ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի հրապարակած տվյալների համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետության սպառողական շուկայում 12-ամսյա գնաճը՝ 2020թ. հոկտեմբերը 2019թ. հոկտեմբերի նկատմամբ, կազմել է 1.3%: 2020 թ. առաջին 10 ամիսներին՝ հունվար-հոկտեմբերին, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ գրանցվել է 0.9 % գնաճ:
Նավթի գներն իջնում են, ու դա լինելու է հերթական հարվածն Ադրբեջանի տնտեսությանը։ Տնտեսություն, որը նստած է էներգակիրների վրա։ Ու այդ պոտենցիալն այսօր օգտագործվում է Ղարաբաղի և հայ ժողովրդի դեմ կրկին ագրեսիա իրականացնելու համար։
Այս իրավիճակում չի կարելի մոտենալ ընթացիկ, իներցիոն սկզբունքներով և ստանդարտ մակրոտնտեսական կանոնների ներքո: Նոր մոտեցումները պահանջում են և՛ ծախսային, և՛ եկամտային ուղղությամբ ոչ ստանդարտ լուծումներ և հարվածային մոտեցումներ: Այսինքն՝ առաջինը՝ եկամուտների մասով՝ պետական բյուջեին զուգահեռ՝ միանշանակ պետք է վերականգնվի և լիարժեք գործադրվի պրոգրեսիվ հարկման մոդելը:
Այսօր Ազգային ժողովում 2021 թվականի պետական բյուջեի նախագծի քննարկման ժամանակ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի նախագահ Գարեգին Բաղրամյանից ԱԺ «Լուսավոր Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Արկադի Խաչատրյանը հետաքրքրվեց ՝ որքանո՞վ են ճշգրիտ այն տեղեկությունները, որ «Գազպրոմ Արմենիա» ընկերությունը պետք է կրճատի 1000 աշխատակից։
Նախորդ ամսվա վերանայումից հետո Կենտրոնական բանկը որոշեց հոկտեմբերին անփոփոխ թողնել վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը։ Որքան էլ այս պահին տոկոսադրույքի նվազեցումը գուցե և անհրաժեշտ է Հայաստանի տնտեսությանը, այնուհանդերձ ԿԲ-ն այս անգամ դադար է վերցրել։
Տնտեսական իրավիճակն այս տարի, անշուշտ, նախաձելի չէ։ Տարեսկզբից սկսված դժվարությունները՝ կապված համավարակի ու տնտեսական սահմանափակումների հետ, շարունակում են զգացնել տալ։ Վերջին շրջանում դրանց միացել է նաև Ադրբեջանի ու Թուրքիայի կողմից սանձազերծված պատերազմը։
Հունահռոմեական իրավագիտական միտքը հանցագործությունների բացահայտման համար առաջարկում է գտնել «Ո՞ւմ է դա ձեռնտու հարցի» պատասխանը: Այս մոտեցումը քաղաքագիտության մեջ բանաձևվել է որպես՝ «Չկան մշտական բարեկամներ (կամ թշնամիներ), կան մշտական շահեր»:
Մինչև սեպտմբերի վերջ կառավարությունը պետք է հաստատեր հաջորդ տարվա պետական բյուջեի նախագիծը և ուղարկեր Ազգային ժողով։ Այդպես է պահանջում բյուջետային համակարգի մասին օրենքը։ Բայց Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից սանձազերծված հերթական ավանտյուրան ու Հայաստանում հայտարարված ռազմական դրությունը փոխեցին իրադրությունը։
Այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը Թուրքիայի հովանավորությամբ ու անմիջական մասնակցությամբ լայնածավալ ագրեսիա սկսեց Ղարաբաղում և Հայաստանի սահմաններին, համավարակի դեմ պայքարը մի տեսակ հետին պլան մղվեց։ Շատերը սկսեցին մատների արանքով նայել համավարակի կանխարգելման տարրական կանոնների պահպանմանը՝ կարծես այն այլևս դադարել էր սպառնալիք լինել հասարակության համար։
ՀՀ Կառավարության որոշմամբ՝ 2020թ.-ի դեկտեմբերի 31-ից 6 ամսով կարգելվի թուրքական ապրանքների ներմուծումը Հայաստան: Տնտեսագետ Վահագն Խաչատրյանը սա քաղաքական որոշում է համարում, քանի որ տնտեսական հիմնավորում առայժմ չկա: Տնտեսագետի պնդմամբ՝ թուրքական ապրանքների ներմուծման թեման պարբերաբար ակտուալ է դարձել, սակայն պետական մակարդակով առաջին անգամ է նման արգելք դրվում:
Հայաստանում պաշտոնական գնաճը ցածր է։ Ինն ամիսների տվյալներով՝ այն կազմել է 1,4 տոկոս։ Չնայած դրան, վերջին շրջանում պարենային և ոչ պարենային որոշ ապրանքների շուկաներում, որտեղ առկա է պահանջարկի որոշակի աճ, նկատվում է գների բարձրացում։ Օգտվելով առիթից՝ առանձին տնտեսվարողներ փորձում են հավելյալ շահույթներ ստանալ։
Թադևոս Ավետիսյանը նշեց նաև ԱՄՆ-ի հետ Թուրքիայի ակնհայտ հակասությունների խորացման տնտեսական հետևանքների մասին. «Այս ֆոնին, ըստ իս, ամեն օր մոտենում է նաև Միացյալ Նահանգների կողմից Թուրքիայի նկատմամբ տնտեսական սանկցիաների կիրառումը: Վերջինս արագացնում է նաև սեպտեմբերի 27-ին նրանց կողմից սանձազերծած պատերազմը, որովհետև ակնհայտ է, որ Թուրքիան հակադրվում է աշխարհի հիմնական կենտրոնների մոտեցումներին՝ իր ծավալապաշտական մղումներից ելնելով, և Ադրբեջանին ուղղակի հարկադրում է, որպեսզի Ադրբեջանը հակադրվի ԱՄՆ-ին, Ռուսաստանին, Ֆրանսիային»:
Հայտարարելով տարվա վերջից թուրքական ապրանքների ներմուծումը սահմանափակելու կամ էմբարգո կիրառելու մասին՝ կառավարությունը դեռևս չի հստակեցրել, թե ինչ պետք է լինի արդեն ներմուծված թուրքական ապրանքների հետ։
Ադրբեջանաթուրքական ագրեսիայի նախօրյակին՝ Հայաստանի պետական պարտքը նվազել է։ Սեպտեմբերի վերջի դրությամբ պետության պարտավորությունները կրճատվել են շուրջ 113 մլն դոլարով։ Դա տեղի է ունեցել հիմնականում կառավարության պարտքի գծով։ Թեև նվազել են նաև Կենտրոնական բանկի պարտավորությունները։
Պատերազմական այս օրերին Հայաստանի բանկային համակարգը փորձում է վերցնել իր բաժին բեռը։ Հազարավոր քաղաքացիներ մեկնել են ռազմաճակատ՝ իրենց պարտքը տալու հայրենիքի փրկությանը։ Նրանց մեջ քիչ չեն նաև այնպիսիք, ովքեր վարկեր ունեն ու հիմա կանգնած են այդ վարկերը սպասարկելու կամ վերադարձնելու խնդիրների առաջ։
Անցան այն ժամանակները, երբ թնդանոթների «խոսելուն» զուգընթաց մուսաներն ինքնաբուխ ու ինքնակամ լռում էին: Հիմա այդ լռությունը մուսաներին օրենքով է պարտադրվում: Ու դա հասկանալի է՝ պատերազմական իրավիճակում բովանդակային ցանկացած խոսք կարող է վնասել: Վնասել՝ բարոյահոգեբանական աննպաստ մթնոլորտ ձևավորելով, կամ կոնկրետ փաստի հրապարակմամբ՝ թշնամուն տեղեկություն փոխանցել:
Պատերազմական այս իրավիճակում ֆինանսական համակարգի կայունության ապահովումն այլընտրանք չունի։ Դա չափազանց կարևոր է՝ ինչպես ֆինանսական ինստիտուտների ու տնտեսության, այնպես էլ՝ բոլոր հաճախորդների ու ռազմաճակատի համար։ Ուստի պետք է ամեն ինչ անել ֆինանսական համակարգը հնարավոր վտանգներից հեռու պահելու համար։
9 ամիսների տվյալներով՝ առաջին հազար հարկատուները պետական բյուջե են փոխանցել 721 մլրդ դրամ։ Նրանց վճարները կրճատվել են 5,6 տոկոսով կամ 43 մլրդ դրամով։ Թեև խոշորների առաջին եռյակը մնացել է անփոփոխ, այնուհանդերձ, նրանցից երկուսի վճարները բավական կրճատվել են։
Այն, որ Թուրքիան իր ռազմատենչ հայտարարություններով Ադրբեջանի հետ բացահայտ ագրեսիա է սկսել Ղարաբաղի և Հայաստանի նկատմամբ, ի վերջո, հարկադրեց կառավարությանը հանդես գալ թուրքական ապրանքների ներմուծման նկատմամբ էմբարգո կիրառելու նախաձեռնությամբ։ Նախաձեռնությունը, որը ներկայացրել է Էկոնոմիկայի նախարարությունը, դեռ որոշում չի դարձել, բայց կասկած չկա, որ դրա համար որևէ խոչընդոտ չի լինի։ Հասարակությունը կողմ է թուրքական ապրանքների ներմուծման դադարեցմանը։
Հայաստանի արտաքին առևտրի հաշվեկշիռն այս տարի առաջին հայացքից դրական փոփոխություն է կրել։ Արտահանման-ներմուծման հարաբերակցությունը բարելավել է։ Եթե անցած տարվա առաջին 8 ամիսների տվյալներով՝ ներմուծումը 1,92 անգամ էր գերազանցում արտահանմանը, ապա այս տարի՝ 1,79 անգամ։
Այն բանից հետո, երբ Ազգային ժողովը կառավարության առաջարկությամբ ևս մեկ անգամ կրճատեց պետական բյուջեի մուտքերը՝ Պետեկամուտների կոմիտեն շտապեց հայտարարել, թե գերակատարել է 9 ամսվա հարկային եկամուտների պլանը։ Բայց մի՞թե սա գերակատարում է։
Ճակատային գիծը կարևոր է, բայց այնպես չէ, որ տնտեսության մյուս հատվածները երկրորդական նշանակություն ունեն։ Տնտեսությունը պետք է անխափան աշխատի, որքան էլ դրա համար ամենահարմար ժամանակները չեն։
Վերջին ամիսներին սպառողական վարկերի աճը բանկերի վարկային պորտֆելում էապես դանդաղել է։ Ակնհայտ է, որ ֆինանսական հաստատությունները սկսել են զգուշանալ սպառողական վարկերի տրամադրումից։ Դրանք այն վարկերն են, որոնք մարդիկ վերցնում են՝ առավելապես իրենց կենցաղային խնդիրները լուծելու համար։
Ինչ վերաբերում է Թուրքիայից ապրանքների ներկրմանը՝ ապա, ըստ տնտեսագետի, մենք Թուրքիայից տարեկան ներկրում ենք մինչև 270 միլիոն դոլարի ապրանք, իսկ միայն հագուստի ներկրումը Թուրքիայից վերջին մեկ տարվա ընթացքում ավելացել է 90 տոկոսով։
Ամենաառաջին բանը, որը պահանջվելու է մեզանից, դա աշխատանքի արդյունավետության աննախադեպ բարձրացումն է և մեր սուղ ռեսուրսների՝ սարսափելի արդյունավետ օգտագործումը: Մեր հիմնական ռեսուրսներն են՝ ընդերքը, հողը, ջուրը և մարդկային կապիտալը: Յուրաքանչյուր հայ, նույնիսկ «ամենաանշնորհք» հայը, ունի պոտենցիալի առումով՝ մարդկային կապիտալի դրսևորման ընդգծված ձև:
Համավարակի երկրորդ, կամ հերթական ալիքը լրացուցիչ ճշգրտում է համաշխարհային տնտեսական գործընթացները: Արժույթի միջազգային հիմնադրամն այս օրերին հրապարակեց իր ուսումնասիրություն-կանխատեսումը: Կանխատեսումն այն մասին՝ ինչ մակրոտնտեսական ցուցանիշներ կարձանագրվեն տարբեր երկրներում այս տարի, և ինչ գործընթացներ ակնկալել 2021-ին: Կարծես ոչ մի երկրի եկող տարի չի հաջողվի վերականգնել այս տարվա անկումների ծավալը: Համաշխարհային տնտեսությունը 2021թ. չի հասնի վերականգնել այն ծավալները, որ ուներ 2019-ին: Բայց ես առաջին անգամ ԱՄՀ-ի կանխատեսումների թվերը չէի համեմատում:
Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից Ղարաբաղում սանձազերծված հերթական ագրեսիան կրկին արդիական է դարձել Հայաստանում թուրքական ապրանքների գոյության իրավունքի հարցը։ Հնչում են կոչեր՝ թուրքական ապրանքների ներմուծումից ու սպառումից հրաժարվելու վերաբերյալ։
Տարեսկզբից Հայաստան փոխանցվող գումարները սկսեցին կրճատվել։ Խոսքը մասնավոր անձանց կողմից կատարվող փոխանցումների մասին է։ Համավարակից հետո այդ միտումն ավելի ակտիվացավ։ Առանձին ամիսներին տրանսֆերտային փոխանցումների անկումը հասավ ընդհուպ մինչև 40 տոկոսի։
Այլևս պարզ է, որ մոտ ապագայում կառավարությունն ի վիճակի չի լինելու բարելավել հասարակության կյանքը։ Ուստի սկսել է կարճաժամկետ խոստումները, որոնք տրվեցին «թավշյա հեղափոխության» ընթացքում ու դրանից հետո, փոխարինել երկարաժամկետով։ Այնքան երկարաժամկետով, որ դրանց չիրականացման պատասխանատվությունն այս իշխանությունը հաստատ չի կրելու։
Մինչ Նիկոլ Փաշինյանն այս ու այն կողմ ընկած փորձում է հասարակությանը համոզել, թե Հայաստանում «աննախադեպ» շինարարական եռուզեռ է, պաշտոնական վիճակագրությունը շինարարության ծավալների նույնքան աննախադեպ անկումներ է գրանցում։ Նվազել են անգամ պետական բյուջեի միջոցներով իրականացվող աշխատանքները։