«Ես բացառիկ ուժեղ մարդ եմ». Ասում է հաղորդավարուհի Լուսինե Բադալյանը
Հարցազրույց հաղորդավարուհի Լուսինե Բադալյանի հետ
– Լուսինե, մի շրջան, չգիտես՝ որտեղից, լուրեր էին տարածվել, թե Դուք և Ձեր ամուսինը՝ պրոդյուսեր Վահագն Գևորգյանը, ամուսնալուծվել եք: Իրականում ի՞նչը պատճառ հանդիսացավ նմանօրինակ լուրերի տարածմանը, և ինչպիսի՞ն էր Ձեր արձագանքը, երբ իմացաք, որ, «փաստորեն», բաժանված եք:
– Այդ բամբասանքի մասին լսեցի շատ ավելի ուշ, քան այն արդեն իսկ հասցրել էր տարածվել: Լսեցի ու շատ ծիծաղեցի, իհարկե: Բայց հետո վերլուծելով՝ հասկացա, թե ի՞նչն էր տեղիք տվել նմանօրինակ հիմար ու անհեթեթ խոսակցության: Բանն այն է, որ երբ մենք վերանորոգում էինք մեր բնակարանը, այդ ժամանակահատվածում ես երեխաներիս հետ տեղափոխվել էի հայրիկիս տուն:
Հաճելի չէ վերանորոգման պայմաններում երեխաներին տանը պահելը, և քանի որ նաև ամառային արձակուրդներ էին, ես երեխաներիս հետ շուրջ երկու ամիս հորս տանն էի ապրում: Ըստ երևույթին, դա հասկանալի չէր ոչ մեկի համար: Եվ բոլոր նրանք, ում այդ հանգամանքն այդքան էլ հասկանալի չէր, այդպես էլ չհամարձակվեցին հարցնել, թե այդ ինչո՞ւ եմ երկու ամիս հորս տանն անցկացրել, այն էլ՝ երեխաներիս հետ: Փոխարենը՝ որոշել էին ինքնուրույն տալ այդ հարցի պատասխանը:
– Միգուցե պատճառը նաև Ձեր և Ձեր ամուսնու աշխատանքային գրաֆիկն է: Երկուսդ էլ ճանաչված մարդիկ եք, և հանրությունը Ձեզ մեծամասամբ միմյանցից առանձին է տեսնում… Կարծես ամեն մեկդ Ձեր անձնական «պատերազմի դաշտն» ունենաք…
– Հնարավոր է: Մենք երկուսս էլ մի տեսակ ներքին ազատություն ունեցող մարդիկ ենք: Բավական է այդ ազատության սահմանը մի քիչ անցնենք, և դիսկոմֆորտ է սկսվում: Մենք սովորել ենք այդ տարբերակով ապրել: Ի վերջո, երկուսս էլ չափազանց ինքնուրույն բնավորություն ունենք:
– Այն, որ ամուսիններից յուրաքանչյուրը պետք է ինքնին կայացած մարդ լինի` իր ներաշխարհով, իր միջավայրով` իր ամեն ինչով, դա ընդունելի է: Բայց երբ ապրում են` «արի իրար չխանգարենք, դու քոնն արա, ես՝ իմը» տարբերակով, այդ հոգեբանական տարածությունը, որը սկզբում ազատության զգացողություն է տալիս, արդյոք հետզհետե չի՞ հեռացնում ամուսիններին միմյանցից:
– Մենք կարող ենք նստել և ժամերով իրար հետ շատ հարցեր քննարկել: Իմ կարծիքի վրա ազդեցություն ունենալ պրակտիկորեն հնարավոր չէ, և ամուսիննս էլ է այդպիսին: Եթե կա քննարկելու ինչ-որ թեմա` քննարկում ենք, բայց երբեք չենք միջամտում միմյանց գործերին: Միմիայն՝ խիստ անհրաժեշտության դեպքում: Երկուսս էլ շատ տարբեր ենք: Ես կյանքում և գործնականում մի քիչ ավելի շատ զիջող եմ, հարմարվող եմ` չկա գումար՝ խնդիր չկա, պայմանները նեղ են` էլի ոչինչ. Այդպես էլ է պատահում… Ամուսինս դրա հետ միշտ համաձայն չէ: Բայց մենք այդ հարցի շուրջ անընդհատ վիճելով՝ ի վերջո, եկանք այն եզրակացության, որ պետք է պարզապես չմիջամտել իրար գործերի մեջ:
– Երբ ընտելանում ես այն մտքին, որ տվյալ գաղտնիքը միայն իմն է և չի պատկանում ամուսնուս, որ տվյալ դժվարությունը կրկին իմն է, և պետք չէ ամուսնուն ներգրավել այդ հարցում, արդյոք կինն այդպիսով չի՞ փակում իր ներաշխարհի դռներն ամուսնու առջև: Նմանապես՝ և ամուսինը: Իսկ հետո պարզվում է, որ միմյանց այլևս չեն ճանաչում:
– Կդժվարանամ հարցին պատասխանել, որովհետև շատ ինդիվիդուալ է այդ խնդիրը: Հնարավոր է, որ ամուսնական կյանքի այդ տարբերակը մեկի մոտ աշխատի, մյուսի մոտ` ոչ: Նույնիսկ կան հարցեր, որոնք կարգավորելուց հետո, երբ ընկերներս հարցնում են, թե ինչպես եմ ես այդ հարցը լուծում, չեմ կարող նույնիսկ խորհուրդ տալ: Եթե ինձ մոտ ստացվում է տվյալ հարցի լուծումն իմ տարբերակով, դա դեռ չի նշանակում, որ այն ունիվերսալ է: Այն կարող է ոչ միայն չգործել մեկ այլ ընտանիքի դեպքում, այլ անգամ ունենալ հակառակ արդյունքը` էլ ավելի բարդացնելով խնդիրը: Այդ իսկ պատճառով սովորաբար խուսափում եմ խորհուրդներ տալուց:
– Շատ անգամ կինը դառնում է ինքնուրույն, երբ հասկանում է, որ կան հարցեր, որոնց լուծման համար առհասարակ պետք չէ դիմել ամուսնուն` միևնույն է, աջակցություն չի սպասվում:
– Ամուսնությունը չէ, որ ինձ ինքնուրույն է դարձրել: Ես մինչ այդ էլ ունեցել և պահպանել եմ ազատության և, հետևաբար, ինքնուրույն լինելու իմ տեսակը:
Փառք Աստծո, որ ամուսինս և ընկերներս հարմարվել են բնավորությանս այդ գծի հետ: Ես շատ ծանր եմ այդ իմաստով, որովհետև մինչև վերջին վայրկյանը փորձում եմ բոլոր հարցերն ինքնուրույն լուծել: Մանր հարց լինի թե շատ խոշոր` չեմ կարողանում դիմել, նույնիսկ, եթե իմ մտահոգություններն այդ պահին նկատում են և փորձում են խառնվել, ես նորից ընդիմանում եմ՝ մինչև այն պահը, երբ տեսնեմ, որ այլևս հնար չկա: Շատ ծանր եմ այդ առումով:
– Արտաքնապես թվում է, թե շատ նուրբ, շատ փափուկ, երկնքում սավառնող էակ եք, ում ոչ ոք չի ցանկանում նեղություն պատճառել և որևէ հարցով մտահոգել:
– Ես կարծում եմ, որ դա իմ մեծագույն հաջողությունն է, որ ես կարողացել եմ այդ կերպարը ստանալ:
– Դա կերպար է, փաստորեն:
– Դա այդքան էլ կերպար չէ: Իրականում գուցե և այդպիսի բան կա: Ես կարծում եմ, որ ցանկացած ուժեղ հատկություն կնոջ թերությունն է և ոչ թե՝ առավելությունը: Բայց ես բացառիկ ուժեղ մարդ եմ:
– Եվ ո՞րն է Ձեր ուժի բացառիկությունը:
– Ես կարծում եմ, որ եթե ես ունեմ խնդիր` դա իմ խնդիրն է միայն: Դա ոչ ոք չի վերաբերում, և, առավել ևս, չեմ պատրաստվում այդ հարցով որևէ մեկին նեղություն պատճառել: Դա, իհարկե, մորս մեղքն է` նրա դաստիարակության արդյունքը: Այդ նա է ինձ այդպիսին դարձրել:
– Ո՞րն է Ձեր մայրիկի դաստիարակության մեթոդը:
– Օրինակ, նույնիսկ, եթե ես հիվանդ էի, և ինչ-որ տեղս ցավում էր, նա ասում էր. «Ցավո՞ւմ է, պոլիկլինիկայի տեղը գիտե՞ս: Գիտե՛ս: Քայլել գիտե՞ս: Խոսել գիտե՞ս: Դե գնա և քո հարցերը լուծիր»:
– Քանի՞ տարեկան էիք այդ ժամանակ:
– Որքան ինձ հիշում եմ՝ միշտ այդպես է եղել:
– Դաժան մեթոդ է:
– Այո, բայց երբ մեծացա՝ սկսեցի հասկանալ, որ այն բոլոր ինքնուրույն քայլերը, որոնք նա ինձ դրդում էր անել, այդ բոլոր քայլերիս հետևից նա գալիս էր: Նա, իրականում, ինձ մենակ չէր թողնում:
Պարզապես սովորեցնում էր լինել ինքնուրույն, պատասխանել արարքներիս համար և հույսս միայն ինձ վրա դնել: Երևի թե հենց այդ դաժան թվացող դաստիարակության շնորհիվ է, որ ես այսօր կարողանում եմ այնպիսի խնդիրներ հաղթահարել, որոնք միանգամից խուճապ կարող են առաջացնել շատերի մոտ:
Երբ ինչ-որ հարցում հուսահատվում էի և ասում, որ ես դա չեմ կարող անել, նա ասում էր, որ եթե այս աշխարհում ինչ-որ մեկը դա կարողացել է անել, ուրեմն դու էլ կարող ես: Իսկ եթե ոչ ոք չի կարողացել, ուրեմն կլինես առաջինը: Նա ինձ սովորեցրել էր հանել բառապաշարից «չեմ կարող» արտահայտությունը: Մինչ օրս էլ վախենում եմ ասել` չեմ կարող: Նախանձում եմ այն մարդկանց, ովքեր կարող են խոսել իրենց նեղություն պատճառող հարցերի շուրջ, ինչո՞ւ` ոչ, նաև գլուխը դնել ամուսնու ուսին` թույլ տալ իրենց լինել թույլ:
– Ինչո՞ւ: Ի՞նչն է Ձեզ խանգարում անել դա:
– Չեմ կարող: Գիտեմ միայն, որ հաստատ չեմ կարող: Չէ, բայց ինչո՞ւ անել դա, եթե կարող եմ ինքս լուծել խնդիրը: Իրականում բոլոր հայ կանայք շատ ուժեղ են: Սովորաբար տղամարդն այդպես էլ չի իմանում և չի էլ ուզում իմանալ, թե կինն ինչերից է իրեն զրկում՝ երեխային և միմիայն երեխային նվիրվելով: Հայ կինն իր երեխաների համար անթերի մայր է: Այդպիսի ինքնազոհաբերություն երեխաների համար ամեն տեղ չեք տեսնի: Տղամարդը տեսականորեն կարող է պատկերացնել, բայց իր մաշկի վրա երբեք էլ չի զգա, թե կինն իրեն ինչ ցանկություններից, ինչ երազանքներից է զրկել՝ հանուն երեխաների:
– Այդ նույն մայրերից շատերն էլ պարբերաբար երեխային հիշեցնում են, թե ինչերից են իրենք իրենց զրկել` հանուն նրանց ապագայի:
«Դու ինձ պարտք ես մի ամբողջ կյանք» մտածելակերպն առկա է մեծամասամբ այն մայրերի մոտ, ովքեր որպես անհատականություն չկարողանալով կայանալ` նվիրվել են իրենց երեխաներին: Թող ինձ ներեն շատերը, սակայն, անգամ, եթե բարձրաձայն չի խոսվում այդ մասին, համենայնդեպս, ենթագիտակցության մեջ այդ միտքն ապրում է բազմաթիվ մայրերի մոտ:
– Երբ մենք մեր ամբողջ կյանքը նվիրում ենք մեր երեխաներին, այդպիսով և՛ լավ քայլ ենք անում, և՛ շատ վատ: Այդպիսով, մենք մեր երեխաներին սովորեցնում ենք, որ այդպես էլ պետք է իրենք վարվեն, որ ամուսնանալուց հետո կյանքն այսուհետ պատկանում է միմիայն երեխաների ապագային: Թվում է, թե ամեն ինչ անում ենք մեր երեխաների լուսավոր ապագայի համար, սակայն մեր օրինակով հակառակն ենք ապացուցում: Երբ երեխան տեսնում և հետագայում նաև սկսում է հասկանալ, որ մայրը հանուն իրեն թողել է իր կրթությունը, աշխատանքը, մոռացել է իր ցանկությունների և երազանքների մասին, մենք այդպիսով մեր երեխայի համար օրինակ ենք ծառայում` ինքնազոհաբերության օրինակ: Բայց արդյոք մենք ուզո՞ւմ ենք, որ մեր երեխան կրկնի մեր ուղին:
– Բայց Դուք, թվում է, թե այդպիսին չեք:
– Ես այդպիսին էի ամուսնության սկզբնական շրջանում: Հետո հասկացա, որ լավ օրինակ չեմ ծառայում երեխաներիս համար: Որքան էլ ծնողը խրատի, իր երեխային դաստիարակի խոսքով, միևնույն է, լավագույն դաստիարակության մեթոդը մնում է ծնողի օրինակը: Այո, հնարավոր է՝ երեխաներին ոչ մի վայրկյան քո ուշադրությունից, քո սիրուց չզրկելով՝ լինել և լավ մայր, և կայանալ` որպես անհատ:
– Նշեցիք, որ երբեք օգնության ակնկալիքով գլուխն ամուսնու կամ հարազատի ուսին չեք դրել և չեք էլ պատրաստվում դա անել: Իսկ ինչպիսի՞ թիկունք եք Դուք Ձեր ամուսնուն:
– Ես, իհարկե, թիկունք եմ ամուսնուս, բայց նա էլ ավելի հզոր թիկունք է ինձ համար: Միգուցե նրա՝ ինձ թիկունք լինելն է, որ ինձ հնարավորություն է տալիս լինել այսչափ ինքնուրույն և վստահ: Մի համեմատություն անեմ միայն: Մի բան է՝ վստահ լինել, որ գումար ունես և երբեք սոված չես մնա: Մի բան է՝ գիտակցել, որ ունես գումար, և շարունակ ծախսել այդ գումարը: Այդ իմաստով ես իսկապես շատ հարուստ եմ, բայց չեմ վատնում իմ հարստությունը: Ես չեմ առաջնորդվում այն սկզբունքով, որ եթե ես կարող եմ իմ հարցերն ինքնուրույն լուծել՝ դուք էլ առանց ինձ ձեր գլխի ճարը տեսեք:
– Իսկ ի՞նչ կատարվեց Ձեր ամուսնու` «Դորիանս» խմբի հիմնադիր և նախկին պրոդյուսեր Վահագն Գևորգյանի և «Դորիանս» խմբի միջև: Ի՞նչն էր պատճառը նրանց համագործակցության ընդհատման:
– Իրականում ես էլ չգիտեմ: Մոտավորապես գիտեմ, միայն կարող եմ ենթադրել:
– «Եվրատեսի՞լն» էր պատճառը: Խոսակցությունները խմբի փլուզման մասին սկսվեցին հենց «Եվրատեսիլին» «Դորիանսի» մասնակցությունից հետո:
– Տեղի ունեցավ այն, ինչ պետք է տեղի ունենար: Սակայն այդ ամենը տեղի ունեցավ «Եվրատեսիլին» «Դորիանսի» մասնակցությունից անմիջապես առաջ, այլ ոչ թե հետո:
Խոսքս համագործակցության ընդհատման մասին է: Միգուցե «Եվրատեսիլն» էլ իր դերը խաղաց: Տարբեր թեմաներ կային, բայց ես դա չեմ ուզում քննարկել: Դա շատ ցավոտ թեմա էր և կա ամուսնուս համար, և ես երբեք չեմ փորձել փորփրել այն: Շատ ցավոտ թեմա է, որովհետև ամուսինս իր ամբողջ կյանքն էր նվիրել այդ խմբի ստեղծմանը:
– Քանի՞ տարի նա զբաղվեց «Դորիանսով»:
– Տարիներ առաջ, երբ նա արդեն գտել էր Գոռին՝ որպես տաղանդավոր երգիչ, խումբը քիչ-քիչ հավաքվել էր և, երբ պարզապես ընկերական տարբերակով ամուսինս իր ակումբային ընկերների հետ համագործակցելով` կարողանում էր խմբի համար ելույթներ կազմակերպել տարբեր ակումբներում, մի օր եկավ և ոգևորված ասաց, որ խմբի տղաները նրան առաջարկել են պաշտոնապես զբաղվել խմբի պրոդյուսինգով:
Այսօրվա պես հիշում եմ. ես ռադիոյում էի, նա եկավ և փայլող աչքերով ասաց, որ նման խոսակցություն է տեղի ունեցել:
Հարցրեց, թե ի՞նչ կարծիքի եմ: Ասացի, որ երկու պատասխան ունեմ. մեկը՝ որպես քո ընկեր, մյուսը՝ որպես քո կին: Որպես քո կին՝ ես վստահ եմ, որ այդ ամենը վերջնականապես կբերի մեր բաժանմանը, որովհետև դա այն աշխատանքն է, երբ օրերով չես տեսնում ամուսնուդ: Բայց որպես քո հավատարիմ ընկեր, ով միշտ մեջքիդ կանգնած է, ինչ էլ որ պատահի, դու պետք է փորձես դա անել: Եվ ամուսինս գնաց ու փորձեց:
Փառք Աստծո, առաջին տարբերակը չեղավ: Չեղավ, քանի որ ես առաջին հերթին՝ իրեն ընդունում եմ՝ որպես անհատ, ոչ թե՝ որպես ամուսին: Ես ընդունում եմ նրան՝ որպես անհատ, ով ունի իր հետաքրքրությունները, որոնք միգուցե ընտանեկան ամուսին-կին հարաբերություններին հակասում են:
Ես հասել եմ մի կետի, որ կարող եմ այդ ամենն այնպես կառավարել, որ հանկարծ, որպես անհատ՝ ես այդ մարդու թևերը չկտրեմ:
Ստիպելով և անընդհատ սղոցելով, որ՝ դու պետք է լինես առաջին հերթին՝ լավ ամուսին, ընտանիքի հայր, միշտ փող բերես տուն… Հայկական այդ տարբերակը, այո, հնարավոր է՝ լիներ: Բայց այդպիսով ես նրան կկոտրեի՝ որպես անհատ: Կամ էլ, ինչպես սիրում եմ մեր հայ կանայք, երբ հանկարծ ամուսնուս մոտ նոր նախաձեռնություն չի ստացվում, մի հատ էլ իրենք են վրայից հարվածում խոսքով. «Այ, որ ասում էի, չէիր լսում… Հիմա հասկացա՞ր, որ ես ճիշտ էի, դու՝ սխալ…»:
– Վերջերս նոր հաղորդման շրջանակներում հաճախակի եք ճամփորդում: Արդեն քանի՞ երկրներում եք հասցրել լինել:
– Սկսել ենք Արևմտյան Հայաստանից, Ստամբուլ, Էմիրություններ, Եգիպտոս, Իտալիա, Վրաստան… շատ չեն երկրները, որտեղ եղել եմ, պարզապես ամեն երկրում լինելով` մի ամսվա նյութ ենք նկարում: Եվ մարդկանց թվում է, թե ես, բառիս բուն իմաստով, շարունակ «օդերում եմ»: Ինձ համար երազանք էր՝ լինել Արևմտյան Հայաստանում, քանի որ շատ են գաղտնիքներն ու հարցերը, որոնց պատասխանները հնարավոր է ստանալ միայն տեղում:
– Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն մարդկանց խոսքերին, ովքեր ասում են՝ այդ ինչպե՞ս եք համարձակվում գնալ ու հանգստանալ մի երկրում, որի ներկայացուցիչները ցեղասպանություն են իրականացրել: Չնայած որ, այսօր էլ ավելի մեծ ցեղասպանություն է իրականացվում մեր իսկ երկրում` արտագաղթին նպաստող քաղաքական գործիչների թեթև ձեռքով: Այդ մասին նույնիսկ Շառլ Ազնավուրը մի հարցազրույցում ասաց:
– Ինձ համար շատ ծիծաղելի են և այդ խոսակցությունները, և հատկապես այդ ամենի մասին պսևդոպատրիոտների դեմքի լուրջ արտահայտությունը: Սա այն թեման է, որին անդրադառնալով՝ ես ամեն անգամ հայտնվում եմ քննադատության կենտրոնում:
Սակայն ինձ համար միևնույն է, ես միշտ ասել եմ ու էլի կասեմ, որ հայրենիքը խոսքերով չեն սիրում: Իրականում բոլոր նրանք, ովքեր խոսում են, թե պետք չի գնալ Ստամբուլում հանգստանալու, հենց նրանք էլ գնում են: Ես չէի գնացել մինչև հիմա Ստամբուլ, բայց ոչ թե՝ որ համակարծիք եմ, թե չպետք է գնանք, այլ պարզապես չեմ ունեցել դրա հնարավորությունը: Անկեղծ եմ ասում, որ Հայաստանից դուրս եմ եկել առաջին անգամ «Մի ուղեգրի պատմություն» ծրագրի շնորհիվ:
Ես արդեն երկու անգամ գնացել եմ Թուրքիա, և էլի կգնամ, քանի որ կան շատ ու շատ կիսատ թողած հարցեր` ինձ հուզող, մեր պատմության հետ կապված, որոնց պատասխաններն ուզում եմ լսել առաջին աղբյուրից: Տանել չեմ կարող, երբ չորրորդ, հինգերորդ աղբյուրից լսած խեղաթյուրված ինֆորմացիան հրամցնում են ու դրա հիման վրա կարծիքներ հայտնում: Ես վստահ եմ՝ հայրենասիրության մասին ամպագոռգոռ խոսողներն առաջինն են լքելու երկիրը, երբ այդ նույն հայրենիքը վտանգի ենթարկվի:
– Թուրքիա գնալուց հետո Ձեր ֆեյսբուքյան էջում գրառում էիք կատարել, որըխոսակցությունների տեղիք էր տվել: Ի՞նչ էիք գրել Դուք, և ինչպե՞ս էր մեկնաբանվել Ձեր գրառումը:
– Գրել էի, որ թուրքական կառավարությունը տեղի հայերի նկատմամբ ավելի բարեխիղճ է, քան մեր կառավարությունը` մեր նկատմամբ: Իմ խոսքերը սխալ հասկանալով և մեկնաբանելով՝ բուռն քննարկում էր առաջացրել: Ես հասկանում եմ, որ մենք գենետիկորեն թուրքաֆոբ ենք: Իմ մեջ էլ այդ վախը կար նախքան Թուրքիա գնալը: Ես հիշում եմ, թե ինչպիսի վախ էր ու խուճապ ինձ մոտ, երբ պիտի անցնեինք թուրքական սահմանը: Ձեռքերս այնպես էին դողում, երբ թուրք տղաները մոտեցան անձնագիրը ստուգելու, որ աչքերիս առաջ սևացավ: Եվ երբ նստել էինք տաքսի, որի վարորդը, բնականաբար, էլի թուրք էր, ամեն անգամ, երբ նա հայելու մեջ նայելով՝ մեզ ինչ-որ բան էր պատմում թուրքերենով, ես լեղաճաք էի լինում:
– Ինչի՞ց էիք «լեղաճաք» լինում, չգիտեի՞ք, որ Թուրքիայում թուրքերի էիք հանդիպելու…
– Դուք կատակում եք, բայց ես իրապես սարսափահար նստած էի: Վախը թուրքի հանդեպ գենետիկորեն մեր մեջ դրված է: Բայց ես հասկացա, որ մեր մեծագույն խնդիր հենց այդ վախն է: Թուրքից չպետք է վախենալ: Պետք է այնպես անել, որ իրենք մեզանից վախենան: Բայց հենց սկսում ես խոսել, շփվել իրենց հետ՝ հասկանում ես, որ վախենալու ոչինչ էլ չկա:
– Վախը, այն էլ այդպիսին, հենց այնպես չի անցնում: Հնարավոր է, որ այնտեղ ինչ-որ միջադեպ է տեղի ունեցել, որից հետո հասկացել եք, որ չկա վախենալու կարիք: Եվ միգուցե հայը պետք է հայի՞ց վախենա իրականում:
– Այո, եղել է միջադեպ, սակայն ես չեմ ուզում մանրամասն պատմել այդ մասին:
Լինելով Թուրքիայում և շփվելով տեղի հայերի հետ՝ էլ ավելի համոզվեցի, որ իրավունք չունենք մեղադրելու նրանց, որ շարունակում են ապրել թուրքերի կողքին: Իրավունք չունենք քննադատել երևույթը, որից տեղյակ չենք:
Եվ, որ մարդն առհասարակ պետք է դիմացինին հարգի այնքան, որ նախքան կարծիք հայտնելը և, առավել ևս, քննադատելը, հասկանա և տեղեկացված լինի խնդրի բոլոր հարցերի վերաբերյալ:
