Սաշա Սոկոլով. Արվեստագետի դիմանկարը՝ Ամերիկայում Նոբելի սպասման մեջ

Սկիզբը` այստեղ.
Դասախոսություն` ընթերցված Կալիֆոռնիայի համալսարանում (Սանտա Բարբարա)
Միայն թե ես պտտվում էի համալսարանի մոտ, իսկ Աֆանասևը կապ ուներ Կոնսերվատորիայի հետ: Փողոցը, ուր այդ ամենը կատարվում էր, կրում է երևելի գրական տարագիր Ալեքսանդր Գերցենի անունը: Տարագիր էր նաև նրա ամենամտերիմ ընկերը` Նիկոլայ Օգարյովը: Նրա պատվին էլ են փողոցի անուն դրել: Այսօր Ռուսաստանում կան Տուրգենևի, Դոստոևսկու, Գոգոլի, Կուպրինի և այլ գրողների անունները կրող փողոցներ, ովքեր գերադասել են հայրենիքից դուրս ապրել` երկար ժամանակ կամ մշտապես: Անցած դարում տարագրությունը մեզ մոտ բարի ավանդույթ դարձավ: Հենց այդ ժամանակ էլ ռուս գրականության մեջ հայտնվեց ավելորդ մարդկանց խնդիրը: Այդպես էին անվանում, որպես կանոն, ազնվական ծագում ունեցող տվայտող հերոսներին, որ իրենց տեղը չէին գտնում հասարակության մեջ, որ համահունչ չէին իրենց դարաշրջանին: Այժմ ազնվական դաս մեզ մոտ գոյություն չունի: Իսկ նոր ռուսական գրականության մեջ գոյություն չունեն ավելորդ մարդիկ: Նրանք ցրվեցին` հանց իրենց դուելների ծուխը, իրենց բոլոր խնդիրներով հանդերձ: Փոխարենը` հայտնվեց ավելորդ գրողների խնդիրը: Նրանք ևս համահունչ չեն:

Սակայն, ոչ այնքան դարաշրջանին, որքան ռեժիմին: Ավելորդ գրողները չեն ներգրավվում գաղափարախոսության շրջանակների մեջ: Նրանք դժբախտություն ունեն, նրանք խիղճ ունեն և նրանք չեն կարող լռել: Ռուսաստանի ավելորդ գրողները` դրանք հենց նրանք են, որ ընտրում են ազատությունը` խոսքի և գրի մեջ, և շարունակելով դարավոր ավանդույթը` գնում են հիասքանչ հեռուն և երկար: Երկիրը տաղանդներով հարուստ է: Այնտեղ կան և՛ ավելորդ նկարիչներ, և՛ քանդակագործներ, և՛ դերասաններ, և՛ երաժիշտներ: Նրանք ընտրում են միևնույն ճանապարհները` առ լռությունը, աքսորը, վարպետությունը: Տասնիներորդ դարի արվեստագետները գնում էին Արևմուտք առավել լայն հեռանկարների և նրբին իրավիճակների որոնումներում: Նրանց իշխում էր հետաքրքրասիրությունը և հիասքանչի գերաճած զգացողությունը: Քսաներորդ դարի արվեստագետներին մղում է արվեստի ինքնապահպանման զգացողությունը: Եվ նրանք ավելի շուտ փախչում են, քան գնում:

Նրանք փախչում են մոլեգնող միջակությունից: Կուլտուրական հեղափոխությունից` պայմանականորեն սոցիալիստական ռեալիզմ անվանված: Հայտնվելով Ամերիկայում, ռուս արվեստագետը դյութվում է նրա ազատություններով, գեղեցկություններով, շնորհներով: Բայց հետզհետե նա հասկանում է, որ այստեղ էլ առանց հեղափոխության բան դուրս չի գալիս: Դրա անունով Գուլագ չեն ուղարկում, ինչպես դա լինում էր իր հայրենիքում: Դրա անունով բուրժուական դաշնակահարների ու ջութակահարների մատները չեն կտրում, ինչպես և փիլիսոփաների ու գրողների շուն գլուխները, ինչպես դա պատահում էր Չինաստանում: Ամերիկյան կուլտուրական հեղափոխությունը, ինչպես կասեր ընկեր Ստալինը, դա ամերիկյան տիպի հեղափոխություն է, դա հումանիստական հեղափոխություն է: Միտումները, որ հարուցվել են դրանով արվեստում, ըստ էության, մեկուսացումն է, հրաժարումն ավանդական արժեքներից, չափանիշների լղոզումը, գեղարվեստականության մակարդակի իջեցումը: Դրա սիրած ծնունդը` զանգվածային մշակույթն է: Ի հակառակ սոցիալիստական ռեալիզմի` ես այն կանվաների կապիտալիստական պրիմիտիվիզմ: Ռուս արվեստագետն Ամերիկայում, ինչպես և հայրենիքում, ընտրության առաջ է կանգնում` ընդունե՞լ հեղափոխությունը, թե՞ չընդունել:

Ընդ որում, ընդունել` կնշանակի` երգի կոկորդին կանգնել և շատ բաներ մոռանալ այն ամենից, ինչ դու սովորել ես Եվրոպայի արվեստանոցում: Մոռանալ Ֆլոբերի, Թոմաս Մանի, Ֆելինիի, Բերգմանի, Իոնեսկոյի, Դանթեի, Կաֆկայի, Վիրջինիա Վուլֆի, Պրուստի դասերը: Մոռանալ և երբեք չհարցնել` ոչ քեզ, ոչ այլոց, թե ինչպես պատահեց, որ Մելվիլի, Ֆոլքների, Դիկենսի երկրում հրապարակվածի հիմնական զանգվածն այնպիսի տեսք ունի, կարծես թե նրանք երբեք այստեղ չեն եղել, կարծես թե գրականությունը գլխապատառ գլորվել է ինչ-որ տեղ` դեպի Մայն Ռիդն ու Ֆենիմոր Կուպերը: Ընդունել` կնշանակի` մոռանալ թիակների մասին և կլինիկական էնտուզիաստի ժպիտով տրվել հոսանքին: Ընդ որում, ողջ ցանկության դեպքում լիովին քեզ կորցնելն անհնար է: Ռուս արվեստագետներից մեկը, ով ընդունել էր ամերիկյան կուլտուրական հեղափոխությունը և արդյունքում` հաջողությամբ աշխատում է տեղի կինոյում, ինձ ասաց. «Դու նույնիսկ չես պատկերացնում, թե որքան պիտի այստեղ ծախվես, որ քեզ առնեն»: Փոխարենը` ազատություն, մխիթարեցի ես համերկրացուս, ինչով կարողացա: Իսկ կուլտուրական հեղափոխությունը չընդունելը` կնշանակի` չտրվել շուրջբոլորն իշխող ամնեզիային և մերկ արքային անհուսալիորեն մերկ կարծել:

Կնշանակի` միանալ Ամերիկայի այն ավելորդ արվեստագետներին, ովքեր իրենց ընտրանի են կոչում, այնինչ իրեն հարգող հասարակությունը նրանց բոհեմ է կոչում: Կնշանակի` մնալ ոգու ազնվական և պատասխանատվությունը քո ապագայի համար դնել Մակ-Արթուրի, Նոբելի և այլ Գոդոների վրա: Կնշանակի` երգի կոկորդին չկանգնել, այլ երգել այն ինքդ քեզ, ինչպես Սելինջերը: Եթե քառասնամյակի սահմանին հասած` ես, այնուհանդերձ, որոշեի օգտվել արևելյան ավագանու խորհրդից, ապա կդառնայի արվեստագետ` բառիս նախնական իմաստով: Համառության շնորհիվ ես տեղնուտեղը բաց թողնվածը ետ կբերեի: Իմ առաջին ցուցահանդեսի թեման կձևակերպվեր մոտավորապես այսպես` գաղափարախոսության Սցիլլայի և Բիզնեսի Քարիբդայի մեջ` ռուսական ստեղծագործական տարագրության հակադարձությունը երկու կուլտուրական հեղափոխություններին: Բարիշնիկովի, Սոլժենիցինի, Ռախմանինովի, Շալյապինի, Բունինի և Ռոստրոպովիչի դիմանկարներից բացի, ես կներկայացնեի նաև ավելի քիչ հայտնի, բայց ոչ պակաս արժանավոր արվեստի գործիչների պատկերները: Այստեղ կհայտնվեր մեր գրականության երկաթյա կին Նինա Բերբերովան: Այստեղ կլինեին քանդակագործ Էռնստ Նեիզվեստնին և արձակագիր Վասիլի Ակսյոնովը, ովքեր պահպանում էին ստեղծագործական ազատությունն այս աշխարհի մեծերի հետ վեճերում: Եվ քանդակագործ Կոնստանտին Կուզմինսկին, որ անգիր հիշում էր հազարավոր բանաստեղծություններ` անկախ ռուս բանաստեղծներից, և դրանք տպագրեց այստեղ իր բազմահատոր ծաղկաքաղում: Եվ մոլեգին գեղանկարիչներ Վլադիմիր Նեկրասովը, Օսկար Ռաբինը, Վասիլի Սիտնիկովը, Դավիդ Մերեցկին, Իգոր Տյուլպանովը: Եվ բոլոր այն վարպետները, որոնց մասին խոսվել է նախկինում: Գումարած շատ ուրիշները, նույնպես երևելի և անզիջում:

Հետևելով կոչման ուղուն, նրանք գնացին օտար ափեր և նոր ստեղծագործական ճակատագիր սկսեցին: Տեսեք, ինչ հիասքանչ, ներշնչված դեմքեր են, կասեի ես իմ վերնիսաժի այցելուներին: Միայն թե վախենում եմ, որ ոչ բոլորը համաձայնվեն այդ գնահատականին: Բանն այն է, որ, ըստ մասնագետների կարծիքի` իմ գծանկարչական և գեղանկարչական ունակություններն իսպառ բացակայում են, Ինչի պատճառով էլ ես կդառնայի կոնցեպտուալիստ: Իմ կոնցեպցիան այն էր, որպեսզի հանդիսատեսի երևակայությունը որևէ շրջանակով չնեղեմ: Ոչ նույնիսկ կտավներով: Ի դեպ, ավելորդ մինիմալիզմի մեջ չկշտամբվելու համար` ես մեխեր կխփեի:

Սաշա Սոկոլովի զրույցն Իրինա Վրուբել-Գոլուբկինայի հետ
Ի.Գ.- Ես ուզում եմ խոսել այն մասին, թե ինչպես դու ստեղծեցիր քո նոր լեզուն, քո տեքստերը, որոնք փոխեցին ողջ ռուս գրականությունը: Դու ծնվել ես այլ երկրում, օտար լեզվով շրջապատված: Ինչպե՞ս ես դու սկսել:
Ս.Ս.- Ես մինչև երեք տարեկանը լռել եմ: Երևի այն պատճառով, որ Օտտավայում շուրջս խոսում էին տարբեր լեզուներով` ֆրանսերեն, անգլերեն, ռուսերեն: Եվ ընդհանրապես շփվող չէի, թեպետ սիրում էի լսել մեծահասակների խոսակցությունները, սիրում էի կարդալ: Մեր մոսկովյան բնակարանում պատերազմից հետո մարդիկ նյարդային էին, հաճախ վիճում էին: Սակայն ինչ-որ վսեմ, թատերական ոգով, վուլգար արտահայտություններ չէին օգտագործվում: Հայրս ազնվականներից էր, մայրս` հասարակ ընտանիքից, բայց փոխարենը` գրականության մեծ սիրահար էր, և փողոցի լեզուն ինձ խորթ էր, ինչպես և` փողոցն ընդհանրապես: Ինձ հիմնականում դաստիարակում էր հորաքույրս` հին ռեժիմի, խիստ մի կին: Նա ավարտել էր Նովոնիկոլաևսկի դասական ճեմարանը և հաստատ գիտեր, թե ինչպես պիտի պահեն իրենց լավ պարոնները: Շատ լավ արտասանում էր, հիանալի պատմություններ էր պատմում և սիբիրյան երգեր էր երգում: Տանը բավականաչափ գիրք կար: Ընտանիքում գլխավոր գրողը Գոգոլն էր:
Ի.Գ.- Ո՞րն է քեզ համար ավելի կարևոր` գրականությո՞ւնը, թե՞ կյանքը:
Ս.Ս.- Գրավում էր թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը: Ես շատ վաղ որոշեցի, որ ստեղծագործելու եմ, ինը տարեկանում: Ես ակնհայտ հակվածություն ունեի դեպի գիրը:
Ի.Գ.- Եվ ինչպիսի՞ն էին քո ընթերցանության շրջանակները, երբ դու արդեն սկսեցիր լուրջ գրել: Ինչո՞ւ դու սկսեցիր գրել: Ի՞նչը խթան հանդիսացավ` ընդվզումը սովետական կյանքի տափակության դե՞մ: Քամահրա՞նքը: Տեքստի հաղթահարո՞ւմը: Շատերն ասում են, որ երբ իրենք Պլատոնով կարդացին, դա սկիզբն էր: Այ դու, օրինակ, ինչ-որ բան կարդում և հասկանո՞ւմ ես, որ դրա ետևում դու ես կանգնած: Ռուս ժամանակակից գրողներից շատերի համար դա Պլատոնովն էր, իսկ դու խոսում ես Բունինի՞ց:
Ս.Ս.- Ոչ, Բունինն ավելի ուշ էր, նրան չէին տպագրում, իսկ հրատարակություններ չունեինք: Մեր տանը կային ռուսական և արևմտյան դասականների երկերի ժողովածուներ, հետո հայտնվեց ժամանակակից արևմտյան գրականությունը: Եվ, իհարկե, ազդեցություն էր թողնում ընտանեկան մթնոլորտը:
Ի.Գ.- Դու դեռ այն ժամանակ շատ էիր արևմտյան գրականություն կարդում, դու որտեղի՞ց ես սերում` ռո՞ւս գրականությունից, թե՞ արևմտյան:
Ս.Ս.- Հավանաբար` դրանց կոմբինացիայից: Պատանեկան հասակում, հավանաբար, Կուպրինը, մի կողմիցգ

