Որոշ երկրներ սկսել են աստիճանաբար բացել իրենց սահմանները զբոսաշրջիկների առաջ։ Հայաստանն այդ երկրների մեջ չկա։ Ոչ միայն չկա, այլև ստիպված է ընդունել նրանց խաղի կանոնները։ Հայաստանը չի մտնում այն երկրների մեջ, որոնց համար բացվում են սահմանները։ Մենք զրկված ենք՝ ինչպես դրսից զբոսաշրջիկներ ընդունելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջության նպատակով այլ երկրներ այցելելու հնարավորությունից։
Տնտեսական տարվա առաջին կիսամյակի շատ թվեր կանխատեսելի էին: Անկումը համարյա բոլոր ոլորտներում է: Բացառություն չէ նաև արտաքին առևտուր-ապրանքաշրջանառությունը: Այն նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի հետ համեմատած՝ կրճատվել է 11.7 տոկոսով:
Շինարարության ոլորտը տնտեսության ամենամեծ անկումը գրանցած ոլորտն է: Բնականաբար, կան թե՛ օբյեկտիվ, թե՛ սուբյեկտիվ պատճառներ: Ու հնարավոր է, որ դրանց մեծ մաս «գցել» համավարակի վրա:
Ամեն անգամ, երբ սրվում են հայ-ադրբեջանական, ինչպես նաև հայ-թուրքական հարաբերությունները, հիշում ենք թուրքական ապրանքների սպառումից հրաժարվելու մասին։ Հիշում ենք, սակայն այդպես էլ ոչինչ չենք անում դրա համար։
Մինչ կառավարությունը քննարկում է տնտեսական աճի վերականգնման հնարավորությունները, անկումը Հայաստանում խորանում է։ Այլևս պարզ է, որ այս տարի աճ չի լինելու։ Առայժմ ամեն ինչ գնում է անկման խորացման ուղղությամբ։ Ու դա նկատվում է հատկապես տնտեսության այն հատվածներում, որոնք ուղղակիորեն կապված են սոցիալական իրավիճակի հետ։ Այդ հատվածներում հեշտ չի լինելու անկման հաղթահարումը, քանի դեռ սոցիալական իրավիճակը երկրում շարունակում է լարվել, իսկ մարդիկ կորցնում են իրենց եկամուտները։
Ամուլսարի շուրջ ստեղծված իրավիճակը կրկին լարվել է։ Թվում է, թե դա առիթ կտար, որպեսզի վերջապես իշխանությունները կողմնորոշվեն հանքի հետագա ճակատագրի շուրջ իրենց անելիքների հարցում։
Կառավարությունը հայտնվել է բյուջետային լուրջ խնդիրների առաջ։ Թերակատարվում են անգամ վերանայված եկամուտները։ Ծախսերի մասին նույնիսկ ավելորդ է խոսել։ Ծախսերը մինչ այդ էլ մի կարգին վիճակում չէին։
Առևտուրը տնտեսության այն ոլորտն է, որը կարելի է ինդիկատոր համարել: Առևտրի ծավալների անկումը միանշանակ տնտեսական վիճակի վատթարացման նշան է: Այն անմիջականորեն բնութագրում է գործազրկության մակարդակը, բնակչության եկամուտների վիճակը: Իհարկե, կարելի է նաև ենթադրել, որ համավարակի այս օրերին առևտրի ծավալների կրճատումը նաև տնտեսական բացասական սպասումների արդյունք է: Բայց այդ բացասական սպասումներն էլ հենց այնպես չեն ձևավորվում: Դրանք տնտեսական գործընթացների «արդյունք» են:
Ճգնաժամի հետևանքով տնտեսության ամենատուժած հատվածներից մեկն առևտուրն է ու ծառայությունները։ Այն, ինչ առկա է այս ոլորտներում, կապված է 2 հիմնական գործոնների հետ. տեղի է ունենում հասարակության գնողունակության անկում, ինչն ուղղակիորեն արտահայտվում է առևտրի ծավալների վրա։
Տնտեսական իրավիճակը Հայաստանում վատ է ու շարունակում է վատանալ։ Չեն երևում նոր մակարդակի տնտեսություն կառուցելու հեռանկարները։ Միայն հայտարարություններով նոր մակարդակի տնտեսություն չեն կառուցում։
Պաշտոնական գնաճը երբեք էլ չի արտահայտում թանկացումների իրական պատկերը։ Ինչպես սովորաբար լինում է, թանկացումների իրական ազդեցությունն անհամեմատ ավելի մեծ է, քան պաշտոնական գնաճն է։
Տնտեսական ակտիվությունը նվազում է, իսկ պետական հատվածում աշխատավարձերն ավելանում են։ Հասկանալի է, պարգևավճարների հաշվին։ Դա տեղի է ունեցել այն պարագայում, երբ տնտեսության մեջ զբավածների դեպքում ունենք աշխատավարձերի նվազում։ Այլ կերպ, տնտեսության մեջ ընթացող պրոցեսների բացասական դրսևորումներն անմիջականորեն կրում են ոլորտում զբաղվածները։ Փոխարենը՝ պետական պաշտոնյաները շարունակում են վայելել իրենց պարգևավճարները։
Մասնագետները վստահեցնում են, որ տնտեսական աճի նախապայմաններից մեկը երկրի ֆինանսական կայունությունն է, ինչն էլ իր հերթին կախված է նրանից, թե ինչպես են ֆինանսական ինստիտուտները կառավարում չվճարումների ռիսկերը, իսկ, ամենակարևորը, վարկային ռիսկերը։
Տնտեսական ճգնաժամը քիչ էր, կառավարությունն էլ իր հերթին է խնդիրներ ստեղծում պետական բյուջեի հարկային եկամուտների ապահովման համար։ Արտակարգ դրության պայմաններում պահպանվող առանձին սահմանափակումների հետևանքով ստեղծվել են խոչընդոտներ սպասարկման և ծառայությունների որոշ ոլորտների գործունեության համար։
Մտահոգիչ են հատկապես ԵԱՏՄ երկրների հետ հարաբերությունները։ Հայաստանը հույս ուներ միության բազմամիլիոնանոց շուկան օգտագործել հայկական ապրանքների արտահանման և իրացման համար։ Սակայն հակառակն է ստացվում։ Հայկական ապրանքների արտահանումը ԵԱՏՄ երկրներ նվազում է։ Փոխարենը՝ մեծացել է ապրանքների ներմուծումն այդ երկրներից։ Խոսքը, իհարկե, առաջին հերթին՝ Ռուսաստանին է վերաբերում։ Բայց այնպես չէ, որ միության մյուս երկրների հետ առևտրային հարաբերություններն ավելի լավ են։
Գործարարների հետ օրերս կայացած հանդիպման ժամանակ վարչապետը խոսում էր նոր որակի տնտեսություն կառուցելու մասին՝ մոռանալով, որ դրա համար ներդրումներ են պետք։ Իսկ ո՞ւր են ներդրումները։ Ներդրումներն այդպես էլ չեկան Հայաստան։ Ու ոչ միայն չեկան, այլև գնում են։
Հրապարակվեց այս տարվա առաջին եռամսյակի 1000 խոշոր հարկատուների ցանկը: Համավարակի ու համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի այս օրերին հաշվետվությունների նկատմամբ առանձնակի հետաքրքրություն կա: 2019թ. առաջին կիսամյակում մեր 1000 խոշոր հարկատուների պետբյուջե մուծած հարկերի ընդհանուր գումարը կազմել էր 511 մլրդ 33 մլն 906.000 դրամ:
Համավարակից հետո բնակարանային շուկան պարզապես փլվել է։ Երրորդ ամիսն անընդմեջ գործարքները հսկայական տեմպերով կրճատվում են։ Որքան էլ թվում էր, թե սահմանափակումների վերացումից հետո շուկա կվերագտնի իրեն, դա առայժմ տեղի չի ունենում։
Սոցիալական լարվածության ֆոնին՝ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովը որոշեց շրջանցել բնակչության գազի սակագինը։ Այն մնաց անփոփոխ։ Բայց դա ընդամենը խաբուսիկ քայլ էր՝ հասարակության մոտ դժգոհությունների նոր ալիք չառաջացնելու համար։ Հատկապես այն ամենից հետո, ինչ ժամանակին խոստանում էին իշխանությունները՝ հանրային ծառայությունների սակագների հետ կապված։
Տնտեսական ճգնաժամերի համար կարծես սովորություն է դառնում շինարարության ոլորտը պատուհասելը: Մեր տնտեսությունն էլ բացառություն չէ: 2020թ. հունվար-մայիսին շինարարության կրճատումը նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ 23.4 տոկոս է: Իսկ շինարարության ոլորտում կատարվող գործընթացներն ամենաանմիջական ազդեցությունն են թողնում անշարժ գույքի շուկայի վրա:
5 ամիսների տվյալներով՝ Հայաստանում տնտեսական ակտիվության անկումը գրեթե 4 տոկոսի սահմաններում է։ Այսինքն՝ կրկնակի ավելի, քան կառավարության կանխատեսումն է։ Չնայած դա դեռ հիմք չէ ասելու, որ անկումը կմնա 4 տոկոսի սահմաններում։ Բազմաթիվ տնտեսագետներ անգամ երկնիշ անկման հավանականություն են տեսնում։
Երբ տնտեսական իրավիճակով պայմանավորված՝ ապրիլի վերջին կառավարությունը խորհրդարանին ներկայացնում էր 2020թ. պետական բյուջեի փոփոխությունները, կանխատեսում էր, որ տնտեսական անկման հետևանքով բյուջեի հարկային եկամուտները կթերակատարվեն 169,1 մլրդ դրամով։ Այդ փոփոխությունից ընդամենը 2 ամիս հետո գրանցված արդյունքները հիմք են տալիս ասելու, որ կառավարության կանխատեսումները հեռու են իրականանալուց։ Առաջին կիսամյակի կատարողականը ցույց է տալիս, որ բյուջեի ներքին եկամուտների թերակատարումը շատ ավելի մեծ կլինի, քան ի սկզբանե ենթադրվում էր։
Սպասվում է, որ այս տարի պարտքի ցուցանիշները կվատանան՝ ինչպես պետական բյուջեի եկամուտների, այնպես էլ՝ ՀՆԱ նկատմամբ։ Ինչպես հայտնի է, կառավարությունը նախատեսում է լրացուցիչ առնվազն 500-550 մլն դոլարի նոր բեռ դնել պետության վրա՝ բյուջեի եկամուտների թերակատարումը ծածկելու համար։ Չնայած, որոշ գնահատումներով, հավելյալ միջոցների կարիք ևս կլինի, այնուհանդերձ դա էլ բավական է պատկերացնելու, թե այս գումարների ներգրավումից հետո ինչ տեղի կունենա պարտքը բնութագրող ցուցանիշներում։ Հայաստանի դիրքերն այս առումով էապես կթուլանան։ Ու դա կպայմանավորվի ոչ միայն՝ պարտքի բեռի ավելացմամբ, այլև՝ ՀՆԱ սպասվող նվազումով։
Հասարակական հետաքրքրությունը ժողովրդագրության նկատմամբ բացատրելի է: Կորոնավիրուսի պատճառով բոլորին մահվան դեպքերի համեմատականի վերլուծությունն է հետաքրքրում: Ժողովրդագրական, հասարակական առողջապահության մասնագիտական վերլուծություն: Նման վերլուծություններ հավանաբար կհայտնվեն որոշ ժամանակ անց:
Այսօր արդեն մտահոգիչ պատկեր է թե՛ մեկում, և թե՛ մյուսում։ 2 դեպքում էլ ակտիվություն չկա։ Կտրուկ նվազել են՝ ինչպես շինարարության տեմպերը, այնպես էլ՝ բնակարանային գործարքները։ Դա ուղեկցվում է նաև գների անկմամբ, ինչը նշանակում է, որ կառուցապատողներին լավ օրեր չեն սպասվում։
Հայաստանի բնակչության մի ստվար հատվածի եկամուտներն ուղղակիորեն կապված են արտաքին տրանսֆերտների հետ։ Մարդիկ դրսից գումարներ են ստանում՝ իրենց կենցաղային հարցերը լուծելու համար։
Մինչև վերջերս Նիկոլ Փաշինյանը հպարտանում էր, որ իր կառավարությանը հաջողվել է հարկերի հավաքման աննախադեպ բարձր աճեր ապահովել։ Մի կողմ թողնենք այն, որ այդ աճերը բոլորովին էլ աննախադեպ չէին, նախկինում աճի շատ ավելի բարձր ցուցանիշներ էին գրանցվել. Տեսնենք, թե հիմա ի՞նչ է կատարվում բյուջեի մուտքերի առումով։
Միջազգային ներդրումների մասին հիմա համարյա չեն խոսում: Համավարակը կապ չունի: Արդեն երկար ժամանակ է՝ չեն խոսում: Երբ պաշտոնապես հայտարարվեց, որ 2019-ին օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները 2018-ի նկատմամբ աճել են 2.1 տոկոսով, հասարակական հնչեղության արձագանք չեղավ: Պատճառը հավանաբար այն էր, որ իշխանությունների համար 2.1 տոկոս աճը բավարար չէր: Հետևաբար՝ սպասելիքների ու խոստումների հետ ամենևին համադրելի չէր:
Հակաճգնաժամային միջոցառումների շարքում կառավարությունը կարևորում էր հատկապես գյուղատնտեսության դերը։ Ճգնաժամը մի բան էլ դիտարկվում էր որպես հնարավորություն՝ գյուղատնտեսությունը ստեղծված վիճակից հանելու համար։ Բայց ստացվեց այնպես, ինչպես միշտ։
«Նոր» Հայաստանում պարգևավճարների թեման միշտ էլ ակտուալ է եղել։ Անգամ համավարակի ու տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում, երբ բյուջեի եկամուտները լուրջ կորուստներ են կրում, պարգևավճարների թեման չի կորցնում իր արդիականությունը։ Պետական պաշտոնյաները չեն ուզում իրենց զրկել պարգևավճարներ ստանալու գայթակղությունից։ Չնայած միևնույն ժամանակ՝ հասարակության շատ ու շատ անդամներ կանգնած են օրվա հացի խնդիր լուծելու փաստի առաջ։
