Կենաց ծառ, գուշակություններ, ծեսեր. ինչպե՞ս են հայերը նշել Ամանորը և Սուրբ ծնունդը
Ազգագրագետ, դիզայներ, «Սեմա» բրենդի հիմնադիր Վահե Քոթանյանը 168TV-ի «Ռեվյու» հաղորդման ընթացքում ներկայացրեց, թե ինչպես են նախկինում հայերը նշել Ամանորը և Սուրբ ծնունդը:
Նա նախ անդրադարձավ Նավասարդին՝ նշելով, որ օգոստոսի 11-ին Նավասարդի օրը տիեզերքը ևս փոխվում էր, և Հայկի կամ Օրիոնի համաստեղությունը կանգնում էր Տաթևի նշանավոր ճոճվող սյան գլխավերևում. «Սա ազդարարում էր Նոր տարվա սկիզբը: Այսինքն՝ Հայկի առասպելաբանությունը և այս կապը մենք տեսնում ենք տիեզերքի հետ: Մեր նախնիները տիեզերական քարտեզը բավականին լավ են իմացել»:
Ինչ վերաբերում է Կաղանդին, նա նշեց, որ բառն ունի հունահռոմեական ծագում և նշանակում է ամսագլուխ. «Ի՞նչ տարբերություն կար հունվարմեկյան Ամանորի և դրանից առաջ տոնվող Ամանորի միջև, որովհետև գոյություն ունի Հուլյան և Գրիգորյան տոմարներ: Հունվարը խաղաղության աստվածն էր, երկդիմի դեմք ուներ, մեկը անցյալին էր նայում, մյուսը՝ ապագային, և որոշեցին, որ եթե հունվարն ընտրեն, ապա ամբողջ տարին խաղաղ կլինի: Երբ Գրիգորյան տոմարով փոփոխություն տեղի ունեցավ, հունվարմեկյան փոփոխությունը ֆիքսվեց հենց Գրիգորյան տոմարով: Իրականում դեկտեմբերի 25-ը կաթոլիկ աշխարհում է նշվում որպես Սուրբծննդյան օր, իսկ Հայ Առաքելական եկեղեցին այն նշում է հունվարի 6-ին, և սա Հուլյանից Գրիգորյանի շարժի արդյունք է: Կաթոլիկ աշխարհը դեկտեմբերի 25-ը նույնացնում է Միհրի կամ Միտրայի հետ, այսինքն՝ Լույսի, Արևի աստծո, և իրենք պահպանել են այդ օրը»:
Ազգագրագետի խոսքով՝ առաջին բանը, որն արվում էր Ամանորին, տունը մաքրելն ու հին իրերից ազատվելն էր. «Ավերված, քանդված կամ ոչ մաքուր տարբերակով ոչինչ չպետք է լիներ: Մեր մեջ դա ևս արմատացած է, և օրինակ՝ դեկտեմբերի 31-ին բոլորը լողանում են, որ Տարեմուտը դիմավորեն մաքուր:
Փոխում են նաև անկողինը: Երկրորդը ծիսական սեղանն է. հայկական խոհանոցը շատ էր տարբերվում այժմյան ամանորյա խոհանոցից, որովհետև այն գաղափարապես համապատասխանում էր պահքային խոհանոցին: Այն ժամանակ սեղանին չէր դրվում ոչ մի մսեղեն: Սակայն ԽՍՀՄ տարիներն անաստվածության տարիներ էին, և աղճատում տեղի ունեցավ նաև ամանորյա խոհանոցում: Ի հայտ եկան խոզի ազդրամիսն ու նրբաբլիթները: Ամանորի ամենակարևոր թխվածքը տարեհացն էր, որովհետև տարին բացվում էր այդ կլոր գաթայով:
Տարեհացի խմորը պատրաստվում էր ոչ կենդանական բաղադրիչներով, այնտեղ չկար կաթ, ձու և այլն, այսինքն՝ սովորական հացի խմորի մեջ լցվում էին տարբեր խորիզներ՝ դասականից մինչև ընդեղենով հարուստ: Հիմնականում լցնում էին ընդեղեն, չիր, չամիչ՝ որպես տարվա պտղաբերության խորհուրդ, և հետո գաթայի վրա զարդարում էին: Կար զարդարման հատուկ կարգ՝ բաժանվում էր 4 մասի՝ տարվա 4 եղանակների և աշխարհի 4 կողմերի խորհրդով, երկու բաժինը տրվում էր երկնային լուսատուներին, մի մասում արևն էր և ցերեկը, մյուսում՝ լուսինը և գիշերը:
Հաջորդ մասում բուսական աշխարհն էր, որովհետև մեր հիմնական ապրելաոճի մեջ մտնում է կենդանական և բուսական աշխարհն ու բնապաշտությունը: Չորրորդ մասում՝ հավերժության խորհրդանիշ կամ այլ պատկերներ, որոնք տարվա բարեբերության և չարխափանության խորհուրդը կազդարարեին իրենց մեջ: Գաթան կլոր էր՝ արևի ցուցիչն էր, և տարվա մեկ պտույտի խորհուրդը, հետևաբար, այնտեղ դրվում էին 12 կամ 24 խմորափոքրիկ գնդեր, որոնք ցույց էին տալիս 12 կամ 24 ժամերը և 12 ամիսները: Տարեհացի կտրումը ևս հետաքրքիր ծեսով էր կատարվում»:
Նա նշեց, որ տանտիկինը կանչում էր Դովլաթին, որը համարվում էր տան ոգին. «Տանտիկինը գաթայի վրա ամանով մեղր էր դնում, մեղրով դուրս էր գալիս, կանչն իրականացնում, Դովլաթին բերում էր տուն և մեղրով գաթայի վրա խաչ էր անում: Հետո տան պատին մեղրով և յուղով խաչ էին անում, մեղրամոմով այրում էին հատուկ թեքության վրա, որպեսզի մրոտվեր, խաչն ընդգծվեր: Այսինքն՝ դա պահապան դրոշմի բանաձևույթն էր՝ տան դռանը, որպեսզի չարքերը մուտք չունենային դեպի օջախ: Տանտիկինը մեղրը ներս էր բերում և տան անդամներից յուրաքանչյուրին մեկ գդալ տալիս էր, որպեսզի քաղցրությամբ բացեր տան անդամների բերանը և տարին քաղցր սկսվեր: Շատ լավ ավանդույթ է, և ես առաջարկում եմ այս տարի այդպես դիմավորել Ամանորը. տանտիկինները թող մեղրով հյուրասիրեն տան անդամներին, որպեսզի տարին քաղցրությամբ լցվի»:
Նա անդրադարձավ նաև մարդակերպ թխուկներին, որոնք խորհրդանշում էին բնության մեռնող ու հարություն առնող աստվածներին` Նարին, Արա Գեղեցիկին, և որոնց ուռելը կամ սմքելը թխվելու ընթացքում դրական կամ բացասական գուշակություն էր տվյալ տարվա համար.
«Երբ թխելու ընթացքում ուռչում էր մարդակերպ թխուկի որովայնի հատվածը, նշանակում էր, որ իրենց տանն այդ տարի բալիկ է ծնվելու: Իսկ տղամարդ թխուկի գլուխը եթե ուռչում էր, նշանակում էր, որ տարին նյութական հարստության և տղամարդու կողմից տուն բերվող բարիքի տարի է լինելու: Դրանք կոչվում էին «Ասիլ-Բասիլ» կամ «Ասիլ-Վասիլ»: Հիմա այդ թխուկների և տերահացի գաղափարը վերածնունդ է ապրում: Մենք մշակույթը պետք է փաթեթավորենք ժամանակաշրջանին համապատասխան՝ արդիականացնելով և սիրել տալով»:
Մանրամասները՝ 168TV-ի տեսանյութում