Ի.Գ.- Սակայն այն, ինչին դու հասել ես, ոչ Կուպրինից է սերում, ոչ էլ` Բունինից:
Ս.Ս.- Դե, նույնիսկ Սելինջերն ու Ֆոլքները մոդեռնիստներ չեն, նրանք ֆորմալ նորամուծություններ չունեն, որոնք ես փնտրում էի:
Ի.Գ.- Իսկ ո՞ւմ մոտ դրանք կային:
Ս.Ս.- Ջոյսի մոտ, Էդգար Պոյի մոտ: Անուններ, որոնք չի կարելի հաշվի չառնել:
Ի.Գ.- Ինձ թվում է` Էդգար Պոն ֆանտաստիկ ազդեցություն է թողել ռուս գրականության վրա, ես արդեն չեմ խոսում ընդհանրապես համաշխարհային գրականության մասին:
Ս.Ս.- Որոշ երիտասարդներ հակված են մահվան մասին խորհրդածելու, Իսկ Պոն դրանով ներթափանցված է, և, երբ դու կարդում ես դրա մասին նրա հիասքանչ ֆենթեզիները, ապա սկսում ես այդ ուղղությամբ զարգանալ: Որքան դու պատրաստ ես անգոյության ընդունմանը, այնքան դու ազատ ես: Ես կարծում եմ, որ սամուրայները ճիշտ են` մարդը միշտ պիտի պատրաստ լինի անհետացման: Խորհրդային Միությունում այդ թեման չէր խրախուսվում, և Պոյի տպագրությունը յուրատեսակ անցում եղավ: Նրա միստիկան ոգեշնչում է: Չէ՞ որ կյանքն առանց մահի` ոչինչ չարժի, այն մեր հավերժության ձևերից մեկն է:

Ի.Գ.- Եվ այն, ինչ դու գրում ես, մահվան հաղթահարո՞ւմն է:
Ս.Ս.- Դա փոքրի անհատական մահվան հաղթահարումն է, շատ փետուրներով է շարժվում այդ հույսը: Եվ` ստեղնաշարերով:
Ի.Գ.- Բայց դու ինչպե՞ս ես սկսել: Շուրջբոլորը պաշտոնական գրականության անապատն էր: Ո՞րն է քո առաջին գրական խումբը, քեզ համար ի՞նչ էր նշանակում ՍՄՈԳԸ: Դու արդեն այնտեղ եկար` որպես կազմավորված մա՞րդ:
Ս.Ս.- Երբ ես նրանց հետ ծանոթացա, նրանք դեռ ՍՄՈԳ չէին` դա մի խումբ էր, որ նոր էր գտնում իր ուղին: Այդ երեկո ճակատագիրն ինձ ուղարկեց Մայակովկա, որ հերթական ընթերցում էր, անտեղ էլ մենք բոլորս ծանոթացանք: Ես նոր էի բանակից փախել գժանոցի միջոցով, ազատվել էի, դեռ այնտեղի շինելն էի հագնում, պիժոնի մեկն էի: Ես երջանիկ էի, որովհետև իմ կալանքն ավարտվել էր, գրպանումս` «սպիտակ թուղթը»: Վաթսունականներին մենք` ընկերներով, շաբաթ օրը գնում էինք Մայակովսկու հրապարակ, լսում էինք ոչ պաշտոնական բանաստեղծներին: Այնտեղ հայտնվում էր Բուկովսկին` առաջատարներից մեկը, Գալանսկովը` ապագայում այլախոհության նշանակալից դեմքերը: Օկուջավան չէր հայտնվում, բայց նրա մասին արդեն խոսում էին:

Ի.Գ.- Իսկ դու ի՞նչ էիր կարդում արևմտյան գրականությունից:
Ս.Ս.- Բացի Ջոյսից, ինչ-որ ամերիկացի արձակագիրներից, ինձ հետաքրքրում էր նրանց տեխնիկան` Շերվուդ Անդերսոնի, Էրսքին Քոլդուելի, Հերտրուդ Սթայնի: Սկանդինավներից մի քանիսին: Ֆրանսիացիներից` Մոպասան, Ֆլոբեր, թեպետ նրանք ռեալիստ են: Բանաստեղծներից` Ուիթմեն, Ապոլիներ: Ես երկար ժամանակ չէի կարողանում որոշել` ի՞նչ գրել` արձա՞կ, թե՞ բանաստեղծություն, կամենում էի միջինը գտնել, հակված էի վերլիբրին, արձակ բանաստեղծությանը: Ես, հարկ է ասել, բավական միանշանակ եմ, այսինքն` միասեր եմ: Ահա Միշա Գրոբմանը` նրա համար լավ է` նա և՛ բանաստեղծ է, և՛ նկարիչ, և՛ տեսաբան, և՛ ընդհանրապես` Լևիաթան, այդպիսի բազմադիմությունը նրա համար օրգանական Է, իսկ ինձ համար հոգեբանորեն ծանր է: Հաճախ գրողներին միջնորդավորված ես ճանաչում` նրանց միջոցով, ովքեր կլանել են նրանց, յուրացրել և օգտագործել են նրանց փորձը: Օրինակ, Լիմոնովից հետո Հենրի Միլեր կարդալը չափազանց հետաքրքիր չէր: Ինձ թվում է` նրա ամենակարևոր գործը «Կոլս Մարուսկի» վեպն է և նախապատերազմյան Հունաստանի մասին հիշողությունները: Ապշելու ոճ է: 59 թվականից ես գնում էի մաթեմատիկոս Ապոլոն Շուխտի մոտ: Լիտինստիտուտի մոտի այդ բնակարանում հավաքվում էին երիտասարդ ազատամիտները` կարդում և քննարկում էին արգելված բաները, ասենք` Կաֆկա, Ռիլկե, Նիցշե, ֆրանսիացի սիմվոլիստներին: Այդ ժողովներն ինչ-որ նշանակալի բանի հետ շփվելու զգացողություն էին ծնում:
Ի.Գ.- Դու արդեն կարդացել էիր Արտեմ Վեսյոլի, Պլատոնով, Պիլնյակ և ֆուտուրիստներին: Ի՞նչ էր դա քեզ համար` նոր խո՞սք նոր գրականության մեջ:

Ս.Ս.- Ես կարդացել եմ Պիլնյակ, Պլատոնով, նրանք շատ հանրահայտ էին այն միջավայրում:
Ի.Գ.- Իսկ քե՞զ համար:
Ս.Ս.- Կարևոր էին, բայց ոչ առանձնապես: Բոլորը Պլատոնովին շնչակտուր էին վերաբերվում, ես` հանգիստ: Նրա լեզուն խառնափնթոր էր թվում: Ես գիտեի, որ այլ կերպ եմ գրելու: Թեպետ կարող եմ ասել, որ «Շան և գայլի միջև» վեպում էլ լեզուն տեղ-տեղ անհարթ է, և այդտեղ ես արդեն մեղավոր չեմ` Վոլգայում այդպես են բացատրվում, ես դա եմ շեշտել: Ջոյսն ու նրա շրջապատն ինձ համար Պլատոնովից կարևոր է:
Ի.Գ.- Իսկ օբերուիտնե՞րը, ֆուտուրիստնե՞րը:
Ս.Ս.- Օբերուիտներն ինձ երբեք դուր չեն եկել: Ինչ-որ առանձին կտորներ, հատվածներ, գուցե թե: Տպավորում էր Խլեբնիկովը, իհարկե, նրա ֆորմալ գյուտերը հիասքանչ են: Սակայն մեծ պոեմները չափազանց խառնափնթոր են, պղտոր են: Իսկ Մայակովսկին` ամենամոտն է:

Ի.Գ.- Տոլստոյն ասում էր, որ կարևոր է, թե ինչպես և ինչ կրքով է գրված: Կարևոր է` թե ինչ կրքով: Դու ինչո՞ւ էիր ուզում ինչ-որ բան ասել:
Ս.Ս.- Հասկանալի է, կիրքն անհրաժեշտ է, բայց ինձ նաև երաժշտություն է պետք. գործը պիտի հնչի` հանց սիմֆոնիա: Վարպետի խնդիրը լեզվի հնարավորությունները ցույց տալն է: Ես գրեցի «Դպրոցը հիմարների համար», արդեն համալսարանից հետո, «Գրական Ռուսաստանից» հետո: Այդ շաբաթաթերթն ինձ շատ բան սովորեցրեց, ամենից առաջ` ոճի վրա աշխատել: Այնտեղ գրագետ և ստեղծագործող մարդիկ էին աշխատում: Ինչպես և հաստափոր ամսագրերում, այնտեղ հայտնվում էին ավանգարդիստական և հակասովետական տեքստեր, բավական համարձակ զրույցներ էին լինում: Հեղինակները, մեծ մասամբ` Գրողների միության անդամներ, այնքան էլ լավ չէին գրում, նրանց նյութերը ստիպված էինք լինում փոխել: Իհա՛րկե, դրույթին համապատասխան:
Ի.Գ.- Կնշանակի` դու ինքդ քե՞զ էիր խմբագրում:
Ս.Ս.- Այո՛, ես գիտեի, թե ինչ է պահանջվում, բայց ո՛չ գրաքննության իմաստով:
ՍՄՈԳԻ շրջանում: Հետո հասկացա, որ այն, ինչ ես ուզում եմ անել և կարողանում եմ անել, այդ համակարգում չեն տպագրի:

Ի.Գ.- Այսինքն` միանգամից հասկացա՞ր:
Ս.Ս.- Բավական շուտ հասկացա, որոշեցի, որ ժամանակն է գրելու միայն այն, ինչը հենց ինձ հետաքրքիր է: Եվ կողմնորոշվում էի դեպի արևմտյան հնարավորությունները:
Ի.Գ.- Իսկ ե՞րբ հաստատվեցին առաջին կապերը: Արևմտյան հրատարակիչներից ո՞վ առաջինը կարդաց, ո՞վ ընդհանրապես առաջինը կարդաց:
Ս.Ս.- Առաջինը, ով կարդաց` իմ առաջին կինն էր:
Ի.Գ.- Ո՞վ է նա:
Ս.Ս.- Դա Տայա Սուվորովան էր: Գործընկերուհիս: Մենք միասին էինք սովորել ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետում, բացառիկ տաղանդավոր, լեզվի ապշելու զգացողությամբ: 90-ականների երկու գլամուրային ամսագիր էր հրատարակում: Հիմա աշխատում է Կալիֆոռնիայում: Մենք ունեինք ընկերներ, ովքեր ժուռնալիստիկայի առաջատարներն էին: Իսկ ոմանք հաջողություններ ունեին արձակի մեջ: Ասենք` Իգոր Շտոկմանը` տարատեսակ մրցանակների դափնեկիրը:

Ի.Գ.- Դու այն ժամանակ գրո՞ւմ էիր: Ի՞նչ:
Ս.Ս.- Ուսանողական տարիներին և հետո` էտյուդներ, նովելներ, աշխատում էի ֆորմայի վրա: «Դպրոցի» գաղափարն արդեն գլխումս պտտվում էր, բայց ես հրատարակչական աշխատանքներից հալումաշ էի լինում, խմբագրություններում օրական մի տասներկու ժամ աշխատում էի, և արդեն քոնը, ինչ-որ մեծ ու ազնիվ բան գրելու համար ժամանակ չէր մնում:
Ի.Գ.- Դու որսապետ դարձար, որովհետև զգացիր, որ այլևս չե՞ս կարողանում այդ վայրի մթնոլորտում:
Ս.Ս.- Ազատություն էր պետք, որպեսզի հանգիստ մտածեի: Ես հասկացա, որ այլևս առաջվա նման չեմ կարող: Բայց ինչո՞վ պիտի ապրեի:
Ի.Գ.- Իսկ ծնողնե՞րը:
Ս.Ս.- Այդ շրջանում մեր հարաբերությունները լիովին փչացել էին:
Ի.Գ.- Իսկ մանկությունն, այնուամենայնիվ, հիասքա՞նչ էր:

Ս.Ս.- Ամենևին, այն անդուր բաներով լեցուն էր: Համարվում էր, որ մենք հանճարեղ ընտանիք ենք, հորս կողմից բոլոր բարեկամները` մեծ մաթեմատիկոսներ, գիտնականներ էին, իսկ ես ստացվել էի աջ կիսագնդի երեխա, թեորեմներից գլուխ չէի հանում, մի խոսքով` ավանդույթի մեջ տեղ չէի գտնում: Բայց մայրս, այդուհանդերձ, հուսով էր, որ ինձնից մի բան դուրս կգա: Նա հաճախ ասում էր` «Ուսումը քեզ հիմա անօգուտ և ձանձրալի է թվում, բայց այն ամենը, ինչ դու կիմանաս, ինչ-որ ժամանակ քեզ պետք կգա»:
Ի.Գ.- Այդ ամենը քեզ պետք եկա՞վ, ե՞րբ սկսեցիր գրել:
Ս.Ս.- Բացարձակապես: Ինձ պետք էր տեղ գտնել, որտեղ ապրեմ և մտածեմ: Ես հիշեցի Մոսկվայից հյուսիս մի հիասքանչ վայր, Վոլգայից այն կողմ: Այնտեղ իմ դպրոցական ընկերոջ ամառանոցն էր, այսինքն` նրա ընտանիքի, կողքին` որսորդական տնտեսություն, մի փոքրիկ գյուղ: Մենք վաղուց ի վեր գնում էինք այնտեղ, թե՛ ամռանը և թե՛ ձմռանը: Ես այնտեղ ամիսը տասը ռուբլով վարձով տուն էի վերցրել: Տանուտերն ինձ որսապետ դարձրեց, որսից ես արդեն փոքր-ինչ գլուխ հանում էի: Ծառայությունն առանձնապես ծանր չէր, ազատ ժամանակ հայտնվեց:

Ի.Գ.- Դու նստել ու գրո՞ւմ էիր:
Ս.Ս.- Լուրջ տեքստերը ես երեք-չորս ժամից ավելի գրել չեմ կարողանում, հարկ է հանգստանալ, շեղվել:
Ի.Գ.- Իսկ հետո դու տալիս ես քո արտադրա՞նքը:
Ս.Ս.- Այո, բայց կարգին տեքստ տալու համար միանգամայն թարմ գլուխ է պետք: Տվերի պլեները շատ լավ էլ նպաստում էր: Գյուղացիներն` իրենց ողջ անկրթությամբ, բանիմաց մարդիկ են: Խմող են, բայց ինչ կերպարներ: Փիլիսոփաներ, էքսցենտրիկներ, Աստվածաշնչի գիտակներ: Կարճ ասած, գյուղական կյանքը տաղտկալի չթվաց:
Ի.Գ.- Դու դրան մասնակցո՞ւմ էիր:
Ս.Ս.- Վիճակս պարտավորեցնում էր: Որսապետը պիտի մասնակից լինի, հանգամանքները պարզի, այլապես հարգանքի չի արժանանա: Բայց կապը Մոսկվայի հետ չէր ընդհատվում: Գործընկերներս հաճախ գալիս էին:
Ի.Գ.- Դու մոտեցա՞ր կրոնին, Աստվածաշունչ էիր կարդում:
Ս.Ս.- Այո: Դա հայտնություն էր: Եվ ձևի տեսանկյունից էլ Սուրբ գիրը կարևոր է: Շատերը չեն հասկանում, նույնիսկ հավատացյալները: Հետաքրքիր չէ, իբր, այնտեղ անընդհատ ամեն ինչ կրկնվում է: Բայց չէ՞ որ դա հենց այն է: Հիսունականների գրական միջավայրը ցրված էր, իսկ վաթսունականներին խտացավ` ավելացավ Սոլժենիցինը, սամիզդատը, Արևմուտքի հոսանքները: Յոթանասունականներին վերելքն էր` ես գրում էի «Դպրոցը հիմարների համար»:

Ի.Գ.- Դու հասկանո՞ւմ էիր, որ նոր, միանգամայն նոր բան ես ստեղծել:
Ս.Ս.- Ես հասկանում էի, որ դա լավ է, որ դա պետք է տպել: Այնպես ստացվեց, որ հայտնվեց մի կին Ավստրիայից` ապագայում իմ երկրորդ կինը, սլավիստ: Նա առաջարկեց ձեռագիրն արտասահման տանել: Ուղարկեցին ավստրիական փոստով, հետո ձեռագիրը, չգիտես` ինչու, հայտնվեց Եգիպտոսում, իսկ հետո` Ամերիկայում. ինչ-որ մեկը կատակել էր, որ ձեռագիրն այնտեղ էր հասել եգիպտական դրոշմանիշով:
Ի.Գ.- Եվ գիրքը լույս տեսավ:
Ս.Ս.- Լույս տեսավ, բայց ես այդ ժամանակ արդեն արտասահմանում էի:

Ի.Գ.- Իսկ դու ինչո՞ւ որոշեցիր գնալ: Թե՞ այդպիսի քամի կար:
Ս.Ս.- Այո, իհարկե, ճամփորդությունների քամին ուժեղ էր փչում, շատերն էին գնում: Վոլգայից բաժանվեցի, կես տարի Կովկասում անցկացրի, Գեորգիևսկում: Հետո վերադարձա Մոսկվա և հասկացա` վերջ, այլևս չեմ կարող այս երկրում ապրել:
Ի.Գ.- Իսկ քո գիրքն էլ Արևմուտքո՞ւմ է:
Ս.Ս.- Ինձ հայտնեցին, որ ձեռագիրն արդեն Ամերիկայում է, «Արդիս» հրատարակչությունում: Իսկ ես կարծում էի, որ այն «Պոսևում» է տպվելու, արդեն պատրաստվում էի սուխարի չորացնել: Այդ ընթացքում պայքարն իշխանությունների հետ` դուրս գալու իրավունքի համար, բարեհաջող ավարտվեց: Բրեժնևը միակն էր, ով կարող էր ինձ ազատ թողնել` զանց առնելով հորս չկամությունը: Ես կարծում եմ` հայրս առաջին մարդն էր, ով հաղորդել էր` ուր որ հարկն է, որ իր որդին կապված է արտասահմանցիների հետ: Նա չէր կարող դա չանել: Մի խոսքով, մի գեղեցիկ գիշեր հայտնվեցին ինչ-որ մարդիկ և հայտարարեցին, որ ես վաղը կարող եմ գնալ անձնագրի ետևից, թեև ես նույնիսկ ՕՎԻՐ չէի դիմել: Առավոտյան մի ամսով դուրս գնալու վիզա ստացա: Եվ մեկ օր անց Ավստրիայում էի: Իսկ այնուհետև , մինչև «Հիմարների համար դպրոցի» հրապարակումը, եկավ Կարլ Պրոֆերը` «Արդիսի» տնօրենը, և առաջարկեց իր հետ գնալ Միչիգան, հրատարակչություն` աշխատելու և ձեռագրերը լուսաբանելու: Այնպես որ, ես բավական փափուկ վայրէջք ունեցա:

Սաշա Սոկոլովի զրույցը Նաում Վայմանի հետ (հատվածաբար)

Ն.Վ.- Վեպերի այդ զարմանալի տրիպտիխը, և ցանկանում ենք իմանալ, թե ինչպե՞ս այդ հրաշքը կատարվեց: Բնականաբար, հարցեր են ծագում ուսուցիչների և նախորդների մասին: Ե՞րբ դու քեզ գրող գիտակցեցիր և կամեցար գրող դառնալ:
Ս.Ս.- Շատ վաղ: Ես պատրաստվում էի գրող դառնալ, որովհետև դա այն էր, ինչն ինձ հետաքրքրում էր կյանքում ամենից շատ: Ես հստակ հիշում եմ մանկության այդ օրերը, երբ ինձ գրավում էին ինչ-որ բանավոր զրույցներ: Ես շատ լավ տնային դպրոց եմ անցել: Մայրս գրականության մոլի սիրահար էր, հատկապես` ռուս գրականության: Նա ինձ միշտ ուղղորդում էր, հետևում էր դպրոցում իմ գրական հաջողություններին` շարադրություններին, թելադրություններին: Ինչպես երաժշտական դպրոցներում երեխաներին ստիպում էին օրական մի քանի ժամ ջութակ կամ դաշնամուր նվագել, այդպես էլ ինձ պարտադրում էին դպրոցից դուրս բաներ գրել: Ես մորս շատ պարտական եմ այդ բանի համար:
Ն.Վ.- Իսկ առաջին գրական նախասիրություննե՞րը:
Ս.Ս.- Գոգոլը: Նա միշտ եղել և մնում է ինձ համար համար առաջինը: Առավել ևս, որ վեց թե յոթ տարեկանում ես մորս հետ մի քանի ամիս անցկացրել եմ Ուկրաինայում Գոգոլի եղած վայրերում: Մայրս նույնպես պաշտում էր Գոգոլին:
Ն.Վ.- Իսկ Պլատոնո՞վը:
Ս.Ս.- Պլատոնովը` ոչ: Ես Պլատոնովի հանդեպ առանձնակի հիացմունք չունեմ: Այդ իմաստով ինձ միշտ զարմացրել է Բրոդսկու դիրքորոշումը, ով այնպես էր նրան գովերգում: Եվ այդ կողմից ազդեցություն չեմ զգացել: Ես, իհարկե, կարդացել եմ: Երբ մենք ավարտում էինք դպրոցը, հայտնվեց նրա առաջին գիրքը` պատմվածքների ժողովածու: Դա 60 թվականն էր, կամ գուցե ավելի շուտ: Ահա այդ Պլատոնովով հիանալու ալիքը: Բարձրաձայն կարդում էին նրա գործերը, երեկոյան ժամերին հավաքվում էին ինչ-որ մոսկովյան խմբակներում, քննարկում էին նրա գործերը: Ահա այդ վաղ շրջանի մոսկովյան սալոններն էլ այդ դպրոցի մի մասն էին:

Ն.Վ.- Իսկ ո՞ր սալոնները:
Ս.Ս.- Ապոլոն Շուխտի մոտ էին հաճախ հավաքվում: Դա կապված էր Մայակովսկու հրապարակի վրայի ընթերցումների հետ: Հաճախ, հավաքվելով և ընթերցելով Մայակովսկու հրապարակում, մենք ցրվում էինք տարբեր բնակարաններ կամ հավաքվում էինք մի բնակարանում: Մի քառասուն մարդ հավաքվում էր, և այնտեղ տեղի էին ունենում ազատ թռիչքի առաջին գրական հավաքույթները:

Ն.Վ.- Դուք միմյանց կարդո՞ւմ էիք ձեր գործերը:
Ս.Ս.- Այո: Չէ՞ որ բոլորը բանաստեղծներ էին:
Ն.Վ.- Իսկ դու բանաստեղծություններից չե՞ս սկսել:
Ս.Ս.- Ես, իհարկե, բանաստեղծություններ գրել եմ, բայց, այդուհանդերձ, ես ամեն դեպքում սկսել եմ արձակից: Սկզբում եղել է արձակը: Իսկ հետո արդեն` բանաստեղծությունները: Իհարկե, Բլոկի ազդեցությունը շատ մեծ էր:

Ն.Վ.- Իսկ հենց լեզվի վիրտուոզությունը, որը բոլորին ապշեցնում է քո վեպերում, դա, բացի տաղանդից, ինչ-որ գրական ավանդույթի՞ց է գալիս: Բացի այդ, ինչ-որ հազվագյուտ բառերի առկայությունը, դա՞ էլ պետք է ինչ-որ տեղից պեղել:
Ս.Ս.- Դե դարձյալ, պարզապես բախտս բերել է: Ընտանիքս ճամփորդում էր Ռուսաստանով մեկ: Ծնողներս շատ էին հրապուրվում բանահյուսությամբ: Մայրս Սիբիրից է, և նա իր հետ բերել է բանահյուսության վիթխարի իմացությունը: Դա մի մարդ է, ով խոսում էր ասույթներով և ասացվածքներով:
Ն.Վ.- Դու հիշո՞ւմ ես ինչ-որ դասախոսների անուններ, որոնք լուրջ ազդեցություն են թողել:

Ս.Ս.- Պրոֆեսոր Տատարինովին, Զասուրկսկուն, Մուլյարչիկին, որ նրա հավատարիմ զինակիցն էր, նույնպես փայլուն մարդ, մինչև այժմ, ոնց որ թե, դասավանդում է: Փառահեղ մարդիկ են: Գիտելիքի, իմացության այդ մակարդակը: Դա դպրոց է: Իսկ հետո արդեն` ոչ պակաս կարևոր դպրոցը, նրան զուգահեռ` միջանցքի դպրոցը: Միջանցքներում ամեն ինչ քննարկվում էր, ստեղծվում էին տեքստերի կտորներ, որոնք հետո գրառվում էին: Այդ բոլոր հանդիպումները, երեկոները հանրակացարաններում, այ դա բուլյոն էր:
Ռուսերենից թարգմանեց ՎԱՐԴԱՆ ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԸