«Փարաջանովի մասին ֆիլմ կարող է նկարել միայն Կուստուրիցան»

Հարցազրույց կինոռեժիսոր Ռոման Բալայանի հետ
սկիզբը` այստեղ.

– Աստվածաշնչային թեմաները Ձեզ հետաքրքի՞ր են:

– Ֆիլմ նկարելու առումով` ոչ, մտորելու առումով` այո: Ես եկեղեցու նվիրյալներից չեմ, բայց, կարծում եմ, որ ավելի շատ հավատացյալ եմ, քան եկեղեցու սպասավորներից շատերը: Աստված մարդու ներսում է, այլ ոչ այնտեղ, որտեղ կարծում են շատերը: Դա է պատճառը, որ Աստված չի երևում:

– Իսկ ի՞նչ է նշանակում` Աստված:

– Աստված ճշմարտություն է, ներդաշնակություն, որին մարդը ձգտում է, որին, սակայն, երբեք չի հասնում: Առավել ևս, որ երկրի վրա, դա արդեն իմ անձնական տեսակետն է, սատանան, չարն ավելի ուժեղ է: Այնպես որ, ամեն ինչ քեզնից է կախված: Կկարողանա՞ս ստեղծել ներդաշնակություն քո կյանքում, սիրել մարդկանց ու լինել փաստաբան անգամ մարդասպանի համար, սակայն, հասկանալի է, ո՛չ հանուն առատ վարձատրության, ինչպես ի պաշտոնե փաստաբանները: Առհասարակ, ինձ համար արվեստն այն է, ինչ պաշտպանում է մարդուն ու բնությունը: Արվեստն ինձ համար հոգևորականների և փաստաբանների ոլորտ է: Դրա համար բավական է ընթերցել Դոստոևսկի…

– Մեր զրույցի ընթացքում մի քանի անգամ հղում արեցիք ռուս դասական գրականությանը: Իսկ հայ գրականությանը ծանո՞թ եք: Հարցնում եմ` թեև գիտեմ, որ հայերեն չեք կարդում:

– Հիացած եմ Հրանտ Մաթևոսյանով. լավագույնը հայկական գրականությունից, ինչ կարդացել եմ:

– Մաթևոսյանի ռուսերեն թարգմանությունները չափազանց հաջող են, և Հրանտ Մաթևոսյանն էլ շահել է, քանի որ նրան ռուսերեն թարգմանել է Անահիտ Բայանդուրը:

– Անահիտը հրաշալի թարգմանիչ էր: Ես ցանկանում եմ, որ Հայաստանը ծնի այնպիսի մասշտաբի գրողներ, ինչպիսին Հրանտ Մաթևոսյանն էր, այնպիսի նկարիչներ, ինչպես, օրինակ, Հակոբ Հակոբյանը:

– Իսկ հայկական կինո՞ն: Խորհրդային շրջանում նկարահանվեցին արժեքավոր ֆիլմեր, սակայն հայկական կինոն, ի տարբերություն վրացականի, Հայաստանից դուրս արդեն այնքան էլ հետաքրքիր չէ:

– Ես վատ գիտեմ հայկական կինոն, լավ հիշում եմ «Սարոյան եղբայրները», «Բարև, ես եմ», «Եռանկյունի»: Բայց ասել, թե եղել է կինեմատոգրաֆի հայկական ուղղություն, չեմ կարող։ Հնարավոր է` ես սխալվում եմ: ԽՍՀՄ-ում կար երկու տիպի ֆիլմ` խորհրդային և վրացական: Վրացական ֆիլմերի հումորն այնքան հատուկ է հայերին, սակայն, չգիտես ինչու, չի երևում հայկական ֆիլմերում: Վրացիներն իրենց ֆիլմերում անհարմար չեն զգում, չեն բարդույթավորվում իրենք իրենց հումորով ընդունելուց: Դա մենք ունենք միայն Հրանտ Մաթևոսյանի արձակում:

– Մոռացաք նշել Չարենցի «Երկիր Նաիրին»: Սակայն այդ գործի մասին դեռ կխոսենք: Ասացիք, որ կինեմատոգրաֆի հայկական ուղղություն, կարծես թե, չկա: Սակայն մենք, այդուհանդերձ, ունենք երկու համաշխարհային անուն` Փարաջանով, Արտավազդ Փելեշյան:

– Համաշխարհային անուններ են, այո: Բայց կարո՞ղ եք ինձ ասել` ինչո՞ւ Փելեշյանը, 20 տարուց ավելի է` չի աշխատում Հայաստանում: Հայաստանը պետք է քամեր նրանից այն ամենը, ինչ նա կարող էր անել: Կարեն Գևորգյանը վերցրեց ու գնաց: Ես թվարկում եմ նրանց, ում ճանաչում եմ, համակրում: Փելեշյանն ու Կարենը կարող են անել այն, ինչ հետաքրքիր է ոչ միայն Հայաստանին, այլև աշխարհին:

– Դուք Փարաջանովի հետ մտերիմ եք եղել: Սերժ Ավետիքյանը նկարահանել է ֆիլմ նրա մասին: Համարձակ չէ՞ ֆիլմ նկարել Փարաջանովի մասին` Փարաջանով չլինելով:

– Նրանք, ովքեր լավ գիտեին Փարաջանովին, այս ֆիլմն այնքան էլ չեն ընդունում: Ես, առհասարակ, կարծում եմ` ճիշտ կլիներ ստեղծել ֆիլմ Փարաջանովի մասին լեգենդներով, պատումներով, այլ ոչ թե նկարահանել նրա կենսագրությունը: Սակայն նրանց, ովքեր չգիտեն Փարաջանովին, ֆիլմը դուր է գալիս: Եվ ես չեմ կարող նրանց հետ վիճել:

– Ասել էիք, որ Փարաջանովի մասին ֆիլմ կարող է նկարահանել միայն Կուստուրիցան:

– Միայն նա: Նրա տեսախցիկն ազատ է և հանդուգն: Նրա միտքն էլ, հոգին էլ ազատ են, ինչպես Փարաջանովը: Նրանք երկուսն էլ ոչ թե քայլում են երկրի վրայով, այլ ճախրում:

– Ինչպե՞ս եք ընդունում հանճարեղ մարդկանց կենսագրություններին նվիրված ֆիլմերը, ուր ներկայացվում են այդ մարդկանց ֆիզիոլոգիական շեղումները, արատները: Օրինակ, մի քանի տարի առաջ գերմանացիներն աղմուկ բարձրացրեցին Բեթհովենի մասին ֆիլմից հետո, ուր ներկայացված էր կոմպոզիտորի սերն իր զարմիկի հանդեպ:

– Գիտեք, այնպես, ինչպես պատմության որոշ դետալներ պետք է իմանան միայն պատմաբանները, այնպես էլ մեծերի կենսագրության որոշ դետալներ պետք է իմանան ոչ բոլորը: Ամեն մարդ չպետք է իմանա այն, ինչ ասված է Ձեր նշած ֆիլմում Բեթհովենի մասին: Ինչպես Չայկովսկու և մյուսների դեպքումգ Փարաջանովի մասին ինձ հետաքրքիր են նրա ֆիլմերը, կոլաժներըգ Ես շատ լավ գիտեի Փարաջանովին ու այն ամենն, ինչ կապված էր նրա կյանքի ամեն դետալի հետ: Սակայն դա այլ բան է: Իսկ նրա ինչ-որ հակումի շուրջ հավաքել միլիոնանոց հանդիսատես, ինձ հետաքրքիր չէ: Փարաջանովն ապրում էր խորհրդային իշխանությունների օրոք, ուր նրան չէին ընդունում, հալածում էին, իսկ նա գովերգում էր Նորին գերազանցություն գեղեցիկը:

– Ասացիք, որ հայ գրականությունը Ձեզ համար ավարտվում է Հրանտ Մաթևոսյանով: Չե՞ք ցանկացել երբևէ էկրանավորել որևէ հայ հեղինակի գործ: Օրինակ` Չարենց:

– Շատ եմ սիրում Չարենց, հատկապես` «Երկիր Նաիրին»: Իմ դժբախտությունն է, որ հայերեն չեմ կարդում, չեմ գրում: «Երկիր Նաիրին» ցանկանում էի նկարահանել, սակայն ցանկանում էի անել այն ժամանակ, երբ ոչ մեկին պետք չէի: Թույլ չտվեցին, ինչպես թույլ չտվեցին նկարահանել Հրանտ Մաթևոսյանի «Գոմեշը»: Հիմա չգիտեմ` ձեռք կբերեմ «Երկիր Նաիրին» ռուսերենով, կվերընթերցեմ ու հանկարծ ու կցանկանամ նկարահանել: Բայց դժվար. այն ժամանակ երիտասարդ էի, ավելի տաղանդավոր: Ամեն դեպքում, շատ եմ ցանկանում այն նորից ընթերցել:

– Դուք Հայաստան հաճախ եք գալիս: Գալիս եք հայրենի՞ք, թե՞ ընկերների մոտ:

– Այս տարի հաճախ եմ գալիս Բարձրագույն կինոռեժիսորական կուրսերի, որոնք բացել եմ Երևանում իմ հրաշալի գործարար ընկերներից մեկի` Գևորգ Ներսիսյանի օգնությամբ: Գրեթե ամեն ամառ գալիս եմ իմ Հարութ Խաչատրյանի «Ոսկե ծիրան» հրաշալի փառատոնին: Երևանից մեկնում եմ Ղարաբաղ: Հիմա ես այնտեղ ոչ ոքի չեմ ճանաչում` եղբորս ընտանիքից բացի: Չէ՞ որ այնտեղից հեռացել եմ 1961-ին: Գործն ինչ-որ դրան չի հասնում, քանի որ ես գալիս եմ հարազատներիս մոտ: Իսկ Երևանում ունեմ ընկերներ, որոնց հետ հետաքրքիր է նստել ու խենթություններ անել: Բայց չորս օրից ցանկություն է առաջանում վերադառնալու: Գուցե ճիշտ է այդպես, որովհետև 5-րդ օրն արդեն սկսում ես նկատել բաներ, որոնք քեզ նյարդայնացնում են: Իսկ նյարդայնացնում են զրույցները քաղաքականության մասին: Դա իմ թեման չէ:

Հ.Գ. Հայաստանում մենք հակված ենք ակնկալել բարոյական վարձատրություն բոլոր այն հայերից, որոնք ինչ-ինչ պատճառներով Հայաստանում չեն բնակվում: Վարձատրությունը շատ կոնկրետ է` Ցեղասպանության ճանաչմանն ուղղված քայլեր կամ, ծայրահեղ դեպքում, նյութական աջակցություն: Ռոման Բալայանը Երևանում ռեժիսորական բարձրագույն կուրսեր է կազմակերպել` ակնկալելով հայ ուսանողներից ստանալ միջազգային որակի մասնագետներ: Է՛լ ինչ կարող է նա տալ Հայաստանին: Մի առիթով նրա մասին գրել էին. «Ռոման Բալայանն իրեն այնպես է դրսևորում Հայաստանից դուրս, որ ամենուր կարծում են` բոլոր հայերն այնքան լավն են, որքան Ռոման Բալայանը»:

«168 ԺԱՄ»