ԷՀԱՐ ՍԱՏԱԿԵԱՑ

Ապա որդի մի Վահանայ, անուն Սամուէլ, էհար սատակեաց զՎահան զհայր իւր, եւ զՈրմիզդուխտ զմայր իւր` զքոյր Շապհոյ Պարսից թագաւորին, եւ ինքն փախստական լինէր հերկիրն Խաղդեաց։

Փավստոս Բուզանդ

Կար ժամանակ, երբ ժամանակը կանգ էր առել. ձին գնում էր, էշը գնում էր, նույնիսկ ես էի գնում, բայց ժամանակը լռվել, կանգ էր առել` այնպես, ինչպես Ախալքալաքի շրջանի Օլավերդ գյուղում։

Օլավերդը Աստվածամերձ գյուղ էր՝ ծվարած Աբուլ սարի գագաթի տակ։ Երբ 1973 թվականին այնտեղ եղա, զարմանքից ասես քարե արձան դառնայի։ Մարդիկ ապրում էին իրենց անասունների հետ գետնափոր հողածածկ տներում, ինչպես հազարամյակներ առաջ Քսենեփոնի Անաբասիսում։ Դա մի երկիր էր, որի կավե կարասներում գարի հատիկներ էին լողում։ Շնկշնկան հովեր էին էդ սարերով, մարգագետիններով, ստորոտներով ու լանջերով անցել, զեփյուռ ու փոթորիկ, ցրտաշունչ քամիներ, եկել, անցել ու գնացել, իսկ մարդիկ այնտեղ ապրել էին այնպես` ինչպես ապրել էին դարեր շարունակ` անխռով, պարզ ու անարատ, անփոփոխ կյանքով։ Գյո՞ւղն էր բարձր, թե՞ Աբուլ սարն էր անհաղթահարելի` ժամանակի ամենակարող ձեռքը այնտեղ չէր հասել։

Այ, էդպիսի մի կայուն ժամանակ էր Սովետ Միությունում, որի Լուսավորության նախարարությունում ես աշխատում էի որպես տեսուչ։ Սովետ Միությունը կավե փխրուն ոտքերով հսկա էր, որի փլվելու հավանականության մասին դեռևս մենք անտեղյակ էինք։ Ապրում էինք կոմունիստական գաղափարաբանության մեջ` խաղաղ ու անվրդով կյանքով։ Ժամանակի հետ այնտեղ նաև կյանքն էր կանգ առել։

Դա էն ժամանակներն էին, երբ Բրեժնևը մեռնում, մեռնում ու չէր մեռնում…

Դե, մենք չէինք մեռնում, բայց չէինք էլ ապրում` չորս կողմից ճաղավանդակների պես շրջանակներ էին ու գաղափարական ճնշում, որ չոր գանգը կդիմանար մենության մեջ։ Մեր միտքը գազոնների պես խուզված էր` հավասարություն էր ամենեցուն։ Մինիստրության էլ անունն էր մինիստրություն, ավելի շատ այն նման էր պարապստրոյի։ Մաստիկած պարկետները ոտքներիս տակ ճռճռացնելով ճեմում էինք միջանցքներում` խանդ տածելով էն աշխատակիցների նկատմամբ, որոնք ճեմելուն զուգընթաց՝ ձեռքներին թուղթ էին տանում-բերում։ Դա աշխատանքի պատրանք էր ստեղծում։

Որոշ առումով մեր բուն աշխատանքը գործուղման ժամանակ էր։ Ճիշտ է, էդ գործի մեջ «լևի» չկար, բայց ուտուշ-խմուշ` ինչքան ուզեք։ Ուր էլ գնայինք` էդ շրջանի ամենալավ ռեստորանները մերն էին։ Մերը կերակրման համակարգ էր։ Ոնց կերակրում էին` էնպես էլ աշխատում էինք։ Ես փորձում էի էդ աշխատանքին ստեղծագործական բնույթ տալ։ Քիթս խոթում էի էնտեղ, որտեղ գաղափարապես անթույլատրելի էր, հարցեր էի տալիս էնպես` ինչպես ընդունված չէր, հասարակականի մեջ փորձում էի տեսնել անհատականը, հավասարության մեջ՝ անհավասարը, ընդունվածի մեջ՝ անընդունելին, դասանյութի մեջ փորձում էի տեսնել ոչ թե աշակերտներին պարտադրած յուրացումը, այլ ինքնուրույն աշխատանքը, անհատական մտածողության բռնկումը` կարևորելով ոչ թե սերտածո անգիրը, այլ գուցե և չընդունված, ոչ անգիր, հասկանալին…

Էդ զինանոցով էլ գնացել էի Թալինի շրջան։ Դասալսման էի։ Հայ գրականության դաս էր, թեման` Րաֆֆու Սամվելը։ Ուսուցիչը վաթսունին մոտ, միջահասակ տղամարդ էր, թուխ մաշկով և զեյթունի պես, սև պլպլան մազերով։ Խոհուն դեմք ուներ։ Այտերի և ճակատի խորշերում ասես պատսպարված լինեին էրգրի անցյալն ու պապերի պատմությունը, իսկ մութ աչքերում՝ սոսկ կորուսյալ հայրենիքի տեսիլքն էր, որ ասես չհանգչող պատրանք` դեգերում էր ու դեգերում… Նրա արտաքինում թերևս արտասովոր ոչինչ չկար, եթե չլինեին ածուխի պես սև, երկար հոնքերը, որոնք բեղերի պես ոլորվելով, երկճյուղ փաթաթվում էին իրար` հասնելով մինչև ականջները` սպառնալով մտնել խխունջաձև ականջների խոռոչը։ Ավանդական տղամարդ էր, ավանդական վարք ու բարքով. ընդունված չէր ձեռք բարձրացնել հոնքերի վրա։

Իսկ գրատախտակի մոտ դարչնագույն հյուսքերով, կարմրաթուշ աղջնակն էր` ով վառվռուն աչքերը ուսուցչին հառած, հնչեղ պաթոսով արտասանում էր Սամվելի մենախոսությունը` ակնթարթ անգամ կասկածի տակ չդնելով կատարված ոճիրի իրավացիությունը.

-Այն սուրը, որ սպանեց դավաճան հորը` կսպանի նաև ուրացող մորը…

Հայրենիքի նկատմամբ տածած, անգիր սիրո ու նվիրումի ջերմեռանդ զգացում էր դա, որ հեղում էր նրա կուսական ձայնը։ Իսկ այնտեղ, որտեղ սիրտն էր` գլուխը անելիք չուներ։

-Կարելի՞ է միջամտել,- վերադասի իրավունքով դիմեցի ուսուցչին։

-Իհարկե, իհարկե,- պատրաստակամությամբ գլուխ խոնարհեց ուսուցիչը։

-Աղջիկ ջան,- դիմեցի աշակերտուհուն,- ենթադրենք՝ նման իրավիճակում Սամվելը չէր, դուք էիք և ձեր առջև ձեր ծնողներն էին, ինչպե՞ս կվարվեիք…

-Կսպանեի…,- անվարան պատասխանեց աշակերտուհին։

-Ձեր ծնողների՞ն… Այո՞, ովքեր կյանք են տվել, սեր են տվել, խնամք ու հոգատարություն, որոնք այնքան փայփայել են Ձեզ…,- փորձեցի խթանել աղջկա մտածողությունը։

Աղջիկը կարկամեց։ Թակարդն ընկած թռչունի պես հայացքը պտտում էր դասասենյակում, որն, ավաղ, զարկվելով մերկ պատերին՝ վերադառնում էր բուն ակունքին, այնտեղ, որտեղ միտքն էր ճգնում ճաղավանդակն ընկած թռչունի պես։

Եվ խոսեց ուսուցիչը։

-Աշխարհի մեծագույն զգացումներից է ծնողի նկատմամբ սերը, այո, նաև ծնողի սերն առ երեխա,- ասում էր ուսուցիչը,- մարդկային կյանքը շարունակական փոխանցումավազք է։ Եվ ահա, Րաֆֆին այս երկակի սիրույն հավասարազոր առաջ է քաշում սրբազան երրորդությունը` սերը առ հայրենիք։ Սուրբ երրորդության մեջ հակադրություն չկա, այս իրավիճակը արհեստականորեն հրահրում է Րաֆֆին՝ հայրենիքի նկատմամբ սիրո գիտակցումը սերունդների կապից չտարանջատելու համար։ Հայրենիքի նկատմամբ սիրո զգացումը նման սուր կոնֆլիկտային իրավիճակով, այնուամենայնիվ, մեկ սիրո գերադասումը չէ մյուսի նկատմամբ։ Սամվելի գործած ոճիրը հանուն հայրենքի, երբ նա սպանում է դավաճան հորը, ապա և ուրացող մորը, դա ռոմանտիկայի ժանրից է և ոչ իրականություն։ Րաֆֆու Սամվելն ամենևին էլ Պավլիկ Մարոզով չէ։ Մարոզովը քաղաքական կերպար է, իսկ Սամվելը՝ ազգային գոյություն։ Րաֆֆու ռոմանտիզմը մեզ օգնում է կարևորելու հայրենասիրությունը, որ սեր է ամբողջական իմաստով, որտեղ և զավակն է, և ծնողը, և երկիրը… Րաֆֆին դիմում է այս ծայրահեղ միջոցին` որպեսզի ինչ-որ չափով հեռու գտնվող հայրենական սերը մոտեցնի մեզ, այնքան, որքան մոտ է և մերձ ծնողը` սերն առ ծնող, կամ սերն առ որդի։ Մեծ սերերը նույնանում են։ Սակայն սիրո հակառակը ամենևին էլ սերը չէ։ Ատելությունը պսակազերծում է ցանկացած սեր, որքան էլ այն լինի բանաստեղծություն և հնչի բանաստեղծական, թեկուզ և այն արտասանված լինի բանաստեղծի բերանով։ Արմեն Մարտիրոսյան բանաստեղծը զմայլված գրաբարի բառ ու բանով, «Առագաստ» սրճարանում նստած միայն սուրճ չէ, որ խմում էր։ Խոսք էր ասում, որ երգի էր նման` երգասացության նման ախորժելի ու բաղձալի ի լսելաց մեծաց եւ փոքրաց։

-Էհար սատակեաց զՎահան զհայր իւր, և զՈրմիզդուխտ զմայր իւր…

Երգեցիկ ողբում ու ձայնարկում էր Արմեն Մարտիրոսյանը։ Շրջապատը լսում և ասես լուռ ձայնակցելիս լիներ.

-Էհար սատակեաց… էհար սատակեաց…

Էն ժամանակ որևէ առիթ չկար որևէ մեկին սատկացնելու համար։ Եվ ո՞ւմ մահն էր գուժում Արմենը…

Փոխվել են ժամանակները, փոխվել են մարդիկ, առավել ևս՝ դավաճանները։ Ամեն օր ես տոնում եմ մի նոր Սամվելի ծնունդ, տվյալ դեպքում, արմավիրցի Սամվելի։ Գրեթե ամեն առավոտ ես տեսնում եմ նրան Վերնիսաժում։ Հնաոճ իրեր է վաճառում։ Որտեղից֊ որտեղ մի հնամենի թուր էր ձեռք բերել։ Փայտե սևացած բռնակ ուներ, որի վրա հազիվհազ նշմարվում էին խամրած զարդանախշերը։ Պողպատյա շեղբը ամբողջությամբ պատված էր ժանգով։ Էրոզիան երկու կողմից անգթորեն կրծել էր մետաղը և այնտեղ, որտեղ սուր սայրերը պիտի լինեին` բութ անհարթություններ էին, թրթռուն վերջույթով։ Երկսայր շեղբը մետրաչափ երկարելով, նկատելիորեն լայնանում ու ծայրամասում եռանկյունաձև բացվածքով կտրուկ սրվում էր։ Թրի մեջտեղով, մինչև եռանկյունաձև ավարտը ուղղաձիգ ակոսված էր, անկասկած, արյան շիթը ուղղորդելու նպատակով։ Հիմա այն ամբողջությամբ խցանված էր դարչնագույն ժանգով։

-Սամվել,- ասացի, երբ առաջին անգամ նրա ձեռքին տեսա ժանգոտ թուրը,- էդ Քաջ Նազարի թուրը որտեղի՞ց ես ճարել։

-Ինչո՞ւ Քաջ Նազարի,- առարկեց,- սա Սամվելի թուրն է… Հա, հա` այն թուրը, որ սպանեց դավաճան հորը, ապա և ուրացող մորը…

-Ինչքանո՞վ ես վաճառում,- հետաքրքրվեցի։

-Սա չի վաճառվում,- ասաց,- սա դեռ գործ ունի անելու…

-Ի՞նչ գործ,- պադոշի պես չամռվել, համառորեն ուզում էի իմանալ անիմանալին։

Եվ Սամվելը խոսեց… Խոսեց թումանյանաբար։

Ասաց.

-Ու միշտ, քանի որ կա դավաճան ու խաբեբա, ուրացող ու մուրացող, չի լինելու երկրի վրա ոչ շիտակ խոսք, ոչ կյանք, ոչ սեր։

Դրանից հետո նրան միշտ տեսնում էի սրի վրա կռթնած, թրի վրա գործ անելիս։ Խարտոցում էր, շուշաթղթում, սրաքարով կողմերը սրում ու կոկում, փայլեցնում, գուրգուրում, գուրգուրում, փայփայում, փաղաքշում սեփական զավակի պես։ Երբ գնայի` էդ գործին էր։ Օրերն անցնում էին լուռ, սահուն ու անաղմուկ, մինչդեռ Սամվելի գործը չէր ավարտվում։ Մինչև, որ մի օր նրան տեսա Վերնիսաժի տարածքով պարապ-սարապ ման գալիս։

-Սամվել,- ասացի,- ի՞նչ ես պարապ թրև գալիս… Բա դու բան ու գործ չունե՞ս…

-Պատրաստ է,- ասաց հաղթական։

Եվ փայլատակում էին աչքերը, ինչպես հունիսյան պայծառ արեգակ։ Նա երջանկության զենիթում էր։ Նա գործ ուներ անելու և թուրը հենց իր` Սամվելի ձեռքում էր։ Այն թուրը, որ…

Օղորմի քեզ Արմեն Մարտիրոսյան։ Դու պիտի ապրեիր ու տեսնեիր հույսի ճառագայթը, այն ճառագայթը, որ ողողել էր Սամվելի դեմքը։ Մենք Փավստոս Բուզանդին մոռացել էինք։ Մերօրյա Բուզանդը դու էիր։ Չէ՞ որ դու էիր ասում.

-Էհար սատակեաց…

Հայոց աշխարհում մի ուրվական է շրջում։ Հաղթ մարմնով է, հաստատակամ դեմքով, փարթամ մորուքով, լայն ճակատով, մինչև ուսերը ալիքվող, երկար մազերով։ Հայացքը կապույտ մովի մեջ է։ Եվ կապույտ են աչքերը նրա։ Ձեռքին լայնալիճ աղեղ կա։ Նետը պրկված է աղեղի վրա։ Թիրախում նույն մարմինն է։ Ամենուր սավառնում է մոխրագույն տեսիլքը` ամպերում, դաշտերի, լեռների, ձորերի, գյուղերի ու քաղաքների վրայով, մինչդեռ երկնքից հայհոյանքի կարկուտ է տեղում. քֆուր, քյաֆար, ուշունց, նզովք, անեծք… Կեղտաջրերի ու միզաջրերի սելավ է, որ հորձանք է տալիս փողոցներում…

Բոլոր հայացքները ուղղված էին ուրվականին, որ մեկ տեսանելի, մեկ անտեսանելի էր, երևում, կամ չէր երևում։ Բայց ով ցանկություն ուներ, և մեծ ցանկություն, և նաև իղձ ու հավատ` աչքից երբեք չէր վրիպի ուրվականը։ Թվում է այն կենդանի, կյանքի պես իրական։ Փրկությունը լայնալիճ աղեղի մեջ էր։ Նետը պիտի սուրար այն ուղղությամբ։ Օրը կրակված է սպասումով։ Ահագնացող աղետը մոտ է հանգուցալուծման։ Սամվելի թրի պես` նետի սուր ծայրը մի փափագ ուներ.

«Խոցել դավաճան սիրտը…»։

…Էս է, դառնում եմ յոթանասունհինգ տարեկան։ Ավաղ, դեռ գրում եմ։ Երեք քառորդ դար ապրեցի` կյանքից բան չհասկացա։ Ծիտը ձեռիցս թռավ` բռիս մեջ գոնե մի բնակալ ձու ինչ է` չթողնելով։ Ոնց որ երեկ լինեմ ծնված` ոչ ապրածիցս հասկացա, ոչ արածիցս, ոչ էլ չարածից։ Ունայնություն է` ունայնության մեջ։ Դատարկ եկել եմ, դատարկ էլ կգնամ։ Մեծ բաներից խոսեցի, փոքրին էլ չարժանացա։ Գուցե հետո՞ արժանանամ։ Բայց երբ ոտքս չբռնի, աչքս չտեսնի, մարմինս թառամի, սիրտս թալկանա, խոնարհվածս էլ չբարձրանա` ո՞ւմ է պետք այն։ Հետմահու դրանք ինձ պետք չեն… Կյանքս, գիրս, առածս ու արածս սին խոսք էր, որ երազի պես հօդս ցնդեց։ «Մի օր կվաճառվես հողի գնով»,- ասում է հնդիկ բանաստեղծը։ Դա խոցում է սիրտս, բայց և այդ վերքից ներս է թողնում լույսը։ Էդ լույսը իմ տխուր երգն է, առօրյա գիրս։

Միթոմ իմ դարդը քիչ է, երկրիս ցավն էլ ծանրացավ սրտիս։ Միակ մխիթարությունս, որ անգերեզման չեմ մնա։ Էդ ցավը քարի նման կնստի կրծքիս։ Բայցևայնպես նզովյալ չեմ լինի։ Ոչ մի ձեռք չի փորագրի տապանաքարիս.

«Էհար սատակեաց»:

ԼԵՎՈՆ ՋԱՎԱԽՅԱՆ

27.05.2025թ.