Ադրբեջանի կողմից սանձազերծած հերթական ավանտյուրան ստիպեց Հայաստանում հայտարարել ռազմական դրություն։ Ռազմական դրությունն ունի իր կանոնները ոչ միայն՝ ռազմական, այլև՝ տնտեսական ու ֆինանսական ոլորտներում։ Պետությունը հարկադրված է կենտրոնացնել ունեցած տնտեսական ու ֆինանսական հնարավորությունները՝ թշնամուն դիմակայելու և երկրի անվտանգությանն ու ինքնիշխանությանը սպառնացող վտանգները չեզոքացնելու համար։
Չորս ամիս առաջ կառավարությունը կանխատեսում էր, որ այս տարի տնտեսական անկումը Հայաստանում կլինի 2 տոկոս։ Այսօր արդեն ունենք տնտեսական ակտիվության 6,4 տոկոս նվազում։ Ավելին, որքան տարին մոտենում է ավարտին, այնքան տնտեսության անկումը խորանում է։
Բնակարանային շուկան Հայաստանում շարունակում է պասիվանալ։ Կրճատվում են՝ ինչպես գործարքները, այնպես էլ՝ նվազում են գները։ Պաշտոնական տվյալներով՝ այս տարվա օգոստոսին բազմաբնակարան բնակելի շենքերի բնակարանների վաճառքը կրճատվել է ավելի քան 27 տոկոսով։ Մեկ ամսում վաճառվել է ընդհանուր առմամբ 1150 բնակարան, ինչը 439-ով պակաս է նախորդ տարվանից։
Գնաճի մակարդակը Հայաստանում պաշտոնապես ցածր է։ Նույնիսկ ավելի ցածր, քան Կենտրոնական բանկի սահմանած նվազագույն շեմն է։ Օգոստոսին գնաճը կազմել է ընդամենը 1,8 տոկոս։ Բայց, ինչպես միշտ, դա սպառողներն այլ կերպ են զգում իրենց վրա։ Մտեք գյուղմթերքի շուկա և կհամոզվեք։ Անգամ պաշտոնական վիճակագրությունն է դա հավաստում։
Պետություն-մասնավոր համագործակցությունը, որի հետ իշխանությունները մեծ հույսեր են կապում տնտեսական ճգնաժամի հետևանքները մեղմելու գործընթացում, ոչ մի կերպ չի կայանում։ Ամիսը մեկ կառավարությունում հավաքվում, քննարկում են այդպիսի ծրագրերի իրականացման հնարավորություններն ու ընթացքը, բայց գործը տեղից չի շարժվում։
Մինչ կառավարությունը դեռևս չի շտապում փոխել այս տարվա տնտեսական աճի վերաբերյալ ապրիլին ներկայացրած կանխատեսումները, որքան էլ տնտեսության մեջ տեղի ունեցող իրական զարգացումները վաղուց շեղվել են այդ սցենարից, Կենտրոնական բանկը կրկին վերանայել է իր գնահատականները։ Վերանայել ու նվազեցրել է տնտեսական աճի սպասումները։
Համավարակից հետո պաշտոնական վիճակագրությունը հետաձգել է որոշ ոլորտներին վերաբերող ցուցանիշների հրապարակումը։ Դրանք, ըստ ամենայնի, ձեռնտու չեն իշխանություններին, ինչն էլ հավանաբար ստիպել է գնալ այդպիսի քայլի։ Թեև պարզ է, որ դրանով իրավիճակն ավելի լավ չի դառնալու։
Վերջին տարիներին ապահովագրության ոլորտում գործում է յոթ կազմակերպություն: Ապահովագրավճարներն ամեն տարի աճում էին: Հետևաբար՝ կարելի էր խոսել ոլորտի առաջընթացի մասին: Սակայն այս տարվա տնտեսական անկումն արդեն նկատելի է նաև ապահովագրական բիզնեսի ոլորտում: Դա նկատելի է կիսամյակային տվյալների համադրմամբ: 2018թ․ առաջին կիսամյակի ապահովագրավճարների ընդհանուր ծավալը 22 մլրդ 271.6 մլն դրամ էր: Անցած տարի այն ռեկորդային ցուցանիշի հասավ՝ 26 մլրդ 462,7 մլն դրամ: Այս տարվա առաջին կիսամյակն ավելի «համեստ» է՝ 24 մլրդ 332 մլն դրամ:
Տնտեսության անմխիթար վիճակի ֆոնին, երբ ամեն վայրկյան մարդիկ իրենց մաշկի վրա ավելի ու ավելի են զգում ճգնաժամի բացասական հետևանքները, օրերս Նիկոլ Փաշինյանը որոշել էր «լավ լուրեր» հայտնել։ Սովորության համաձայն, պեղել-հանել էր իրեն ձեռնտու որոշ ցուցանիշներ, այս անգամ՝ գյուղմթերքների արտահանման վերաբերյալ, ու դա ներկայացրել՝ որպես կարևոր ձեռքբերում։
Բոլորովին վերջերս, շատերի համար աննկատ ու առանց իրեն բնորոշ աղմուկի, կառավարությունը հաստատեց 2021-2023թթ. Միջինժամկետ ծախսերի ծրագիրը։ Սա փաստաթուղթ է, որով ամրագրվում են իշխանությունների նպատակադրումներն առաջիկա 3 տարիների համար։ Այդ թվում՝ ինչպես տնտեսության, այնպես էլ՝ սոցիալական ոլորտում։
Իշխանության գալուց հետո Նիկոլ Փաշինյանի մոտեցումները շատ ու շատ հարցերում փոխվել են։ Գուցե իրականում չեն էլ փոխվել, և նախկինում էլ նա այդպիսին է եղել, ուղղակի կարողացել է այլ կերպ ներկայանալ։ Հիմա, երբ իշխանության է, ամեն ինչ կարծես իր տեղն է ընկել։
Տնտեսական ճգնաժամի հետևանքով փոքր և միջին բիզնեսի վնասները քիչ էին, հիմա էլ մաքսազերծման նոր կարգն է չոքել նրանց դռանը։ Սեպտեմբերի 1-ից գործող կարգը կարող է ճակատագրական լինել շատերի համար։
Համավարակի իրավիճակում մեր տնտեսության ամենաշատ կրճատված ոլորտը շինարարությունն է: «Ինչո՞ւ հենց շինարարությունը» հարցը բազմաթիվ ու ոչ միանշանակ պատասխաններ ունի: Փոխարենը՝ հստակ կարելի է հետևել կրճատման պատմությանը:
Նիկոլ Փաշինյանը կրկին իր դերում է։ Քանի կար, «աննախադեպ» աճերից ու ձեռքբերումներից էր խոսում, հիմա էլ սկսել է հասարակությանը համոզել, որ տնտեսական ճգնաժամը Հայաստանում այնպիսի հետևանքներ չի ունեցել, որը կարող է թույլ տալ խոսել սոցիալական կոլապսի կամ սոցիալական ճգնաժամի մասին։
Ֆինանսական միջոցների սղությամբ պայմանավորված՝ պետական բյուջեի լարվածությունը գնալով ավելի ու ավելի է զգացնել տալիս։ Տարեվերջից մի քանի ամիս առաջ կառավարության պահուստային ֆոնդում այլևս չկան ազատ միջոցներ՝ անգամ չնախատեսված հրատապ ծախսերը ֆինանսավորելու համար։
Կառավարությանը թվում է, թե ասֆալտ փռելով՝ երկիրը կարող է հանել այն փոսից, որի մեջ հայտնվել է։ Որքան էլ կապիտալ ծախսերը կարևոր են՝ երկարաժամկետ և կայուն աճ ապահովելու տեսակետից, այնուհանդերձ, դա շատ քիչ է տնտեսությունն այս վիճակից հանելու համար։ Տնտեսությունն այս վիճակից հանելու համար հարկավոր են տնտեսական ծրագրեր, այն էլ՝ այնպիսի ծրագրեր, որոնք կունենան համակարգային բնույթ։
Մեր երկրում, տևական ժամանակ է, ապրանքների գները հասարակական ուշադրության չեն արժանանում: Պատճառը պարզ է, գնաճը չափազանց ցածր է: Հետևաբար՝ հասարակությունն ամենևին էլ ուշադիր չէ փորձագիտական «փնթփնթոցի» հանդեպ, որ գնաճի բացակայությունը տնտեսության անգործունեության պես մի բան է: Երևույթ, որ փաստարկում է տնտեսության առաջընթացի զարգացման ցածր տեմպը (կամ` բացակայությունը): Իսկապես 2020թ. հունվար-հուլիսին սպառողական գների աճի ցուցանիշը 1.5 տոկոս է: Նույնիսկ այն, որ պարենամթերքի գնաճն ավելի առաջանցիկ է՝ 1.9 տոկոս, բավարար ուշադրության չարժանացավ: Պարզ է, որ մամուլի համար այս ցանկը քչփորելն արդեն պակաս հրապուրիչ է թվում:
Հայաստանում հայտարարված «տնտեսական հեղափոխությունը» տեղի չունեցավ, ու հիմա եկել է ամեն ինչ նորից սկսելու ժամանակը։ Ճիշտ է, համավարակը թողեց իր ազդեցությունը տնտեսության վրա, բայց մինչ այդ էլ անիմաստ էր խոսել հեղափոխական ձեռքբերումների մասին։
Գործազրկությունը Հայաստանում միշտ էլ խնդիր է եղել։ Այն առավել ևս սրվել է համավարակից հետո։ Տնտեսությունը հայտնվել է ճգնաժամի մեջ, իսկ տնտեսական որոշ ճյուղեր ուղղակի մնացել փլատակների տակ՝ ստիպված լինելով ընդհանրապես դադարեցնել իրենց գործունեությունը և աշխատողներին տուն ուղարկել։ Քիչ չեն նաև նրանք, ովքեր այս ընթացքում հարկադրված էին գնալ աշխատակազմերի կրճատման։
Որքան էլ ասենք, որ առևտրի ոլորտում կան ստվերային շրջանառություններ, առանց դրա անհնարին է գոյատևել գործող հարկային քաղաքականության և օրենսդրության պայմաններում։ Ու երբ վարչապետը հայտարարում է, թե անպայման պետք է ՀԴՄ կտրոն տրամադրել, այլապես ստացվում է, որ կտրոն չտրամադրողները գողանում են զինվորի հացը, թող բարի լինի հաշվարկել, թե այդ դեպքում քանի տնտեսվարող ստիպված կլինի դադարեցնել իր գործունեությունը։
Արդեն հայտնի են այս տարվա առաջին 2 եռամսյակների ՀՆԱ տվյալները, ու դրանք փաստում են, որ Հայաստանի տնտեսությունը շատ ծանր է արձագանքել համավարակին։ Եթե առաջին եռամսյակին տնտեսությունը ոչ շատ բարձր, բայց աճ է գրանցել, ապա արդեն երկրում պարզապես տապալվել է՝ չնայած կառավարության ձեռնարկած մեծաթիվ հակաճգնաժամային միջոցառումներին։ Առաջին եռամսյակի 3,9 տոկոս աճից հետո, երկրորդում անկումը կազմել է 13,7 տոկոս։
Ժամանակին մեղադրելով նախկին իշխանություններին մեծաքանակ վարկեր վերցնելու և սերունդների վրա ծանր բեռ դնելու համար, Նիկոլ Փաշինյանը վարչապետի պաշտոնում արագորեն ավելացնում է Հայաստանի պետական պարտքը։ Այն ընդհուպ մոտեցել է 8 մլրդ դոլարի սահմանագծին։
Կարճ ժամանակահատվածում Հայաստանի իշխանությունները հասցրեցին կտրվել իրականությունից։ Այն իրականությունից, որի համար ժամանակին առանց աչք թարթելու քննադատում էին նախկիններին։ Հիմա կարող են վերցնել ցանկացած երևույթ, կտրել ընդհանուր իրողություններից և ներկայացնել՝ որպես չտեսնված, չլսված ու աննախադեպ փաստ։
Բոլոր երկրները հրապարակում են համավարակային տարվա երկրորդ եռամսյակի և առաջին կիսամյակի տնտեսական ծրագրերը: Բոլոր հայտնի միջազգային տնտեսական, ֆինանսական կազմակերպություններն ու կառույցները հրապարակում են համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի իրենց գնահատականներն ու կանխատեսումները:
Նիկոլ Փաշինյանը լծվել է համավարակի պայմաններում կառավարության քայլերն արդարացնելու գործին։ Թվեր է հրապարակում աշխատատեղերի ու աշխատավարձերի վերաբերյալ՝ փորձելով համոզել, որ կառավարության գործողությունները տվել են իրենց արդյունքը։
Արսեն Թորոսյանի անձի շուրջ վերջին օրերին պտտվող խոսակցություններից ու հրապարակումներից հետո առողջապահության նախարարն արձակուրդ գնաց։ Գնա՞ց, թե՞ ուղարկեցին, կարևոր չէ, բայց դա խորացրեց կասկածները կառավարության ներսում առկա հակասությունների վերաբերյալ։ Ակնհայտ է, որ առողջապահության նախարարը հայտնվել է թիրախում և շուտով լքելու է պաշտոնը։
Իշխանության հիմնական հաղթաթղթերից մեկը ևս՝ ի դեմս անշարժ գույքի շուկայի, դադարել է հպարտանալու առիթ տալ։ Ժամանակին Նիկոլ Փաշինյանն անշարժ գույքի շուկայի ակտիվացումն ու գների բարձրացումը համարում էր իշխանափոխության կարևոր ու առանցքային ձեռքբերումներից մեկը։ Չնայած այն ժամանակ էլ ակնհայտ էր, որ այստեղ հերթական փուչիկն է փչվում, ու դա շուտով պայթելու է։ Հիմա տեսնում ենք դրա հետևանքները։
Թեև «Բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքում կատարված փոփոխությունները Սահմանադրական դատարանը ճանաչել է հակասահմանադրական, ՀՀ նախագահն էլ այն չի ստորագրել, բայց խոսակցություններն ու մտավախություններն այս օրենքի շուրջ դեռ պահպանվում են։
Գործազրկության թեման որոշակի իմաստով անտեսված է մամուլի կողմից: Պատճառներից կարևորն այն է, որ գործազրկության մասին պաշտոնական (հաստատված) տվյալ-տեղեկությունները հրապարակվում են ժամանակային մեծ խզվածքով: Իսկ նման լուր-տեղեկությունը մամուլի համար հետաքրքիր չէ: Դիտարկենք կոնկրետ օրինակի վրա:
Վերջին տարիների ակտիվ վարկավորման և վարկառուների եկամուտների դանդաղ աճի հետևանքով վարկային բեռը Հայաստանում չափից դուրս ծանրացրել է։ Դա նկատելի է հատկապես շուկայի առանձին սեգմենտներում, որոնք կապված են տնային տնտեսությունների հետ։
