«Հարկ է ձեռնպահ մնալ կտրուկ փոփոխություններից, հատկապես՝ փորձարկում չանցած տարաբնույթ նորամուծություններից»

Հարցազրույց «Սահմանադրական իրավունքի կենտրոն» խորհրդի նախագահ, Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգ մշակող մասնագիտական հանձնաժողովի անդամ, Արդարադատության նախկին նախարար Գևորգ Դանիելյանի հետ

– Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի նախագծի հայեցակարգում անդրադարձ է կատարվել դատական իշխանությանը: Ընդհանուր առմամբ ինչպե՞ս եք գնահատում հայեցակարգի նախագծի այս հատվածում առաջարկվող փոփոխություններն ու գաղափարները:

– Ցանկացած սահմանադրական ինստիտուտի բարելավման, իսկ առանձին դեպքերում` արմատական բարեփոխման անհրաժեշտությունը թելադրված է այն բազմաթիվ խնդիրներով, որ ներկայումս իրենց այս կամ այն չափով զգացնել են տալիս հասարակական-քաղաքական կյանքում: Այս նկատառումով բացառություն չեն նաև դատական իշխանության վերաբերյալ հիմնահարցերը: Ի դեպ, այդ հատվածի պատասխանատուներից է քրեական դատավարության ճանաչված մասնագետ, ԵՊՀ Իրավագիտության ֆակուլտետի դեկան, Ակադեմիայի թղթակից-անդամ պարոն Գագիկ Ղազինյանը: Դատական իշխանության սահմանադրական հիմքերի վերանայման հիմնադրույթները հիմնականում թելադրված են դատական իշխանության անկախության ամրապնդման մտահոգությամբ. սա գերակա խնդիր է:

Թերևս, դրանով են պայմանավորված հենց Արդարադատության խորհրդի՝ որպես դատական իշխանության անկախությունը երաշխավորող ինստիտուտի, արմատական բարելավմանն ուղղված հիմնադրույթները: Մասնավորապես, քննարկվում են վերջինիս անդամ դատավորների լիազորությունները կասեցնելու, գիտնական անդամների կարգավիճակն ազդեցիկ դարձնելու և, ընդհանրապես, այդ կառույցի ձևավորմանն ու գործունեությանն առնչվող էական հիմնահարցերը:

Միաժամանակ, նախատեսվում են այնպիսի հիմնադրույթներ, որոնք կերաշխավորեն հիշյալ տրամաբանության ու գաղափարների շարունակականությունն արդեն ընթացիկ օրենսդրությունում:

Համոզված եմ, որ դատական իշխանության անկախության գերխնդրի լուծման բանալին սոսկ իրավական կարգավորումը չէ, առանցքային նշանակություն ունի ձևավորված իրավական մշակույթը, այնուամենայնիվ, հարկադրված ենք առաջադրելու այնպիսի լուծումներ, որոնք կխթանեն նաև ողջամիտ իրավագիտակցության ու արդարացի ավանդույթների ձևավորումը:

– Ըստ հայեցակարգիգ առաջին ատյանի դատարանում կարող է ստեղծվել ինքնուրույն դատական օղակ, որը (որոնք) հատուկ կամ մասնագիտացված գործառույթ (օրինակ՝ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն) իրականացնելով կբեռնաթափի ընդհանուր իրավասության դատարանները: Ձեր կարծիքով՝ արդյոք առաջարկվող փոփոխությունն անհրաժե՞շտ է դատական համակարգին, և ի՞նչ ազդեցություն կունենա այն արդարադատության վրա:

– Ներկայումս մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողությունը բնութագրվում է այնպիսի ցուցիչներով, որոնք բնավ չեն վկայում այդ գործառույթի պատշաճ արդյունավետության մասին: Արդեն իսկ մասնագետների կողմից հնչում է տեսակետ, ըստ որի՝ դատարանների կողմից, օրինակ, կալանքի միջնորդությունների բավարարման վերաբերյալ ցուցանիշները (այն կազմում է 95 %) գերազանցում են անգամ դատախազների կողմից նախկինում նույնաբնույթ միջնորդությունների կապակցությամբ տրված սանկցիաներին:

Այսպիսով, խոսքը սոսկ ողջամիտ ծանրաբեռնվածություն երաշխավորելու մասին չէ, առավել կարևոր է այդ հարցում ապահովել պատշաճ մասնագիտական պատրաստվածություն (օրինակ, քաղաքացիական գործեր քննող դատավորն ի զորու չէ հընթացս անհրաժեշտ որակով իրականացնել այդպիսի վերահսկողություն), դատավարական անկաշկանդվածություն, և այլն: Ինքս մի տևական շրջան (1992-96թթ.) եղել եմ կալանքի սանկցիա տալու լիազորությամբ օժտված միջշրջանային դատախազ և հավաստում եմ, որ այդ փուլում դատավորները համոզված էին, որ նշված լիազորությունն իրենց վերապահելու դեպքում կալանքի սանկցիաների թիվը կտրուկ կնվազի, և զուգահեռ` դրանք կդառնան առավել հիմնավորված: Դա չիրականացված համոզմունք է, սակայն ամեն ինչ պետք է անել, որ այն նյութականացվի, ոչ թե ձեռք բերի անթույլատրելի զարգացումներ:

– Հայեցակարգի նախագծում նշվում է, որ ուշադրության է արժանի դատական ատյանների քանակի կրճատումը. եռաստիճանից` երկաստիճան, երկրորդ ատյանում վերաքննության և վճռաբեկության լիազորությունները ներառելու պայմանով: Ինչո՞ւ է առաջացել դատական ատյանների քանակի կրճատման գաղափարը և ինչպե՞ս կարող է այն ազդել դատական համակարգի և արդարադատության որակի վրա:

– Դա, իրոք, գնահատվել է սոսկ ուշադրության արժանի տարբերակ, սակայն ներկայումս ընթացող հանրային քննարկումները, հատկապես դատական իշխանության պատասխանատու ներկայացուցիչների մասնակցությամբ, առավել ընդունելի են դարձնում այն տարբերակը, ըստ որի՝ նախապատվությունը պետք է տալ ոչ թե երկաստիճան դատական համակարգին, այլ եռաստիճան դատական համակարգում այնպիսի առանցքային նորամուծություններին, որոնք միտված կլինեն կուտակված փորձի հաշվառմամբ արդարադատության մատչելիության և արդյունավետության խնդիրների համալիր լուծմանը: Մասնավորապես, քննարկման կիզակետում են հայտնվել վճռաբեկ բողոքների քննարկման, միատեսակ իրավակիրառ պրակտիկա ապահովելու և նմանաբնույթ այլ խնդիրներ:

– Ըստ հայեցակարգի նախագծի՝ ուշադրության է արժանի երդվյալ ատենակալների մասնակցությամբ դատավարությունների իրականացման հնարավորության ստեղծումը: Ինչպե՞ս եք գնահատում նման հնարավորության ստեղծումը, արդյոք այն կարո՞ղ է բարձրացնել արդարադատության մակարդակը:

– Այս հարցում դեռևս առկա են լուրջ տարաձայնություններ: Հավանաբար, թերահավատությունը մասամբ բացատրվում է այն իրողությամբ, որ մինչև 2005թ. սահմանադրական փոփոխությունները, այդ ինստիտուտը ևս ամրագրված էր Սահմանադրությամբ, սակայն այդպես էլ կյանքի չկոչվեց ու արդյունքում` դիտարկվեց ոչ նպատակահարմար: Հստակեցնեմ, որ խոսքը բացառապես այնպիսի քրեական գործերով դատաքննության մասին է, երբ մեղսագրվող արարքի համար պատասխանատվություն սահմանող հոդվածով նախատեսված է ցմահ ազատազրկում:

Այդպիսի գործերի թիվը տարեկան կազմում է մոտ 30, ինչը, բնականաբար, չի ենթադրում էական ֆինանսական ներդրումներ ու մարդկային ներուժի անհրաժեշտություն, փոխարենը` կունենանք նշված գործերով արդարադատության լրացուցիչ երաշխիքներ, ինչպես նաև այդ ինստիտուտի արդյունավետության առնչությամբ գործնական ցուցիչներով հիմնավորված իրական պատկեր: Բացի այդ, ենթադրվում է, որ նշված ինստիտուտը կնպաստի հանրության մասնակցության նոր, ընդ որում՝ խիստ էական ձևաչափերի ներդրմամբ` դատարանների նկատմամբ վստահության աճին, ինչը պակաս կարևոր գործոն չէ:

– ԱԺ-ն ընդունել է «Քննչական կոմիտեի մասին» օրենքը, ինչպես նաև մի շարք օրենքներում և նախագծերում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքների նախագծերը: Այս կոմիտեի ստեղծումը, Ձեր կարծիքով` ինչպե՞ս կարող է ազդել նախաքննության որակի վրա:

– Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողությանն արդեն անդրադարձանք: Հավելեմ, որ որքան նախաքննության մարմիններն անկախ են գործադիր իշխանությունից, իսկ դատավարության կտրվածքով երաշխավորվում է անհրաժեշտ դատախազական հսկողության շրջանակներում ողջամիտ ինքնուրույնություն, այնքան բարձր է քննության որակը: Կարծում եմ` մոտ ապագայում անհրաժեշտ փորձի արդյունքներն առավել իրատեսական կդարձնեն մեկ միասնական քննչական մարմին ունենալու անհրաժեշտությունը:

Ինքս 2007թ. նախաձեռնեցի Հատուկ քննչական ծառայություն ստեղծելու գաղափարը, որն, իմ պատկերացմամբ, պետք է զբաղվեր ոչ միայն կառուպցիոն բնույթի, այլ առավել բարդ քրեական գործերի քննությամբ, ապա այն հանդիպեց լուրջ դիմակայության, ինչի արդյունքում նախաձեռնությունը կյանքի կոչվեց խիստ վերապահումներով:

Այս փուլում արդեն էապես փոխվել են պատկերացումները, բացակայում են նախկին զգացմունքային հակադրությունները, ինչը, թերևս, պայմանավորված է արդեն տևական ժամանակ ՀՔԾ-ի փաստացի գործունեությամբ: Մյուս կողմից՝ հարկ է իրականացնել այնպիսի հավասարակշռված իրավական քաղաքականություն, որպեսզի նշված քննչական կառույցները մի կողմից` չդառնան Դատախազության կցորդը, մյուս կողմից՝ չվերածվեն նվազ վերահսկելի կառույցների, ինչը միայն իրավական լուծումների խնդիր չէ. սա այն դեպքն է, երբ կարևորվում է մարդկային գործոնը:

– Հայաստանում նախաքննություն իրականացնում են ՀՀ ՊՆ քննչական ծառայությունը, Ոստիկանությունը, ԱԱԾ-ն, ՀՔԾ-ն, Պետական եկամուտների կոմիտեն, սակայն դրանցից միայն երկուսն են մտնելու Քննչական կոմիտեի կազմ: Ձեր կարծիքով՝ որքանո՞վ է նպատակահարմար միայն երկու մարմինների միավորումը:

– Որպես միջանկյալ լուծում` ներկայումս քննչական կոմիտեի ստեղծումը, կարծում եմ` իրավաչափ է: Վերջին հաշվով, խոսքն առավել խոշոր հատվածի մասին է, բացի այդ, հատկապես զինվորական հանցագործությունների վերաբերյալ գործերով հնարավոր կլինի երաշխավորել խիստ անհրաժեշտ ինքնուրույնություն ու անկաշկանդվածություն, ինչին դժվար է հասնել ուժային նախարարության պարագայում: Ի դեպ, իմ կողմից 2007թ. մշակված նախագծով զինվորականների կողմից կատարված հանցագործությունների վերաբերյալ գործերի քննությունը նախատեսվել էր ևս վերապահել ՀՔԾ-ի իրավասությանը, սակայն ներկա իրավական կարգավորումների համատեքստում այդ խնդիրը կարելի է հաջողությամբ լուծված համարել:

Ընդհանրապես, հարկ է ձեռնպահ մնալ կտրուկ փոփոխություններից, հատկապես՝ փորձարկում չանցած տարաբնույթ նորամուծություններից. դատաիրավական բարեփոխումների պարագայում, երբ դրանք չեն ուղեկցվում համարժեք արհեստավարժությամբ, անհրաժեշտ փորձով, այլ` սոցիալ-հոգեբանական գործոններով, ինքնին ամենալավագույն նորամուծություններն անգամ կարող են ձախողման մատնվել:

– ԱԺ ամբիոնից տեսակետներ հնչեցին, թե Քննչական կոմիտեն ստեղծվում է ՀՀ արդեն նախկին գլխավոր դատախազ Աղվան Հովսեփյանի համար: Դուք ի՞նչ եք կարծում:

– Քննչական կոմիտեի գաղափարն ինքնին անվերապահորեն ընդունելի է, իսկ դրա անհրաժեշտությունը կոնկրետ անձի հետ փոխկապակցելն այնքան էլ շնորհակալ գործ չէ: Գուցե պարոն Աղվան Հովսեփյանը դիտարկվում է` որպես արժանի թեկնածու, ով ունակ կլինի ստանձնել նորաստեղծ կառույցի կայացման ու հունի մեջ դնելու բարդ ու պատասխանատու գործը, սա արդեն այլ խնդիր է, ինչն անձամբ իմ ու շատերի կողմից ողջունելի կլինի: Բնական է, որ այդ նորաստեղծ համակարգում հարկավոր է հավասարակշռված ու արհեստավարժ մարդ, ինչից կշահի բուն նախաձեռնությունը:

Ընդհանրապես, նորաստեղծ կառույցներում նշանակումները տվյալ պաշտոնյայի նկատմամբ նկատելի վստահության վկայություն է. առավել դյուրին է ղեկավարել արդեն իսկ կայացած ու որոշակի բարի ավանդույթներ ունեցող կառույցներ:

– Ինչպե՞ս եք գնահատում ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը:

– Ընդհանուր առմամբ` դրական, պարզապես, կարծում եմ, դրանում տեղ են գտել որոշ կարգավորումներ, որոնք, ըստ էության, դեռևս արտացոլում են խորհրդային իրավական մշակույթին բնորոշ մոտեցումներ: Մասնավորապես, կարծում եմ` նպատակահարմար է արմատապես վերանայել ապացույցները պահելու հիմքերն ու պայմանները, մասնավոր մեղադրանքը հանրային մեղադրանքից հստակ սահմանազատելու և նմանաբնույթ այլ ինստիտուտները: Օրինակ, այնքան էլ պարզ չէ ապացույցների իրավական նշանակության հիմքում` դրանց օգտագործման համար պիտանիության հատկանիշը դնելը:

– Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում մտցվել է ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտը: Մի շարք փաստաբաններ իրենց մտահոգությունն են արտահայտել այս կարգավորման վերաբերյալ: Ի՞նչ կասեք այս կարգավորման վերաբերյալ:

– Ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտը, ինչպես և ցանկացած այլ իրավական կարգավորում, ունի նաև վիճահարույց ասպեկտներ, սակայն տվյալ դեպքում` խոսքը համընդհանուր միջազգային ճանաչում ունեցող ու իրեն արդարացրած այնպիսի իրավական երևույթի մասին է, որը սոսկ միտված է երաշխավորելու արդար դատաքննության իրավունքը, որի միջոցով բացառվում են օբյեկտիվ հիմքերով հնարավոր ձախողումները: Վերջին հաշվով, այս ինստիտուտի կիրառմամբ առավել շահագրգռված պետք է լինի հենց մեղադրյալը:

– Նախագծի հեղինակները նշում են, որ դեպոնացման ինստիտուտի ներդրման նպատակներից մեկը մեղադրյալից ոչ իրավաչափ եղանակներով ինքնախոստովանական ցուցմունքներ ստանալու դեպքերը նվազեցնելն է: Որքանո՞վ կարող է նոր ինստիտուտը ծառայել այդ նպատակին:

– Մասամբ անդրադարձա այդ հարցին, հավելեմ միայն, որ խնդրի լուծումը չի կարող սահմանափակվել միայն դեպոնացման ինստիտուտով, ուստի նախագծով առաջադրվել են մի շարք այլ երաշխիքներ, այդ թվում` պաշտպանի լիազորությունների ընդլայնման համատեքստում:

– Նախագծի հեղինակները լավագույն կարգավորումներից են համարում նաև այլընտրանքային խափանման միջոցների ներմուծումը, որոնք կարող են համակցությամբ կիրառվել: Ձեր կարծիքով` արդյոք այս կարգավորումը կարո՞ղ է նվազեցնել որպես խափանման միջոց ընտրվող կալանավորումների թիվը:

– Այլընտրանքային խափանման միջոցների պակաս, ըստ էության, այսօր էլ չկա, թեպետ անվերապահորեն կարելի է ողջունել նորերի ներդրումը: Խնդիրը, իմ կարծիքով, առավելապես թելադրված է իրավական մշակույթով և մասամբ էլ` այլընտրանքային միջոցների կիրառման իրավական ոչ հստակ հիմքերով: Եթե կալանքի բավարար հիմքեր կան, ապա ոչ մի պարագայում այն չի կարելի փոխարինել որևէ այլընտրանքային խափանման միջոցով, և նույն կերպ, Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերի բացակայության դեպքում կալանքի կիրառումը ոչ մի պատճառաբանությամբ չի կարող իրավաչափ համարվել:

– Փաստաբաններն իրենց մտահոգություններն են հայտնել` նաև մեղադրյալին սուտ ցուցմունք տալու համար պատասխանատվության ենթարկելու կարգավորման հետ կապված: Դուք ի՞նչ կարծիքի եք այս կարգավորման մասին:

– Հետաքրքիր հարցադրում է, որի առնչությամբ իմ մոտեցումը հետևյալն է. մեղադրյալը լիարժեք իրավունք ունի հրաժարվել ցուցմունք տալուց, սակայն, եթե վերջինս, այնուամենայնիվ, որոշել է ցուցմունք տալ, ապա տրամաբանական է պատասխանատվության հարց բարձրացնել ոչ միայն սուտ մատնության, այլև սուտ ցուցմունքի դեպքում, քանի որ սուտ ցուցմունքը բացարձակապես մեղադրյալի պաշտպանության տրամաբանության մեջ չի տեղավորվում: Սուտ ցուցմունքը մեղադրյալին վերապահված «լռելու» իրավունքի անհիմն չարաշահում է: Մյուս կողմից` տեսնում եմ նաև հնարավոր վտանգը, երբ որոշակի հետևանքներ չառաջացրած առանձին անճշտություններ կարող են որակվել` որպես սուտ ցուցմունք: Այս դեպքում դարձյալ վերադառնում ենք այն գաղափարին, որ ինստիտուտն ինքնին լավը կամ վատը չի լինում, այդպիսին այն դառնում է միայն կոնկրետ ձևավորված իրավական-քաղաքական համակարգում:

Ուստի, ինչ խոսք, ցանկացած ինստիտուտի նախապատվություն տալիս` հարկ է նաև համարժեք վերլուծել ու գիտագործնական ճշգրտությամբ կանխատեսել տվյալ հասարակարգում վերջինիս կիրառման կոնկրետ հավանական դրսևորումները: Այս կապակցությամբ տեղին է մտաբերել իրավագիտության դասականներից ՌԴ ակադեմիկոս, երջանկահիշատակ Վլ.Ներսեսյանցին, ով անդրադառնալով սոցիալիզմի գաղափարի կողմնակիցների այն պնդումներին, թե սոցիալիզմի պարտությունը թելադրված էր գաղափարի էական ու անկանխատեսելի աղավաղումներով, ընդգծում էր, որ տվյալ դարաշրջանին ու տվյալ հասարակությանը հիրավի համահունչ գաղափարը չի կարող ինքնաբերաբար աղավաղվել, իսկ եթե, այնուամենայնիվ, դա տեղի է ունենում, ուրեմն սխալ ընտրություն է կատարվել: Մասնավորապես, ցարական Ռուսաստանի շուրջ «համախմբված» բազմազգ պետությունում սոցիալիզմը չէր կարող իրեն արդարացնել:

– Նոր օրենսգրքով ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձին սկզբնական կալանավորելու համար բավարար է միայն հիմնավոր կասկածն այն մասին, որ մեղադրյալը կատարել է իրեն մեղսագրվող արարքը: Ի՞նչ եք կարծում՝ միայն հիմնավոր կասկածը կարո՞ղ է բավարար լինել անձին կալանավորելու համար՝ թեկուզ մեկ ամսով:

– Սա վերը նշված Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի առնչությամբ ՄԻԵԴ-ի նախադեպային ակտերով ամրագրված հանրային վտանգի յուրովի ընկալման արդյունք է: Ենթադրվում է, որ այդպիսի դեպքերում կալանքը նաև բխում է կասկածյալի շահերից, քանզի ազատության մեջ մնալը որոշ դեպքերում խոցելի է դարձնում նրա անվտանգությունը (օրինակ` մանկան սպանության մեջ կասկածվողը չի կարող ազատության մեջ իրեն անվտանգ զգալ և զերծ մնալ վրեժխնդիր լինելուց): Ասվածից բխում է, որ չափազանց խնդրահարույց է հանցագործության ծանրության աստիճանն ինքնին հիմք համարելը, սակայն, որպես անցումային լուծում, կարող է կիրառվել, մանավանդ, որ խոսքը կարճ ժամկետի մասին է:

Բոլոր դեպքերում առավել իրավաչափ է, երբ մինչդատական վարույթ իրականացնողը նաև հիմնավորում է հանրային վտանգի գործոնը: Ինչ վերաբերում է կալանքի ժամկետը երկարացնելուն, ապա ՄԻԵԴ-ի նախադեպային ակտերի համաձայն, ընդհանրապես, կալանքի ժամկետը երկարացնելիս արդեն նոր, առավել ծանրակշիռ հիմնավորումներ պետք է ներկայացվեն: