Համավարակի իրավիճակում մեր տնտեսության ամենաշատ կրճատված ոլորտը շինարարությունն է: «Ինչո՞ւ հենց շինարարությունը» հարցը բազմաթիվ ու ոչ միանշանակ պատասխաններ ունի: Փոխարենը՝ հստակ կարելի է հետևել կրճատման պատմությանը:
Նիկոլ Փաշինյանը կրկին իր դերում է։ Քանի կար, «աննախադեպ» աճերից ու ձեռքբերումներից էր խոսում, հիմա էլ սկսել է հասարակությանը համոզել, որ տնտեսական ճգնաժամը Հայաստանում այնպիսի հետևանքներ չի ունեցել, որը կարող է թույլ տալ խոսել սոցիալական կոլապսի կամ սոցիալական ճգնաժամի մասին։
Ֆինանսական միջոցների սղությամբ պայմանավորված՝ պետական բյուջեի լարվածությունը գնալով ավելի ու ավելի է զգացնել տալիս։ Տարեվերջից մի քանի ամիս առաջ կառավարության պահուստային ֆոնդում այլևս չկան ազատ միջոցներ՝ անգամ չնախատեսված հրատապ ծախսերը ֆինանսավորելու համար։
Կառավարությանը թվում է, թե ասֆալտ փռելով՝ երկիրը կարող է հանել այն փոսից, որի մեջ հայտնվել է։ Որքան էլ կապիտալ ծախսերը կարևոր են՝ երկարաժամկետ և կայուն աճ ապահովելու տեսակետից, այնուհանդերձ, դա շատ քիչ է տնտեսությունն այս վիճակից հանելու համար։ Տնտեսությունն այս վիճակից հանելու համար հարկավոր են տնտեսական ծրագրեր, այն էլ՝ այնպիսի ծրագրեր, որոնք կունենան համակարգային բնույթ։
Մեր երկրում, տևական ժամանակ է, ապրանքների գները հասարակական ուշադրության չեն արժանանում: Պատճառը պարզ է, գնաճը չափազանց ցածր է: Հետևաբար՝ հասարակությունն ամենևին էլ ուշադիր չէ փորձագիտական «փնթփնթոցի» հանդեպ, որ գնաճի բացակայությունը տնտեսության անգործունեության պես մի բան է: Երևույթ, որ փաստարկում է տնտեսության առաջընթացի զարգացման ցածր տեմպը (կամ` բացակայությունը): Իսկապես 2020թ. հունվար-հուլիսին սպառողական գների աճի ցուցանիշը 1.5 տոկոս է: Նույնիսկ այն, որ պարենամթերքի գնաճն ավելի առաջանցիկ է՝ 1.9 տոկոս, բավարար ուշադրության չարժանացավ: Պարզ է, որ մամուլի համար այս ցանկը քչփորելն արդեն պակաս հրապուրիչ է թվում:
Հայաստանում հայտարարված «տնտեսական հեղափոխությունը» տեղի չունեցավ, ու հիմա եկել է ամեն ինչ նորից սկսելու ժամանակը։ Ճիշտ է, համավարակը թողեց իր ազդեցությունը տնտեսության վրա, բայց մինչ այդ էլ անիմաստ էր խոսել հեղափոխական ձեռքբերումների մասին։
Գործազրկությունը Հայաստանում միշտ էլ խնդիր է եղել։ Այն առավել ևս սրվել է համավարակից հետո։ Տնտեսությունը հայտնվել է ճգնաժամի մեջ, իսկ տնտեսական որոշ ճյուղեր ուղղակի մնացել փլատակների տակ՝ ստիպված լինելով ընդհանրապես դադարեցնել իրենց գործունեությունը և աշխատողներին տուն ուղարկել։ Քիչ չեն նաև նրանք, ովքեր այս ընթացքում հարկադրված էին գնալ աշխատակազմերի կրճատման։
Որքան էլ ասենք, որ առևտրի ոլորտում կան ստվերային շրջանառություններ, առանց դրա անհնարին է գոյատևել գործող հարկային քաղաքականության և օրենսդրության պայմաններում։ Ու երբ վարչապետը հայտարարում է, թե անպայման պետք է ՀԴՄ կտրոն տրամադրել, այլապես ստացվում է, որ կտրոն չտրամադրողները գողանում են զինվորի հացը, թող բարի լինի հաշվարկել, թե այդ դեպքում քանի տնտեսվարող ստիպված կլինի դադարեցնել իր գործունեությունը։
Արդեն հայտնի են այս տարվա առաջին 2 եռամսյակների ՀՆԱ տվյալները, ու դրանք փաստում են, որ Հայաստանի տնտեսությունը շատ ծանր է արձագանքել համավարակին։ Եթե առաջին եռամսյակին տնտեսությունը ոչ շատ բարձր, բայց աճ է գրանցել, ապա արդեն երկրում պարզապես տապալվել է՝ չնայած կառավարության ձեռնարկած մեծաթիվ հակաճգնաժամային միջոցառումներին։ Առաջին եռամսյակի 3,9 տոկոս աճից հետո, երկրորդում անկումը կազմել է 13,7 տոկոս։
