Եկեղեցու սուրբ խորհուրդները
«Խորհուրդ է ծածկելոց իրաց հայտնություն»,[1] այսինքն` այն, որ ծածկված է մեր մարմնավոր տեսությունից, ներկայանում է մեզ իրական արտահայտությամբ: Նույնիսկ դավանանքի և աստվածպաշտության մեջ, ինչպես Ս. Երրորդության, մարդեղության, հոգու միավորության մարմնի հետ, աղոթքի և այլ սույնպիսի հավատալյաց ու կարգերի մեջ խորհուրդ ենք նկատում, որ ոչ թե կատարելապես տեսանելի և ըմբռնելի է մեզ համար, այլ բացատրվում, լուսաբանվում է մեր մտքի առաջ իբրև հավատքի մի խորհուրդ, որին հավատքով կարող ենք հասու լինել: Սակայն Եկեղեցու ս. խորհուրդ կոչում ենք Եկեղեցու վարդապետության այն արարողական մասը և աստվածպաշտության այն կատարյալ արարողությունն, որով իրապես յուրաքանչյուր ոք նախ Քրիստոսի և եկեղեցու իսկական և միակից անդամն է ճանաչվում ու զինքը խոստովանում, և երկրորդ` իրականապես թե՛ իբրև անհատ և թե՛ իբրև համայնքի մի անդամ մտնում է Քրիստոսի ամենամտերիմ և էական հաղորդակցության մեջ և այդ կենսական հաղորդակցության մեջ մնում, ամրանում և շնորհներ վայելում (Ա Կոր., Է 17):
Եկեղեցական կամ աստվածպաշտական արարողություն կոչվում է Եկեղեցու այն աստվածպաշտական գործողությունը, որի մեջ կա հարակից մի ներքին և արտաքին, տեսանելի և անտեսանելի, հոգևոր ու մարմնավոր կողմ: Իսկ մեր Եկեղեցու արարողության գերագույն կատարելությունը իրականանում է ս. խորհրդի մեջ: Ըստ այսմ` ս. խորհուրդների արարողական մասը մենք տեսնում ենք մեր աչքերով, միայն չենք տեսնում, թե ինչպե՞ս այդ տեսանելի արարողությունները Ս. Հոգու անտեսանելի շնորհաց միջոց են դառնում և մեզ վրա ներգործում: Ուրեմն աստվածադիր ս. խորհուրդների մի առանձնահատկությունն այն է, որ Ս. Հոգու անտեսանելի և աննյութական շնորհներն ու պարգևները, ծածկվելով տեսանելի և նյութական տարրերի մեջ, ընդունվում են այդպես մեր արտաքին զգայարանքներով, որպեսզի ոչ միայն հավատքով, այլև զգայությամբ համոզված լինինք, որ ընդունում ենք աստվածային շնորհներ և Աստուծո հետ մտերմական հարաբերության մեջ մտնում[2]:
Հասկանալի է, որ ս. խորհուրդները չեն կարող նշան կամ նշանակներ կոչվիլ (simbole), վասնզի նշանակը, ինչպես բառն էլ ցույց է տալիս, մի գաղափարի նշան է կամ պատկեր է, որով մենք հեռավոր և անտեսանելի բան կամ գաղափարը ներկայացնում, հիշեցնում ենք նյութական տեսանելի իրով կամ գործողությամբ. այնպես որ, այդ գաղափարի և այդ նշանի մեջ իրական և էական միություն չէ լինում: Իսկ ս. խորհուրդի մեջ նյութականի և տեսանելի արարողության հետ սերտ կապված են անզգալի և անտեսանելի շնորհները և դոքա իրարից բաժան չեն բաշխվում, այնպես որ ս. խորհուրդի տեսանելի նյութով և արարողությամբ հավատացյալները ստանում են իրապես աստվածային փրկարար շնորհներ ու ներգործություն:
Աղոթքով և առհասարակ աստվածպաշտությամբ ևս մենք մտնում ենք մի սերտ հարաբերության մեջ Աստուծո հետ, սակայն այն հարաբերությունը միմիայն ներքին է և անտեսանելի, մինչդեռ ս. խորհրդով Քրիստոս իրապես և տեսանելի կերպով հարաբերության մեջ է մտնում մեզ հետ, օգնում է, մեր հավատքը զարթեցնում է, մեզ զորացնում, քաջալերում է և ճշմարտության ճանապարհում հառաջ մղում:
Այդպիսով Քրիստոս էական և կենսական հաղորդություն է հաստատում մեզ հետ իբրև մեր հոգու և մարմնի փրկիչ: Ս. խորհուրդը մեր կոչման իրագործման հաստատությունն է, մեր այն կոչման հաստատությունն է, որ է մեր վերջնական միությունն Աստուծո հետ աշխարհի կատարածի ժամանակ: Ս. խորհուրդը քրիստոնեական հավատքի և վարդապետության ամենակատարյալ արտահայտությունն է և իրականությունն, այնպես որ Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին յուր ս. խորհուրդներով ներկայացնում է յուր ամբողջ էությունն ու ճշմարտությունը: Ուստիև Քրիստոս ս. խորհուրդների կատարումը հանձնել է յուր Եկեղեցուն հատկապես նվիրված ու ձեռնադրված պաշտոնյաների. (Մատթ., ԻԸ 18-20. Ղուկ., ԻԲ 19. Եփ., Դ 11):
Հայտ է, որ ով ընդունում է ս. խորհուրդները հավատքով ու երկյուղածությամբ, նա ստանում է աստվածային օրհնություն ու շնորհ, մինչդեռ ով որ անհավասարությամբ է վերաբերվում և ս. խորհուրդները լոկ արարողություն ու նշանակ է համարում, նա հայհոյում է Ս. Հոգուն և ուրեմն ոչ թե օրհնություն ու փրկություն է ստանում, այլ` դատապարտություն և անեծք: Խորհրդավոր արարողություններ ունեցել է և հին Իսրայելը, սակայն դոքա լոկ մարգարեական են գալոցի նկատմամբ, այսինքն` նախատիպ ու մարգարեություն են եղել Քրիստոսադիր արարողությանց. մինչդեռ քրիստոնեական խորհուրդների արարողություններն այլևս ապագայի նախատիպ չեն, այլ բովանդակում են խորհուրդն ու շնորհը նույնիսկ յուրյանց մեջ իբրև մարգարեությանց իսկական կատարումն և իբրև Աստուծո պարգևած անմիջական շնորհաց հաստատություն:
Ս. Հոգին շնորհագործում ու զորացնում է առավել նորան, ով յուր անձը նվիրում է նորա առաջնորդության և ոչ թե յուր սիրտը թանձրացնում է նորա ներգործության դեմ և Ս. Հոգու պատժապարտ հայհոյիչը դառնում: Ուրեմն Քրիստոսի փրկությունը ս. խորհուրդներով վայելելու համար պետք է մտքով ու սրտով լսել նորա խոսքերը, հոգով ու սրտով, կատարյալ վստահությամբ ու երկյուղածությամբ նվիրվել նորան ու նորա բնակարանը դառնալ. այն ժամանակ ս. խորհուրդները մեզ համար օրհնություն կլինին, առատապես կվայելենք նոցա շնորհներն, և Ս. Հոգին կլինի մեր փրկության և երանելի հաջողության ճշմարիտ առաջնորդը:
Ս. Հոգին չէ շնորհաբաշխում դեպի փրկության բարյաց բազմակողմանի վայելումը նույնպես այն անձանց, որոնք հավատքից զուրկ են և հավատքի թարմությունից ցամաքած: «Որպէս դժուարագոյն է կեալ ջրայնոց ի ցամաքի, եւ ցամաքայնոց` ի ջուր, առաւել եւս դժուարագոյն է առանց հաւատոյ ընդունել զպարգեւս Հոգւոյն Սրբոյ», – ասում է Ս. Եղիշեն (314):
Հավատքն է մեզ ընդունարան դարձնում վերին շնորհաց, հավատքն է թարմացնում մեր հոգին դեպի Ս. Հոգու նորոգող կենսագործությունն և հավատքն է երկնայինն առ մեզ բերում և մեզ Ս. Հոգով դեպի երկինք ձգել տալիս[3]:
Հավատքը մեր հոգու զգայարանքն է[4]: Իսկ եթե հավատքն ևս կենդանի չէ, այսինքն կյանքի մեջ գործունյա չէ, այդ կրկնակի դատապարտություն կբերե Ս. Հոգու շնորհներն անարժանությամբ շնորհագործողին, այլև` ընդունողին: Աստուծո փրկարար շնորհները ընդունելու և վայելելու համար պետք է ճշմարտության գործարան լինելու պատրաստությունն ունենալ:
«Արբ զայն բաժակ Յուդա Սկարովտացի եւ այրեցաւ, զի ազազուն էր ծառն նորա: Արբին զայս առաքեալքն եւ դալարեցան եւ լցին անոյշ պտղովքն զերկիրն ամենայն. տարածեցաւ հոտ ծաղկանց նոցա ընդ տիեզերս: Սովոր է այս բաժակ այրել զաղտեղիսն եւ պահել զսրբեցեալսն…», – ասում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը (Ագաթ., ԿԶ ԿԷ): Ս. Եղիշեն, բազմափորձ կյանքի օրինակները վերահիշելով, ասում է. «Առանց հաւատոց անհնարին է զՍուրբ Հոգին ընդունել:… Եւ եթէ ժպրհեսցի ոք եւ կամեսցի առանց հաւատոյ մերձենալ ի զօրութիւն Հոգւոյն, եթէ քահանայիցէ` իբրեւ զԿայեափայն պատառի եւ հերձու. եւ եթէ յաշխարհէ` իբրեւ զԱնանիա եւ զՍափիրա»[5]: Այսպիսի ուխտադրուժ հոգևորականների համար կանոնված է «Հրեղէն սրով» հատանել եկեղեցու սպասավորությունից (Ընդհ., 38, 62):
Այս բոլորից պարզ երևում է, որ ս. խորհուրդները փրկարար ներգործություն չեն ունենում անարժան և անհավատների վրա, ինչպես մոլորությամբ կարծում է Հռովմեական եկեղեցին, որ ex opere operata կամ opus operatum (նյութական գործողությամբ) կոչված վարդապետությամբ դավանում է` ըստ Ալբերտ Մեծին, Թովմա Աքվինացուն և այլոց, որ իբր թե ս. խորհուրդը մի խողովակ է, որով քրիստոնյան ստանում է հակառակ յուր արժանյաց ու հավատքին ամեն բարիքներ. բավական է միայն, որ նա որոշ աղոթք կամ խոսքերն ասե և առհասարակ արտաքին որոշ կարգերը կատարե: Սակայն այս մեքենայական և նյութապաշտական տեսություն է, որ բոլորովին իբրև կռապաշտական սկզբունք խորթ է քրիստոնեական հոգևոր և ազատ փրկագործության: Աստուծո շնորհաց տնօրինությունները բռնակալական չեն, այլ` ազատության. Աստուծո շնորհը տրվում է միմիայն նորան, ով որ ազատ կամքով հավատում և ձգտում է այդ վայելել. մարդ պետք է կամենա ու ձգտի, որ ստանա:
Քրիստոս ինքն իսկ ասում է. «Որ հաւատայ եւ մկրտեսցի, կեցցէ, եւ որ ոչն հաւատայ, դատապարտեսցի» (Մարկ., ԺԶ 16): Եվ առաքյալն ասում է. «Այսուհետեւ որ ուտիցէ զհացս, կամ ըմպիցէ զբաժակս Տեառն անարժանութեամբ, պարտական եղիցի մարմնոյ եւ արեան Տեառն: Փորձեսցէ մարդ զանձն իւր, եւ ապա ի հացէ անտի կերիցէ եւ ի բաժակէն արբցէ: Զի որ ուտէ եւ ըմպէ անարժանութեամբ, դատաստան անձին իւրում ուտէ եւ ըմպէ, զի ոչ խտրէ զմարմին Տեառն» (Ա Կոր., ԺԱ 27): Քրիստոսի այս ճշմարիտ վարդապետությունն անաղարտ կպահվի միմիայն այն եկեղեցում, որտեղ ազատությունն ու շնորհը Աստուծո տնօրինության հիմքերն են ճանաչվում և ոչ թե բռնությունն ու աշխարհակալության ձգտումները:
Բողոքականությունն էլ, բնականաբար, հակառակ ընթանալով Հռովմեականների նյութական տեսության, վարդապետում է, թե ս. խորհուրդները մի եկեղեցու պատկանելիության պայմաններն են և հիշեցուցիչ նշաններ, ինչպես դավանում է Ցվինգլին, կամ ըստ Կալվինի` իբր թե անտեսանելի շնորհաց տեսանելի երաշխիքն են, որով հոգևորապես և ոչ իրապես միանում է հավատացողը Քրիստոսի հետ, ինչպես որ կարելի է համարում նաև աղոթքով նույն հաղորդակցությունը ձեռք բերել: Լութերն էլ երաշխիք է համարում, միայն թե նորանով հաղորդակցությունն իրական է ճանաչում և Քրիստոսին մարմնապես ներկա է համարում հաղորդության ամեն մի մասնի մեջ և ոչ թե` մարմնավոր աչքից ծածկվածի իրական արտահայտություն: Այսպես թե այնպես բողոքականությունը պտտում է ս. խորհուրդները նշանակ դարձնելու սկզբունքի շուրջը, քանի որ նա ս. խորհուրդները համարում է համոզմունքով չթուլանալու և անձի փրկության և Աստուծո ողորմության հուսով ուրախանալու միջոց: Այս մեծ մոլորություն է և կատարելապես հակառակ է Ս. Գրքին, որ ասում է, թե մկրտության ջուրը Ս. Հոգու ազդմամբ մաքրում է մարդու մեղքերն ու վերածնում, օծումը նորոգում է նոր կյանքի համար, ձեռնադրությունը տալիս է առանձին շնորհագործական շնորհ, Քրիստոսի մարմինն ու արյունը հաղորդակից են անում Քրիստոսի հետ և արժանացնում հավիտենական կյանքի և այլն[6]:
Նոքա հակասության մեջ էլ են ընկնում` ասելով, որ առանց հավատքի ս. խորհուրդը նշանակություն չունի, մինչդեռ եթե ս. խորհուրդը լոկ նշանակ է, պետք է նորա ներգործությունը կախված չլինի ընդունողի հավատքից, մանավանդ որ նոքա մկրտում են մանուկներին, որոնք հավատք չունին: Ուրեմն բողոքականք հիմնականապես ընկնում են Հռովմեականության ստվերի մեջ: Եվ եթե ս. խորհուրդները լոկ նշանակներ են, հապա ինչո՞ւ Պողոս առաքյալը դատապարտում է անարժանությամբ վայելողներին:
Բողոքականք մերժում են նաև ս. խորհուրդների հինգը, որոնք նոցա վարդապետության մոլար սկզբանց չեն համապատասխանում և ասում են, թե Ս. Գրքում յոթը խորհուրդ չէ թված: Բայց չէ՞ որ երկու էլ չէ ասված. բավական է, որ այդոնք հիշվում են Ս. Գրքում և եկեղեցական հայրերի գրվածներում, քրիստոնեական առաքելական եկեղեցին էլ պահել է ավանդաբար մինչև օրս և շնորհագործում է հավատարմությամբ: Կամ մի՞թե հակասություն չէ դրոշմել նախքան հաղորդություն տալը, բայց դրոշմը խորհուրդ չհամարել, մեղքն ու մեղքի զղջումը քրիստոնեության առաջին պայման դավանելը, բայց ապաշխարությունը խորհուրդ չճանաչել. անշուշտ այսպիսի հակասությունք անտես անել չի լինիլ: Սակայն հարկ չկա այս հակասական մոլորության վրա երկար խոսել, քանի որ բողոքականների համար եկեղեցին անտեսանելի է, և նորա «նշանակները» կարող է յուրաքանչյուր հավատացյալ կատարել հակառակ Պողոս առաքյալի խոսքին իսկ[7]. «Այսպէս համարեսցին զմեզ մարդիկ, իբրեւ զպաշտօնեայս Քրիստոսի եւ հազարապետս խորհրդոցն Աստուծոյ»: Եթե բողոքականք գործ ունեցած չլինեին Հռովմեական ծայրահեղությանց հետ, բնավ չէին ընկնիլ հակառակ ծայրը: Եթե նոքա ծանոթացած լինեին առաքելական եկեղեցիների կարգերին, կտեսնեին, որ եկեղեցու ամբողջ կարգը, ամբողջ աստվածպաշտությունն իսկ խորհուրդ է, առավել ևս խորհուրդ են այն կարգերն, որոնց միջոցով կատարվում է աստվածային շնորհաբաշխությունը: Մինչդեռ այս ամենը մերժելը լոկ միայն անհատական գրգռմանց արդյունք է և կրոնական հեղափոխության ժամանակի հռովմեականաց ու նոցա հակառակորդների փոխադարձ հարձակմանց ու թշնամանաց պատահական ծնունդ: Բողոքականության մեջ այդ ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հար և նման նորեն երևան եկած Կորխ, Դաթան, Աբիրոն և համախոհք, որոնք, հպարտացած աստվածային շնորհներով, վտարանջեցին Մովսիսի և Ահարոնի դեմ ու գոչեցին. «Շատ լիցի ձեզ, զի ամենայն ժողովուրդն եւ ամենեքեան սուրբք են, եւ Տէր ի միջի նոցա. եւ արդ ընդէ՞ր ճոխացեալ էք ի վերայ ժողովրդեանդ Տեառն». սակայն հրո կերակուր դարձան հրապարակապես[8]:
Հայաստանյայց Եկեղեցու ս. խորհուրդները յոթն են`[9] մկրտություն, դրոշմ, ապաշխարություն, հաղորդություն, պսակ ամուսնության, կարգ հիվանդաց և կարգ ձեռնադրության, և այս յոթը թիվը պահում են բոլոր հին եկեղեցիներն` ըստ առաքելական ավանդության: Սոցանից յուրաքանչյուրն ունի յուր առանձին էական նշանակությունն` ըստ յուր գլխավոր խորհրդին: Մկրտությունը խորհուրդ է «Նոր մտելոցն յեկեղեցի» կամ ծննդյան, դրոշմը` «պատերազմողացն ընդդէմ թշնամւոյն սատանայի» կամ զարգացման, հաղորդությունը` «վերստին զօրացելոցն ի պատերազմի» կամ սննդյան, ապաշխարությունը` «վերստին կանգնելոցն, որք անկանին մեղօք և վերստին կանգնին ապաշխարութեան գործովք», կամ բժշկման, կարգ հիվանդաց` «ելելոցն ի կենցաղոյս և զերծանելոցն ի պատերազմէ» կամ ամոքման, ձեռնադրությունը` «սպասաւորելոցն այսմ խորհրդոց» և պսակը` «նոր զինուորս ի ներս մուծանելոյ», որոնցով ամփոփվում է մարդկային կյանքի խորհուրդը[10]:
Սոցանից առաջին վեցը քահանայական պաշտոնին են պատկանում, իսկ ձեռնադրությունը` եպիսկոպոսական: Անկրկնելի են մկրտությունը, դրոշմը և ձեռնադրությունն իբրև Ս. Հոգու անզեղծանելի ներգործության այնպիսի փրկարար կնիք, որ միանգամընդմիշտ սրբում, զինում ու շնորհագործում է[11]:
Մկրտությունը, դրոշմը, ապաշխարությունը և հաղորդությունը ամեն մի հավատացյալի համար անհրաժեշտ խորհուրդներ են, իսկ ձեռնադրությունը` արժանավորապես Աստուծո սպասավոր լինել կամեցողների և հիվանդների համար[12]:
Վերջապես սուրբ ու սրբարար են այս խորհուրդները, սուրբ է և այդոնց թիվը, ըստ որում, Աստուծո ամենաբարության տեսանելի արդյունքները յոթն օրում են կատարվել, նորա բոլոր կարգադրությունները իսրայելացոց մեջ յոթը թվով են հիմնվել, և յոթը թիվը պարփակում է յուր մեջ թե՛ աշխարհի չորս կողմերն և թե՛ Ս. Երրորդությունն, որ տիրում է և սրբում աշխարհի բոլոր ծայրերը:
[1] Ս. Գրիգոր Տաթևացի, Ամր. քարոզ., 199, Ա Կոր., Դ 1:
[2] Ա Կոր., ԺԳ 2. Դ 1. Հմմտ. Ա Տիմ., Գ 16. Հռ., ԺԴ 24. Եփես., Ա 9. Գ 3-9. Կող., Դ 3. Ա Պետր., Ա 12:
[3] «Ապա եթէ ոչ հաւատասցես, զիա՞րդ արդեօք լինիցի թողութիւն եւ բժշկութիւն, եւ կամ մեք զիա՞րդ արդեօք իշխիցեմք յանդիմանել կամ համարձակել եւ խնդրել, եւ կամ առնել աղօթս վասն այնոցիկ, որք բնաւ իսկ ոչ ճանաչէին զՏէր, զի բարկութիւնք Տեառն վախճանէ զայնոսիկ, որք ոչ ուղղութեամբ զՏէր խոստովանին, եւ կամ որ ոչն մարթիցէք խնդրել զնա, որք ոչ հաւատայք գիտութեան պատուիրանաց նորա, եւ ոչ ի միտ առնուլ զօրէնս նորա». Ս. Ներսես Մեծն առ Բյուզանդ, 73:
[4] «Հաւատով ճշմարտութեան է, որով վերանան արդարքն ի ծանրութենէ աշխարհիս կենաց ի թեթեւութիւն երկնից բնակութեան»: Ս. Սահակ առ Փարպ., էջ 88:
[5] Եղիշե, էջ 313. տե՛ս և էջ 261, 108-109, 314, 315. Ընդհ., 7, 66, 421. Հաճ., ԺԵ 28-35:
[6] Հովհ., Գ 5. Զ 54. Գործք, Ը 17. Ա Տիմ., Դ 14. Բ Տիմ., Ա 6. Ա Կոր., ԺԱ 29 և այլն:
[7] Ա Կոր., Դ 1. Բ Կոր., Ե 18-21. Մատթ., Ժ Ղուկ., Թ:
[8] Թիվք, ԺԶ. հմմտ. Ել., ԻԴ 1, 6-11. ԺԹ 3-6. ԼԳ 16. ԼԴ 10-16. Թիվք, ԺԲ 1-2:
[9] Տե՛ս Շարական, էջ 386:
[10] Ս. Գրիգոր Տաթ., Հարց., էջ 587: Տե՛ս և Ս. Հովհ. Իմաստասեր, 8. «Թէպէտ եւ Հոգին մի է, եւ առհաւատչեայ Հոգւոյն իւղն նոյն է, սակայն բազմազգի մերում, ըստ փրկութեանն, բազմօրինակ եւ խորհուրդ փրկութեանն հրաշագործի. ըստ նմին եւ տեղիքն որոշին ի միմեանց, որովք փրկեալն լինիմք եւ անուանք` տեղեացն: Ապա եւ աղօթքն եւ գործառնութիւնն ոչ ամենայն զմիոյ մատուցանէ մեզ փրկութեան պարգեւ եւ ոչ մին զամենեցուն, եւ ոչ նմանապէս միմեանց օգտամատոյց մեզ լինելով. այլ երախայութեանն օծումն զհրաւիրականն ունի դրոշմ. եւ աւազանին օծումնն` զըստ Հոգւոյն մեզ յարմարէ վերստին ծնունդ, իսկ որ զկնի մկրտութեանն է օծումն` զորդեգրութեանն Աստուծոյ ի մեզ կոչէ շնորհ: Դարձեալ սեղանն կերակրէ զմեզ եւ ոչ ծնանի, աւազանն ծնանի, այլ ոչ կերակրէ. խաչն մարտնչի ընդ մեր առ թշնամիսն եւ ոչ ծնանի, եւ ոչ կերակրէ ի հիւանդութեանն` զառողջութեանն ունիմք կարօտութիւն, ոչ եւս զայլոցն: Սոցա ապաքէն եւ աղօթքն եւ քարոզութիւնն եւ օծմունքն` բաժանաբար ըստ իւրաքանչիւրոցն վայելէ լինել խորհրդոյ»:
11 Հռ., ԺԱ 29. Զ 9. Եղիշե, Հիշ. մեռելոց: Նարեկ, ԼԲ. ՀԵ. Ամար., քար., ԼԲ:
[12] Եկեղեցու ս. խորհուրդներին և հավատացյալների փրկության կատարման ու վերջին վիճակին են վերաբերում Հավատամքի վերջին մասի խոսքերը: (Տե՛ս վերը, էջ 18):
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
