1994-1995 թթ․ Զինադադարի համաձայնագրերը և դրանց միջազգային-իրավական բնույթը․ Վարդան Պողոսյան
tert.am–ը ներկայացնում է սահմանադրագետ Վարդան Պողոսյանի հոդվածը (տե՛ս Ծանոթագրություն 1), որում հեղինակն անդրադառնում է 1994-1995 թթ․ Զինադադարի համաձայնագրերին և դրանց միջազգային-իրավական բնույթին։ Հեղինակը նշում է, որ Ադրբեջանը միջազգային պարտավորություն ունի բարեխղճորեն պահպանելու 1994-95 թթ․ Զինադադարի պայմանագրերը, ինչպես Հայաստանի Հանրապետության, այնպես էլ՝ Արցախի Հանրապետության հանդեպ։ Ուստի, միջազգային իրավունքի տեսանկյունից որևէ հիմք չունի Ադրբեջանի այն պնդումը, թե ինքն իրավասու է իր տարածքային ամբողջականության համար կիրառել ուժ կամ սպառնալ նման ուժի կիրառմամբ։
Արցախի Հանրապետության նկատմամբ Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված 2016 թ․ ապրիլի և 2020 թ․ սեպտեմբերի ագրեսիաները միջազգային իրավունքի կոպտագույն խախտում են, քանի որ Ադրբեջանը դրանով ոտնձգություն է կատարել ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման արգելքի նկատմամբ, ինչպես նաև խախտել է 1994-1995 թթ․ Զինադադարի պայմանագրերը, որոնք գործող միջազգային իրավունք են։
Անտեսելով ինչպես ՄԱԿ-ի Կանոնադրության 2-րդ հոդվածի 4-րդ կետում ամրագրված ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման արգելքը, այնպես էլ՝ 1994-1995 թթ. Զինադադարի պայմանագրերը, Ադրբեջանը բազմիցս հայտարարել է, որ եթե բանակցություններում չհասնի իր համար ցանկալի լուծմանը, ապա դրան հասանելու է ռազմական ճանապարհով։ Նման նպատակը Ադրբեջանը նույնիսկ ամրագրել է 2010 թ․ հունիսի 8-ին խորհրդարանի կողմից ընդունված ռազմական դոկտրինում։
Ստորև անդրադարձ է կատարվում այն հարցերին, թե որքանով է Ադրբեջանը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից կաշկանդված Արցախի նկատմամբ ինչպես ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման արգելքով (1), այնպես էլ՝ 1994-1995 թթ․ Զինադադարի վերոհիշյալ պայմանագրերով (2)։
1. Ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման արգելքը
ՄԱԿ Կանոնադրության 2-րդ հոդվածի 4-րդ կետը սահմանում է ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման արգելքը, համաձայն որի «բոլոր անդամները միջազգային հարաբերություններում ձեռնպահ են ցանկացած պետության տարածքային ամբողջականության կամ քաղաքական անկախության նկատմամբ կամ Միավորված ազգերի նպատակներին անհարիր որևէ այլ ձևով ուժի գործադրումից կամ դրա սպառնալիքից»:
Այս սկզբունքը կոնկրետացված է ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի կողմից 1970թ. հոկտեմբերի 24-ին ընդունած Friendly Relations Declaration-ում (Խաղաղ հարաբերությունների հռչակագիր)։ Friendly Relations Declaration-ը ուղղակիորեն նախատեսում է, որ «յուրաքանչյուր պետություն պարտավորություն ունի ձեռնպահ մնալ ուժի սպառնալիքից կամ դրա կիրառումից՝ խախտելու համար միջազգային դեմարկացիոն գծերը, ինչպիսին են օրինակ, հրադադարի գծերը, որոնք հաստատվել են միջազգային պայմանագրով կամ դրան համապատասխան, որի անդամ է պետությունը կամ որը այն այլ կերպ պարտավոր է հարգել»։
Ըստ ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանի (ՄԱՄԴ) բռնության ընդհանուր արգելքը գործում է ոչ միայն ՄԱԿ-ի Կանոնադրության ուժով (այսինքն՝ պայմանագրային իրավունքի դրույթ է), այլ համընդհանուր ճանաչում ունի որպես միջազգային սովորութային իրավունքի նորմ (տե՛ս Ծանոթագրություն 2)։ Միջազգային իրավունքի դոկտրինում դա դիտվում է որպես անվիճելի դրույթ։ Որպես միջազգային սովորութային իրավունքի համընդհանուր գործողություն ունեցող նորմ բռնության ընդհանուր արգելքը պաշտպանում և կաշկանդում է նաև այն պետություններին, որոնք ՄԱԿ-ի անդամ չեն։ Այն ius cogens-ի որակ ունի (տե՛ս Ծանոթագրություն 3)։
Ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման արգելքը տարածվում է նաև բոլոր de facto ռեժիմների նկատմամբ՝ անկախ դրանց միջազգային իրավական ճանաչումից և ներառում է այդ ռեժիմների տարածքային սահմանները։ ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի 3314 (XXIX) բանաձևով հաստատված ագրեսիայի բնորոշման (հոդված 1) բացատրական նշումների (explanatory notеs) համաձայն «պետություն» հասկացությունը կիրառվում է «անկախ ճանաչման հարցից կամ նրանից, թե արդյոք պետությունը ՄԱԿ-ի անդամ է» (տե՛ս Ծանոթագրություն 4)։
Քանի որ Արցախի Հանրապետությունը ոչ միայն ՄԱԿ-ի անդամ չէ, այլ նաև որպես պետություն դիվանագիտորեն ճանաչված չէ որևէ պետության կողմից, հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք բռնության ընդհանուր արգելքը գործում է նաև Ադրբեջանի ու Արցախի Հանրապետության միջև հարաբերությունում, այսինքն՝ կարո՞ղ է արդյոք Արցախը վկայակոչել բռնության ընդհանուր արգելքը, իսկ դրա խախտման դեպքում՝ վկայակոչել ինքնապաշտպանության իրավունքը (ՄԱԿ-ի կանոնադրություն, հոդվ. 51)։
Հարցի պատասխանը կախված է այն բանից, թե արդյո՞ք Արցախի Հանրապետությունը համապատասխանում է պետականության միջազգայնորեն ճանաչված չափանիշներին և de facto (փաստացի) պետություն է: Միջազգային իրավունքում ճանաչված է այն մոտեցումը, որ պետություն որակվելու համար նվազագույն պարտադիր տարրեր են որոշակի տարածքը, մշտական բնակչությունը և արդյունավետ հանրային իշխանությունը (տե՛ս Ծանոթագրություն 5): Ընդ որում, պետության գոյությունը չի պայմանավորվում նրա ճանաչմամբ, իսկ չճանաչումը չի նշանակում, որ իրեն պետություն դիտող կազմավորումները չունեն որևէ միջազգային-իրավական կարգավիճակ: Պետությունների պրակտիկան ցույց է տալիս, որ այն կազմավորումները, որոնք իրականում տևական ժամանակով որոշակի տարածքում իշխանություն են իրականացնում, դիտարկվում են որպես միջազգային իրավունքի մասնակի սուբյեկտներ։
Միջազգայնորեն ճանաչված պետությունների պարագայում պետականության վերը նշված չափանիշներն ինքնըստինքյան հասկանալի են։ Այն կազմավորումների վերաբերյալ, որոնք իրենց դիտարկում են որպես պետություններ, սակայն միջազգայնորեն ճանաչված չեն, Յոխեն Աբրահամ Ֆրովայնը հիմնել է «կայունացած de facto ռեժիմների» (de facto պետության) տեսությունը, որով նման պետությունների որակման համար որոշիչ է համարում երկու չափանիշ․ առաջին, ռեժիմի ինքնիշխանության արդյունավետությունը (effectiveness) և, երկրորդ, դրա առնվազն սահմանափակ ներգրավումը միջազգային հարաբերություններում (տե՛ս Ծանոթագրություն 6)։ Քանի որ Արցախի կարգավիճակի վերաբերյալ առկա չէ որևէ միջազգային ատյանի վճիռ, ապա Արցախի՝ որպես պետություն պատասխանը պետք է տրվի այն չափանիշներից ելնելով, որոնք մշակվել են de facto պետություններին վերաբերող միջազգային իրավունքի ուսմունքում։
ա) Արցախի արդյունավետ պետականությունը
Արցախի Հանրապետությունն ունի ամբողջովին ձևավորված գործունակ պետական իշխանություն, այդ թվում՝ մարտունակ բանակ։ Նրա պետական մարմինները գործում են Սահմանադրության հիման վրա, որի մշակումը, ընդունումը և բովանդակությունը համապատասխանում են ժողովրդավարական ու իրավական պետությունը բնորոշող չափորոշիչներին։ 2006 թ․ դեկտեմբերի 10-ին ընդունված առաջին Սահմանադրությունը նախատեսում էր կիսանախագահական կառավարման համակարգ՝ երկաստիճան գործադիր իշխանությամբ։
Հանրապետության Նախագահն ընտրվում էր ժողովրդի կողմից 5 տարով՝ իրար հետևից անընդմեջ երկու անգամ պաշտոնավարելու հնարավորությամբ։ Օրենսդիր իշխանությունը վերապահված էր խորհրդարանին, որը բաղկացած էր ժողովրդավարական սկզբունքներով ընտրվող 33 պատգամավորներից։
Նախագահական բոլոր ընտրությունները եղել են մրցակցային, որի արդյունքում ներկայումս պաշտոնավարում է Արցախի Հանրապետության արդեն թվով 4-րդ Նախագահը։
2017թ. փետրվարի 20-ին Արցախը հանրաքվեով ընդունել է նոր Սահմանադրություն, որով կիսանախագահական կառավարման համակարգը փոխարինվել է մաքուր նախագահականով։ Հանրապետության Նախագահը հետագայում էլ է ընտրվելու ժողովրդի կողմից։ Նա և՛ պետության գլուխն է, և՛ կառավարության ղեկավարը, այսինքն՝ մարմնավորում է գործադիր իշխանությունը։ Արցախի Ազգային ժողովն ունի ուժեղ հակակշռող իրավունքներ։ Նախագահի նկատմամբ այն ոչ միայն ունի սովորական պառլամենտական վերահսկողության իրավունքները, այլ նաև կարող է իր անդամների 2/3-րդով քաղաքական պատճառներով անվստահություն հայտնելու իրավունք։ Դատական իշխանությունը ուժեղացված է ի հաշիվ նրա, որ դատավորներն այլևս չեն նշանակվում Հանրապետության Նախագահի կողմից, այլ՝ Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջարկությամբ խորհրդարանի կողմից։
Արցախի նոր Սահմանադրությունն ամրագրում է հիմնական իրավունքների ժամանակակից լայն ցանկ և դրանց ապահովման գործում երաշխիքներ։
Հարկ է արձանագրել, որ Freedom House կազմակերպությունը, Ադրբեջանին մշտապես բնութագրել է որպես «անազատ» պետություն, տեղավորելով նրան իր 1-ից մինչև 6-ը կետեր ունեցող սանդղակի ամենացածր աստիճանին (6), մինչ Արցախն արդեն տարիներ շարունակ գնահատվում է որպես «կիսաազատ» (4-րդ աստիճան)։
բ) Արցախի ներգրավվածությունը միջազգային հարաբերություններում
Արցախի Հանրապետությունը իր գոյության սկզբից ներգրավված է միջազգային հարաբերություններում։ 1990-ական թվականներից ի վեր «ղարաբաղյան հարցը» գրեթե կանոնավոր կերպով գտնվում է «գագաթնաժողովների» օրակարգում և հանդիսանում նաև այլ միջազգային կազմակերպությունների (ՄԱԿ, Եվրոպայի Խորհուրդ, ԵՄ և այլն) քննարկումների առարկա:
Լեռնային Ղարաբաղը 1992-ից սկսած որպես հակամարտության կողմ Հայաստանի ու Ադրբեջանի կողքին անմիջականորեն մասնակցում է «Մինսկի խմբի» աշխատանքներին: Ընդ որում, Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները բավականին հաճախ ներկայացնում էին միանգամայն ինքնուրույն դիրքորոշումներ, որոնք տարբերվում էին Հայաստանի Հանրապետության դիրքորոշումից: 1993 թ․ կնքված բոլոր հրադադարների կողմեր են հանդիսացել միայն Լեռնային Ղարաբաղը և Ադրբեջանը։ 1992-1997 թթ․ Լեռնային Ղարաբաղը մասնակցել է Արցախյան հիմնախնդրին վերաբերող բոլոր բանակցություններին՝ որպես հակամարտության կողմ։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բոլոր չորս բանաձևերը, որոնք ընդունել է 1993թ. ապրիլից մինչև նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում (տե՛ս Ծանոթագրություն 7), հաշվի են առել այն փաստը, որ Լեռնային Ղարաբաղը հակամարտության կողմ է։
ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը 1993 թ․ ընդունած իր առաջին իսկ 822 բանաձևում ուղղակիորեն ընդգծել է, որ Քելբաջարի շրջանը գրավվել է «տեղական հայկական ուժերի» կողմից։ Չնայած հետագա բանաձևերում նման ձևակերպում այլևս չի կիրառվել, սակայն միաժամանակ Անվտանգության խորհուրդը երբևէ չի արձանագրել, որ Ադրբեջանի որևէ տարածք գրավվել է Հայաստանի Հանրապետության կողմից։ Ընդհակառակը, 1993թ. հուլիսի 27-ի թիվ 853 բանաձևի 9-րդ կետով «Անվտանգության խորհուրդը … հորդորում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը շարունակել գործադրելու իր ազդեցությունը, որպեսզի Ադրբեջանի Հանրապետության Լեռնային Ղարաբաղ մարզի հայերը ընդունեն Խորհրդի թիվ 822 (1993) բանաձևն ու ներկայիս բանաձևը և որ այդ կողմն ընդունի ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբի առաջարկները…»։ Այն, որ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կարծիքով Ադրբեջանի հետ ռազմական գործողությունները վարում էին Լեռնային Ղարաբաղի զինված ուժերը, աներկբայորեն երևում է նաև թիվ 884 (1993) բանաձևից, որով Անվտանգության խորհուրդը «2. կոչ է անում Հայաստանի կառավարությանը օգտագործել իր ազդեցությունը, որպեսզի Ադրբեջանի Հանրապետության Լեռնային Ղարաբաղ մարզի հայերը ընդունեն Խորհրդի թիվ 822 (1993) 853 (1993) ու 874 (1993) բանաձևերն, ու ապահովել, որ ներգրավված ուժերին չտրամադրվեն իրենց ռազմական գործողությունները ընդլայնելու միջոցներ…»։
գ) Զինադադարի բնույթը և իրավական հետևանքները
Ներկա իրավիճակում, միջազգային իրավունքի տեսանկյունից միակ վերաբերելի և կողմերին միջազգային պայմանագրային իրավունքով կաշկանդող իրավական փաստաթղթերն են 1994-1995 թթ․ Զինադադարի պայմանագրերը, որոնք առ այսօր վավերական են։ Հարկ է նկատել, որ դրանց կնքման արդյունքում 1993 թ․ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից ընդունված բոլոր չորս բանաձևերը դարձել են առարկայազուրկ և չունեն որևէ իրավաբանական նշանակություն։ Դրանք ի սկզբանե չեն էլ ընդունվել որպես պարտադիր իրավաբանական ուժ ունեցող բանաձևեր՝ ՄԱԿ-ի կանոնադրության 7-րդ գլխին համապատասխան։
Ադրբեջանը ի սկզբանե չի կատարել բոլոր 4 բանաձևերի ամենահիմնական պահանջը՝ կրակի դադարեցում, ռազմական և թշնամական գործողությունների դադարեցում` ապավինելով հակամարտության ռազմական ճանապարհով լուծմանը: Հենց Ադրբեջանի կողմից բանաձևերի հիմնարար պահանջները չկատարելու հետևանքով էր, որ անհնարին է դարձել բանաձևերի ամբողջական իրականացումը, ներառյալ զորքերի դուրս բերումը, թեև Արցախի կողմից բանաձևերի կատարման ուղղված որոշակի քայլեր ձեռնարկվել են։ Ադրբեջանը լռում է բանաձևերի մյուս պահանջների մասին՝ կրակի դադարեցում, տնտեսական, տրանսպորտային, էներգետիկ բլոկադայի վերացում, որոնք վերջինիս կողմից նույնպես չեն կատարվել (տե՛ս Ծանոթագրություն 8)։ Ըստ Ռուսաստանի կողմից Մինսկի խմբի այդ ժամանակվա ներկայացուցիչ Վ․ Կազիմիրովի, չկատարման արդյունքում այս բանաձևերը արժեզրկվեցին, Անվտանգության խորհուրդը իր հեղինակությունը պահպանելու համար այլևս չընդունեց որևէ նոր բանաձև։ Այդ իսկ պատճառով իրենք ստիպված էին «մտածելու նոր հիմք» (տե՛ս Ծանոթագրություն 9), որը դարձավ 1994 թ. մայիսի 11-ի զինադադարի համաձայնագիրը և դրան հաջորդող 1994 թ. հուլիսի 26-ի և 1995 թ. փետրվարի 4-ի համաձայնագրերը։
ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նշված բանաձևերը սպառել են իրենց 1994-1995 թթ․ կնքված զինադադարի համաձայնագրերով։ 1994 թ․ մայիսի 11-ի զինադադարի առաջին համաձայնագիրը (տե՛ս Ծանոթագրություն 10) նախատեսում էր, որ նույն թվականի մայիսի 12-ից կողմերը պարտավորվում են «ամբողջությամբ դադարեցնել կրակը և ռազմական գործողությունները»։ Քանի որ այդ պայմանագրով նախատեսված ժամկետում (մինչև 1992 թ․ մայիսի 22) հնարավոր չեղավ կնքել դրանով նախատեսված՝ զինված ընդհարումը դադարեցնելու վերաբերյալ համաձայնագիրը, 1994 թ․ հուլիսի 26-ին (տե՛ս Ծանոթագրություն 11) երեք կողմերը (Ադրբեջան, Լեռնային Ղարաբաղ և Հայաստան) իրենց վրա պարտավորություն վերցրեցին «դադարեցնել կրակը և պահպանել կրակի դադարեցման ռեժիմը՝ ընդհուպ մինչև քաղաքական մեծ Պայմանագրի կնքումը, որը նախատեսում է ռազմական գործողությունների ամբողջական դադարեցումը» (ընդգծումը հեղինակինն է)։
Ի զարգացումն այդ համաձայնագրերի, 1995 թ․փետրվարի 4-ին (տե՛ս Ծանոթագրություն 12) պայմանավորվող երեք հակամարտող կողմերը (Ադրբեջան, Լեռնային Ղարաբաղ և Հայաստան) «խաղաղ գործընթացի առաջխաղացման համար ավելի բարենպաստ պայմաններ ստեղծելու նպատակով» կնքեցին Համաձայնագիր Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունում կրակի դադարեցման ամրապնդման վերաբերյալ։
Միջազգային իրավունքում տարբերակվում է մի կողմից՝ ռազմական գործողությունների կասեցումը, մյուս կողմից՝ դադարեցումը։ Մինչև համաշխարհային երկու պատերազմները զինադադարը դիտվում էր որպես ռազմական գործողությունների կասեցման ժամանակավոր միջոց։ Մինչդեռ ժամանակակից միջազգային իրավունքում զինադադարի պայմանագրերի էությունը անցյալ դարի ընթացքում ենթարկվել է արմատական փոփոխությունների։ Ժամանակակից զինադադարի պայմանագրերը կողմերին զրկում է ռազմական գործողությունների վերսկսման իրավունքից, այսինքն` դրանք, ըստ էության, ռազմական գործողությունների դադարեցման պայմանագրեր են և զրկում են կողմերին ռազմական գործողությունները վերսկսելու իրավունքից (տե՛ս Ծանոթագրություն 13): Նշվածն անկներև է դառնում նաև 1994 թ․ հուլիսի 26-ին զինադադարի համաձայնագրի տեքստից, որտեղ ուղղակիորեն ընդգծվում է, որ կրակի դադարեցման ռեժիմը պահպանվում է «ընդհուպ մինչև քաղաքական մեծ Պայմանագրի կնքումը» (ընդգծումը մերն է)։
Անկասկած, զինադադարի պայմանագիրը հավասարազոր չէ խաղաղության պայմանագրին (peace treaty)։ Խաղաղության պայմանագիրը դուրս է գալիս պատերազմի ավարտից շրջանակներից` ապահովելով նաև պատերազմող կողմերի միջև հարաբերությունների կարգավորում` դիվանագիտական, տնտեսական և այլ հարաբերությունների հաստատման կամ վերականգնման միջոցով:
Վերոշարադրյալից հետևում է, որ 1994-95 թթ․ համաձայնագրերը գործող միջազգային իրավունք են և արգելում են դրանց բոլոր կողմերին ձեռնարկելու որևէ գործողություն դրանց բովանդակության դեմ՝ առավել ևս ռազմական ճանապարհով փորձելու լուծել որևէ խնդիր։
2016 թ․ ապրիլին Ադրբեջանի ագրեսիայից հետո Ադրբեջանը փորձեց հրաժարվել 1994 թ․ Զինադադարի համաձայնագրից՝ դա ներկայացնելով որպես Հայաստանի կողմից չեղարկված(տե՛ս Ծանոթագրություն 14)։ Միաժամանակ, Ադրբեջանը ցանկանում էր 2016 թ․ ապրիլի 5-ի երկկողմանի զինադադարի (Հայաստան և Ադրբեջան) բանավոր համաձայնությունը ներկայացնել որպես զինադադարի միակ իրավական հիմք։ Ի պատասխան դրա, 12 ապրիլի 2016 թ․ Ռուսաստանի Դաշնությունը ԵԱՀԿ-ում Ադրբեջանի մշտական ներկայացուցչությանը ուղղված նոտայում (տե՛ս Ծանոթագրություն 15) վճռականորեն ընդգծել է, որ 1994-95 թթ․ համաձայնագրերը «ունեն անժամկետ բնույթ և նախկինի պես հանդիսանում են զինադադարի (ռուսերեն տեքստում՝ перемирие) հիմք» (ընդգծումն հեղինակինն է)։ Այս սկզբունքային դիրքորոշումը ամբողջությամբ համապատասխանում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի եռանախագահների միասնական դիրքորոշմանը (տե՛ս Ծանոթագրություն 16)։ Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարարությունը նույնպես իր 25․04․2016 թ․ հայտարարությունում (տե՛ս Ծանոթագրություն 17) վերահաստատել է նույն մոտեցումը։ Նշվածը մեկ անգամ ևս վկայում է այն պնդման մասին, որ 1994 թ․ Զինադադարի համաձայնագրերը ունեցել է ռազմական գործողությունների անժամկետ դադարեցման բնույթ։
Հետևաբար, Ադրբեջանը միջազգային պարտավորություն ունի բարեխղճորեն պահպանելու 1994-95 թթ․ զինադադարի պայմանագրերը, ինչպես Հայաստանի Հանրապետության, այնպես էլ՝ Արցախի Հանրապետության հանդեպ։ Ուստի, միջազգային իրավունքի տեսանկյունից որևէ հիմք չունի Ադրբեջանի այն պնդումը, ինքն իրավասու է իր տարածքային ամբողջականության համար կիրառել ուժ կամ սպառնալ նման ուժի կիրառմամբ։
Ամփոփում
Դեռևս 2016 թ․ ապրիլյան պատերազմի հետ կապված հանրային իրավունքի ճանաչված գերմանացի պրոֆեսոր Օթթո Լուխթերհանդթը իր աշխատությունում կատարել է հետևյալ եզրահանգումները․ «Որպես արդյունք պետք է արձանագրել, որ Ադրբեջանը 1994 թ. ապրիլի 2-ին հարձակվելով Լեռնային Ղարաբաղի վրա, խախտել է բռնության ընդհանուր արգելքը: Սա հիմնավորում է այն բանով, որ, առաջին, այդ արգելքի գործողությունը տարածվում է նաև Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ Ադրբեջանի ունեցած հարաբերության վրա, երկրորդ, որ Լեռնային Ղարաբաղի/Արցախի Հանրապետությունը որպես de facto պետություն կամ de facto ռեժիմ, համենայնդեպս որպես 1994թ. մայիսի 11-ի հրադադարի համաձայնագրի կողմ ունի միջազգային իրավունքի մասնակի սուբյեկտայնություն և, երրորդ, որ 1994 թ. մայիսի 11-ի Զինադադարի համաձայնագիրը և դրան մինչև 1995 թվականը հաջորդած եռակողմ համաձայնագրերը ադրբեջանական հարձակման պահին գործում էին» (տե՛ս Ծանոթագրություն 18): Այս եզրահանգումները արդիական են նաև այժմ և լիովին կիրառելի են 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ին սկսված ադրբեջանական ագրեսիայի հետևանքով ստեղծված իրավիճակի նկատմամբ։
Ծանոթագրություններ
1. Հոդվածը պատրաստվել է հանրային իրավունքի ճանաչված գերմանացի պրոֆեսոր Օթթո Լուխթերհանդթի կողմից 2010-2017 թթ․ իրականացված ուսումնասիրությունների և հրապարակումների հիման վրա։
2․ ՄԱԿ Միջազգային դատարանի որոշումներ․ Case Concerning the Military and Paramilitary Activities in and Against Nicaragua“(Nicaragua v. United States of America, 27.6.1986), ICJ-Reports 1986, էջ 14, կետ 176, Islamic Republic of Iran v. United States of America, 6.11.2003, ICJ-Reports 2003, էջ 161, կետ 51։
3. O. Dörr, Use of Force//Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford University Press, հատոր 10, 2012, էջ 607, Albrecht Randelzhofer, Art.2(4) //Bruno Simma (ed.) The Charter of the United Nations, 2-րդ հրատարակություն, Oxford 2002, էջ 112-136 (կետ 28)։
4. J․ Frowein, De Facto Regime//Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford University Press, հատոր 2, 2012, էջ 1053։
5. Տե՛ս, մասնավորապես, Crawford, James: The Creation of States in International Law, 2-nd edition, Oxford 2007, էջ 37; Scott Pegg, Principles of Public International Law, 6. edition, Oxford 2003, էջ 76։
6. J. Frowein, Das de facto-Regime im Völkerrecht, Köln/Berlin 1968; էջ 35, 68, J․ Frowein, De Facto Regime//Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford University Press, հատոր 2, 2012, էջ 1052-1055։
7. Բանաձև Nr.822, 30.4.1993, Nr.853, 29.7.1993, Nr.874, 14.10.1993 և Nr.884, 12.11.1993։
8. Այս մասին հստակ նշում է Վ․ Կազիմիրովը իր հոդվածում, http://www.vn.kazimirov.ru/k100.htm։
9. Московский комсомолец, 25․04․2016, N 27089:
10. www.vn.kazimirov.ru/doc10.htm
11. Московский комсомолец, 25․04․2016, N 27089:
12. www.vn.kazimirov.ru/doc12.htm
13. Y. Dinstein, Armistice//The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford University Press, հատոր 1, 2012, էջ 641։
14. https://digitallibrary.un.org/record/826825?ln=ru
15. https://www.mid.ru/documents/10180/2246419/4.pdf/3a225d1f-ac95-4935-a431-8ac661cfbb20
16. Joint Statement of the Minister of Foreign Affairs of the Russian Federation, Secretary of State of the United States of America and State Secretary for Europe Affairs of France, Vienna, May 16, 2016, https://www.mid.ru/ru/maps/az/-/asset_publisher/0TeVwfjLGJmg/content/id/2283221
17. https://www.mfa.am/hy/interviews-articles-and-comments/2016/04/25/statem/6084
18. Otto Luchterhandt, “Der Krieg Aserbaidschans gegen Berg-Karabach im April 2016 aus völkerrechtlicher Sicht,” in Archiv des Völkerrechts, Bd. 55, 2017, էջ 185–233։