Ժամանակին մեղադրելով նախկին իշխանություններին մեծաքանակ վարկեր վերցնելու և սերունդների վրա ծանր բեռ դնելու համար, Նիկոլ Փաշինյանը վարչապետի պաշտոնում արագորեն ավելացնում է Հայաստանի պետական պարտքը։ Այն ընդհուպ մոտեցել է 8 մլրդ դոլարի սահմանագծին։
Կարճ ժամանակահատվածում Հայաստանի իշխանությունները հասցրեցին կտրվել իրականությունից։ Այն իրականությունից, որի համար ժամանակին առանց աչք թարթելու քննադատում էին նախկիններին։ Հիմա կարող են վերցնել ցանկացած երևույթ, կտրել ընդհանուր իրողություններից և ներկայացնել՝ որպես չտեսնված, չլսված ու աննախադեպ փաստ։
Բոլոր երկրները հրապարակում են համավարակային տարվա երկրորդ եռամսյակի և առաջին կիսամյակի տնտեսական ծրագրերը: Բոլոր հայտնի միջազգային տնտեսական, ֆինանսական կազմակերպություններն ու կառույցները հրապարակում են համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի իրենց գնահատականներն ու կանխատեսումները:
Նիկոլ Փաշինյանը լծվել է համավարակի պայմաններում կառավարության քայլերն արդարացնելու գործին։ Թվեր է հրապարակում աշխատատեղերի ու աշխատավարձերի վերաբերյալ՝ փորձելով համոզել, որ կառավարության գործողությունները տվել են իրենց արդյունքը։
Արսեն Թորոսյանի անձի շուրջ վերջին օրերին պտտվող խոսակցություններից ու հրապարակումներից հետո առողջապահության նախարարն արձակուրդ գնաց։ Գնա՞ց, թե՞ ուղարկեցին, կարևոր չէ, բայց դա խորացրեց կասկածները կառավարության ներսում առկա հակասությունների վերաբերյալ։ Ակնհայտ է, որ առողջապահության նախարարը հայտնվել է թիրախում և շուտով լքելու է պաշտոնը։
Իշխանության հիմնական հաղթաթղթերից մեկը ևս՝ ի դեմս անշարժ գույքի շուկայի, դադարել է հպարտանալու առիթ տալ։ Ժամանակին Նիկոլ Փաշինյանն անշարժ գույքի շուկայի ակտիվացումն ու գների բարձրացումը համարում էր իշխանափոխության կարևոր ու առանցքային ձեռքբերումներից մեկը։ Չնայած այն ժամանակ էլ ակնհայտ էր, որ այստեղ հերթական փուչիկն է փչվում, ու դա շուտով պայթելու է։ Հիմա տեսնում ենք դրա հետևանքները։
Թեև «Բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքում կատարված փոփոխությունները Սահմանադրական դատարանը ճանաչել է հակասահմանադրական, ՀՀ նախագահն էլ այն չի ստորագրել, բայց խոսակցություններն ու մտավախություններն այս օրենքի շուրջ դեռ պահպանվում են։
Գործազրկության թեման որոշակի իմաստով անտեսված է մամուլի կողմից: Պատճառներից կարևորն այն է, որ գործազրկության մասին պաշտոնական (հաստատված) տվյալ-տեղեկությունները հրապարակվում են ժամանակային մեծ խզվածքով: Իսկ նման լուր-տեղեկությունը մամուլի համար հետաքրքիր չէ: Դիտարկենք կոնկրետ օրինակի վրա:
Վերջին տարիների ակտիվ վարկավորման և վարկառուների եկամուտների դանդաղ աճի հետևանքով վարկային բեռը Հայաստանում չափից դուրս ծանրացրել է։ Դա նկատելի է հատկապես շուկայի առանձին սեգմենտներում, որոնք կապված են տնային տնտեսությունների հետ։
Որոշ երկրներ սկսել են աստիճանաբար բացել իրենց սահմանները զբոսաշրջիկների առաջ։ Հայաստանն այդ երկրների մեջ չկա։ Ոչ միայն չկա, այլև ստիպված է ընդունել նրանց խաղի կանոնները։ Հայաստանը չի մտնում այն երկրների մեջ, որոնց համար բացվում են սահմանները։ Մենք զրկված ենք՝ ինչպես դրսից զբոսաշրջիկներ ընդունելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջության նպատակով այլ երկրներ այցելելու հնարավորությունից։
