետք: Ակամա հաշվեցի, որ այդ մեքենայի արժեքը քսանհինգ ընտանիքի կարող էր բնակարանով ապահովել:

Այժմ, չնայած շուրջ մեկ ամիս է անցել, նորից օրական մի քանի անգամ իմ աչքի առաջ հայտնվում են այդ երեխաների դեմքերն ու աչքերը: Մտածում եմ՝ միգուցե ավելի լավ կլիներ, եթե չտեսնեի, չիմանայի և ավելի թեթև ապրեի: Չէ՞ որ հազարավոր մարդիկ, նույնիսկ ապրելով կողքկողքի, թեպետ նայում են այդ ամենին, բայց չեն տեսնում և ապրում են հանգիստ, առանց խղճի խայթ զգալու:

Լուսանկարները՝ Կամո Մայիլյանի