Տնտեսական տարվա առաջին կիսամյակի շատ թվեր կանխատեսելի էին: Անկումը համարյա բոլոր ոլորտներում է: Բացառություն չէ նաև արտաքին առևտուր-ապրանքաշրջանառությունը: Այն նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի հետ համեմատած՝ կրճատվել է 11.7 տոկոսով:
Շինարարության ոլորտը տնտեսության ամենամեծ անկումը գրանցած ոլորտն է: Բնականաբար, կան թե՛ օբյեկտիվ, թե՛ սուբյեկտիվ պատճառներ: Ու հնարավոր է, որ դրանց մեծ մաս «գցել» համավարակի վրա:
Ամեն անգամ, երբ սրվում են հայ-ադրբեջանական, ինչպես նաև հայ-թուրքական հարաբերությունները, հիշում ենք թուրքական ապրանքների սպառումից հրաժարվելու մասին։ Հիշում ենք, սակայն այդպես էլ ոչինչ չենք անում դրա համար։
Մինչ կառավարությունը քննարկում է տնտեսական աճի վերականգնման հնարավորությունները, անկումը Հայաստանում խորանում է։ Այլևս պարզ է, որ այս տարի աճ չի լինելու։ Առայժմ ամեն ինչ գնում է անկման խորացման ուղղությամբ։ Ու դա նկատվում է հատկապես տնտեսության այն հատվածներում, որոնք ուղղակիորեն կապված են սոցիալական իրավիճակի հետ։ Այդ հատվածներում հեշտ չի լինելու անկման հաղթահարումը, քանի դեռ սոցիալական իրավիճակը երկրում շարունակում է լարվել, իսկ մարդիկ կորցնում են իրենց եկամուտները։
Ամուլսարի շուրջ ստեղծված իրավիճակը կրկին լարվել է։ Թվում է, թե դա առիթ կտար, որպեսզի վերջապես իշխանությունները կողմնորոշվեն հանքի հետագա ճակատագրի շուրջ իրենց անելիքների հարցում։
Կառավարությունը հայտնվել է բյուջետային լուրջ խնդիրների առաջ։ Թերակատարվում են անգամ վերանայված եկամուտները։ Ծախսերի մասին նույնիսկ ավելորդ է խոսել։ Ծախսերը մինչ այդ էլ մի կարգին վիճակում չէին։
Առևտուրը տնտեսության այն ոլորտն է, որը կարելի է ինդիկատոր համարել: Առևտրի ծավալների անկումը միանշանակ տնտեսական վիճակի վատթարացման նշան է: Այն անմիջականորեն բնութագրում է գործազրկության մակարդակը, բնակչության եկամուտների վիճակը: Իհարկե, կարելի է նաև ենթադրել, որ համավարակի այս օրերին առևտրի ծավալների կրճատումը նաև տնտեսական բացասական սպասումների արդյունք է: Բայց այդ բացասական սպասումներն էլ հենց այնպես չեն ձևավորվում: Դրանք տնտեսական գործընթացների «արդյունք» են:
Ճգնաժամի հետևանքով տնտեսության ամենատուժած հատվածներից մեկն առևտուրն է ու ծառայությունները։ Այն, ինչ առկա է այս ոլորտներում, կապված է 2 հիմնական գործոնների հետ. տեղի է ունենում հասարակության գնողունակության անկում, ինչն ուղղակիորեն արտահայտվում է առևտրի ծավալների վրա։
Տնտեսական իրավիճակը Հայաստանում վատ է ու շարունակում է վատանալ։ Չեն երևում նոր մակարդակի տնտեսություն կառուցելու հեռանկարները։ Միայն հայտարարություններով նոր մակարդակի տնտեսություն չեն կառուցում։
Պաշտոնական գնաճը երբեք էլ չի արտահայտում թանկացումների իրական պատկերը։ Ինչպես սովորաբար լինում է, թանկացումների իրական ազդեցությունն անհամեմատ ավելի մեծ է, քան պաշտոնական գնաճն է։
Տնտեսական ակտիվությունը նվազում է, իսկ պետական հատվածում աշխատավարձերն ավելանում են։ Հասկանալի է, պարգևավճարների հաշվին։ Դա տեղի է ունեցել այն պարագայում, երբ տնտեսության մեջ զբավածների դեպքում ունենք աշխատավարձերի նվազում։ Այլ կերպ, տնտեսության մեջ ընթացող պրոցեսների բացասական դրսևորումներն անմիջականորեն կրում են ոլորտում զբաղվածները։ Փոխարենը՝ պետական պաշտոնյաները շարունակում են վայելել իրենց պարգևավճարները։
