Երկրի նախագահն էլ, վարչապետն էլ լավագույնս տեղյակ են գիտության մեջ տեղի ունեցող կոռուպցիոն երևույթներին. թող գործե՛ն

Հարցազրույց Գիտության և առաջատար տեխնոլոգիաների ազգային հիմնադրամի տնօրեն, Նուրբ օրգանական և դեղագործական քիմիայի գիտատեխնոլոգիական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող Հարություն Կարապետյանի հետ

– Գիտնականները մշտապես բողոքում են գիտության չնչին ֆինանսավորումից, Facebook-ում նույնիսկ ստեղծվել է «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» խումբը: Դուք այն քիչ գիտնականներից եք, ով ասում է, որ գիտությանը տրվող գումարները քիչ չեն: Այդ դեպքում՝ ինչո՞ւմ է խնդիրը, գումարների տեղաբաշխո՞ւմն է սխալ կատարվում, թե՞ այլ խնդիր կա:

– Գոյություն ունեցող միջոցներն արդյունավետ ծախսելու մասին է խոսքը: Այսինքն` այդ գումարներով էլ կարելի է ինչ-որ բաներ անել, իսկ այն, որ գումարը քիչ է, ակնհայտ է: Եղած գումարը մոտ 25 միլիոն դոլար է, և եթե դա ճիշտ տեղաբաշխվեր, և գումարները ճիշտ ձևով տրվեին, կարծում եմ` գիտնականների վիճակը մոտ 2-3 անգամ ավելի բարվոք կլիներ: Ակնհայտ է, սակայն, որ բազային ֆինանսավորման պարագայում շատերն ուռճացված թվեր են ներկայացնում:

– Այսինքն` սխա՞լ է բազային ֆինանսավորումը:

– Իհարկե: Բազային ֆինանսավորումն այն է, երբ մի ընդհանուր գումար են տալիս, օրինակ` ինչ-որ գիտական ինստիտուտի տնօրենի, իսկ նա այդ գումարը տնօրինում է այնպես, ինչպես ինքն է ցանկանում: Այսինքն` դուք չեք տեսնում, թե այդ ֆինանսներն ո՞ւր գնացին, արդյունավե՞տ ծախսվեցին, թե՞ ոչ: Այդտեղ պոտենցիալ կոռուպցիոն ռիսկեր կան` մեռած հոգիներ, տնօրենի հետ լավ ու վատ ծանոթ-խնամի-բարեկամ հարաբերություններ, և այլն: Ու փողերը դարձյալ սարքերի վրա չեն ծախսում: Այստեղ, իհարկե, ռիսկերը բազմաթիվ են, իսկ որ ամենակարևորն է` մեռած հոգիների պահն է:

Մյուս կողմից` եթե այդ նույն տնօրենը նույնիսկ իմանար, որ կարելի է այդ 50 ոչ լավ աշխատողներից ազատվել և այդ գումարը տալ լավ աշխատողին, նա դա չի անի, որովհետև, փաստորեն, ֆինանսավորումը գլխաքանակով է տրվում: Մի քանի տարի այդպես էր, իսկ հիմա ոչ էլ հետաքրքրվում եմ, թե ի՞նչ է կատարվում, կամ ինչպե՞ս է այդ ամենը տեղի ունենում: Մի քանի տարի առաջ` 2011թ., շատ լավ աշխատանք էի կատարել՝ բոլոր ինստիտուտները համեմատել էի ու պարզել, որ տրված գումարները շատ կամայական են տրված, այդ ամենը ոչ մարդկանց քանակից էր կախված, ոչ էլ գիտական կառույցի տարածքի մեծությունից, և այլն: Այդ ամենը կամայական էր արվում: Ստացվում է՝ գիտական ինստիտուտի այն տնօրենը, ով պետական պաշտոնատար մարմնի հետ լավ հարաբերություններ ունի՝ նա շատ գումար է ստանում:

Ավելին, մեկ այլ հարց էլ այն է, թե տվյալ ինստիտուտի ներսում` տնօրենի հետ, աշխատակիցներից ով լավ կամ վատ հարաբերություններ ունիգ իսկ մեռած հոգիների մասին նույնիսկ չխոսեմգ Այսինքն` ընդհանուր ինչ-որ մի գումար է գնում ինստիտուտ, իսկ այդ գումարների արդյունավետության և տնօրինման մասով լուրջ բացթողումներ կան: Սակայն ի սկզբանե պետք է այնպես հարցը դրվի, որ նման բաներ չլինեն:

– Նշեցիք, որ բազային ֆինանսավորումն այդքան էլ ճիշտ չէ, այս դեպքում ինչպե՞ս պետք է կազմակերպվի ֆինանսավորումը:

– Թեմատիկ ֆինանսավորում պետք է լինի: Հիմա գիտնականը կախված է տնօրենից ու վերադասից, իսկ թեմատիկ ֆինանսավորման ժամանակ տնօրենն ու ադմինիստրացիան են կախված լավ գիտաշխատողից: Այսինքն` թեմատիկ ֆինանսավորման սկզբունքի դեպքում տնօրենը պետք է շահագրգռված լինի, որ լավ թեմաները շատ լինեն, կամ նման լավ թեմաներով գիտնականներին բերեն իրենց ղեկավարած ինստիտուտ, որպեսզի ավելի շատ գումարներ գան ինստիտուտ, և իր վիճակն էլ ավելի լավանա, թեկուզ հենց սոցիալական վիճակը լավանա:

Իսկ բազային ֆինանսավորման դեպքում տնօրենն ինքն է որոշողը դառնում: Բացի այդ, բազային ֆինանսավորման ժամանակ մեկ այլ խնդրի հետ էլ ենք բախվում. ինստիտուտի ղեկավարները, իհարկե, ոչ բոլորը, գիտնականների լավ աշխատանքին նպաստելու և պայմաններ ստեղծելու փոխարեն, ընդհակառակը` խնայողություններ են անում, օրինակ` հոսանքի փող են խնայում, և այլն: Իսկ այդ խնայողությունների մասին ոչ մեկը, բացի տնօրենից և հաշվապահից, չգիտեն: Այսինքն` շատ կարևոր է, թե ո՞վ՝ ումի՞ց է կախված, դա է ամբողջ տարբերությունը:

Իրականում վարչասպասարկող անձնակազմն իսկապես պետք է սպասարկող լինի, ոչ թե թելադրող: Կարծում եմ` Հայաստանում ընդամենը մեկ-երկու գիտական կառույցներ կան, որոնք պետք է բազային ֆինանսավորում ունենան, որոնցից մեկը, օրինակ, Բյուրականի աստղադիտարանն է, որին պետք է ուղղակի գումարներ տալ` դիտակների համար, ինչպես նաև գրադարաններին պետք է գումար հատկացնել` գրականություն գնելու համար, և այլն:

– Ըստ Ձեզ` Հայաստանում ավելի շատ ուշադրություն են դարձնում մեգածրագրերին, իսկ Դուք դրան այդքան էլ կողմ չեք, ինչո՞ւ:

– Նախ` որովհետև այդ մեգածրագրերը, Աստված գիտի, թե ե՞րբ կսկսեն գործել և հաջողություն ունենալ, իսկ այդ ընթացքում հայտնի էլ չէ, թե դեռ որքան շատ փող կծախսվի: Օրինակ, մոտ 10-12 տարի է՝ խոսվում է արագացուցչի ծրագրի մասին («Քենդլ» ծրագրի առաջին փուլի` AREAL արագացուցչի մասին է խոսքը.- Լ.Մ. ), ո՞ւր ենք հասել, դեռ մի 12 տարի էլ կխոսենք այդ մասին, իսկ այդ ժամանակ միգուցե արդեն այդ ամենն այլևս անհրաժեշտ չլինի: Վերջերս տեղեկություն կարդացի այն մասին, որ արդեն շատ կոմպակտ արագացուցիչներ են ցուցադրել Ամերիկայում: Իհարկե, ես չգիտեմ, թե դրանք որքա՞ն կարժենան, սակայն վստահ եմ՝ կլինեն 5-10 մլն դոլարից ոչ ավելի, ոչ թե մոտ 150-200 մլն, ինչպես մեր պարագայում են պատրաստվում ծախսել:

Վերջիններս մեծ խնդիրների լուծման համար են, սակայն ես` լինելով մասնագետ, կարող եմ միարժեքորեն ասել, որ Հայաստանում նմանատիպ խնդիրներ չկան: Այսինքն` չկա խնդիր, որ այդ արագացուցիչն օգտագործենք: Ստացվում է` այժմ այդ արագացուցիչը պետք է սարքենք, հետո պետք է դրա համար կադրեր պատրաստենք, խնդիրներ հնարենք, որպեսզի այդ արագացուցիչն աշխատեցնենք, ինչը մոտ 30-40 տարի կտևի:

Իմ նեղ մասնագիտացումը հենց դա է, և ես պետք է այդտեղ աշխատեի` այդ ռենտգենյան ճառագայթման նյութի ուսումնասիրության համար, բայցգ Ես գիտեմ՝ ինչ խնդիր կա Հայաստանում. կա փոքր խնդիր, որը մեր ունեցած սարքերով լուծում ենք: Իհարկե, ես շատ կուզենայի, որ Հայաստանում ունենայինք նման մեծ խնդիրներ, որոնց համար կկիրառեինք այդ հսկա արագացուցչի հզորությունը, բայց այնպիսի խնդիրներ, որ այդ հզոր սարքն օգտագործվի՝ այսօր Հայաստանում չկա:

Ես երկու գիտնականների եմ ճանաչում, որոնք արագացուցիչ ունեցող երկրների առաջարկած խնդիրները լուծել են, նրանցից մեկը շուտով կվերադառնա Թայվանից: Այսինքն` այդ արագացուցիչ ունեցող երկրները հրավիրել են մեր գիտնականներին, վճարել են, հումք են տվել, մի քանի ամիս էլ պահել են այդտեղ, և մեր գիտնականներն իրենց խնդիրը լուծել են և հետ են վերադառնում: Այսինքն՝ եթե մեր խնդիրները շատ լինեին՝ գուցե նման արագացուցիչ ունենալու մասին արժեր մտածել: Այժմ դրա կարիքը չկա:

– Ստացվում է, որ անիմաստ են այդ ամբողջ ծախսերը:

– Իմ կարծիքով՝ այո՛: Կապրենք՝ կտեսնենք: Մոտ 10 տարի է՝ այդ մասին են խոսում, դեռ մի 10 տարի էլ կխոսեն, ոչինչ չի լինի, կարծեմ անգամ հողահատկացում էլ դեռ չեն արել, բայց փողերը գնում ենգ Իսկ այդ գումարները կարելի է ուղղել ցանկացած տեղ, օրինակ` գիտնականների ցածր աշխատավարձերի բարձրացմանը: Ամենացավոտ հարցն այսօր գիտության մեջ հենց աշխատավարձի ցածր լինելու խնդիրն է, և, եթե չեմ սխալվում՝ մեր հանրապետությունում գիտնականներից ավելի քիչ փող ստացող չկա:

– Դուք ղեկավարում եք Գիտության և առաջատար տեխնոլոգիաների ազգային հիմնադրամը, որը գործում է արդեն մոտ 17 տարի: Ֆինանսների բաշխման Ձեր փորձով կկիսվե՞ք մեզ հետ:

– Մեզ մոտ, ի տարբերություն ընդհանրապես գիտության ոլորտին հատկացող ֆինանսավորման, ամեն ինչ մրցույթով է և գիտական անկախ փորձաքննության արդյունք է: Մենք հարգում ենք փորձագետի կարծիքը, եթե փորձագետը ձեզ լավ գնահատական է տվել, որքան էլ ես ձեզ չսիրեմ, միևնույն է՝ այդ գումարը կտամ, իսկ եթե լինի հակառակը, որքան էլ սիրեմ ձեզ, իսկ փորձագետը ձեզ ցածր գնահատական տա՝ ձեզ գումար տալ չեմ կարող: Այսինքն` մեր ցանկացած աջակցությունը՝ լինեն դրանք հետազոտական աշխատանքի, սարքավորումների, գործուղումների, կոնֆերանսների համար և այլն, անկախ գիտական փորձաքննության արդյունքով է տրվում:

– «Անկախ փորձաքննություն» ասվածը Հայատանում միշտ հակասական գնահատական է ստանում, ոչ բոլորն են հավատում փորձաքննության անկախ լինելուն:

– Աշխարհում ուրիշ ձև չկա: Մեզ մոտ տեղի և, հիմնականում, արտասահմանցի փորձագետներն են տալիս իրենց գնահատականները, իսկ նրանց տված գնահատականների տարբերությունը մեծ չէ: Այսինքն` պետք է ընտրել փորձագետին, իհա՛րկե, ոչ բոլորը կարող են լինել փորձագետ: Կան մարդիկ, որոնց մենք երբեք չենք դիմում փորձաքննություն կատարելու համար, սակայն կան նաև մարդիկ, ովքեր, եթե անգամ մեզ դիմել են՝ երբեք փող չեն ստանա, քանի որ ինչ-ինչ խարդախություններ են կատարել, և եղել են դեպքեր, որ բռնել ենք, կան նաև այնպիսիները, որոնք անգամ խայտառակության աստիճանի են հասել…

– Նախագահական ընտրությունների ամենաթեժ օրերին Դուք հետ վերադարձրեցինք 2008թ. ՀՀ նախագահի կողմից տրված Ձեր մրցանակը` որպես մասնագիտական արժանապատվության և բողոքի նշան: Ինչո՞ւ այդպես միանգամից որոշեցիք Ձեր մրցանակը վերադարձնել: Ինչո՞վ էր դա պայմանավորված:

– Նախ` կոռուպցիան գիտության մեջ: Ես դիմել եմ և՛ նախագահին, և՛ վարչապետին և՛ տարբեր կառույցների ղեկավարների, և բոլորն էլ ականջի ետև են գցել այդ ամենը: Արդյո՛ւնքում` եկել եմ այն եզրակացության, որ ինչ-որ կա այժմ՝ կոռուպցիոն այդ բոլոր գործընթացները հովանավորվում են իրենց կողմից: Իրենք ամեն ինչն էլ շատ լավ գիտեն: Իմ հոդվածներում ու նամակներում այնքան մանրամասն է գրված այդ ամենի մասինգ Եթե այն մարդը, որը բաշխում է գիտության ֆինանսավորումը, իրենց «թայֆայից» է և նման ձևով է իր գործունեությունը շարունակելու, թող անի, ես էլ ասացի` ձեր նվերն էլ ձեզ` փողն էլ, մրցանակն էլ հետը: Էլ ճար չկար, էլ ի՞նչ անեի:

Մեռանք այդ ամենի մասին գրելով, թող ինձ ասեն՝ դու սխալ ես գրել, բայց ինչ-որ մեկը ասե՞լ է ինչ-որ նման բան, ընդհակառակը` սկսել են ճնշումներ գործադրել, որոնք հիմա էլ կան: Իհարկե, այստեղ գիտնականներին տրվող աշխատավարձերի չափը ևս խոսում է ընդհանրապես վերաբերմունքի մասին, իսկ գիտության նկատմամբ վերաբերմունքը շատ վատ է: Այս կոպեկներով ինչպե՞ս կարելի է նորմալ աշխատել, ավելի լավ է՝ փակեք, ու վերջ: Իսկ երբ ասում են՝ փող չկա… ինչպե՞ս թե չկա, կա՛…

Օրինակ, երկրի նախագահն ասում է նույնը, ինչ ես էի ասում, այն է՝ փողերն արդյունավետ ծախսելու մասին մտածեք: Է, ո՞վ պետք է մտածի, նա այդ ամենը երիտասարդ գիտնականներին է ասում, բայց այդ երեխեքն ինչպե՞ս պետք է մտածեն փողերի արդյունավետության մասին: Դրա համար կառավարություն կա, նախագահ կա, նախագահի վերահսկողականը կա: Նախագահի վերահսկողականի հաշվետվությունը, ահա՛, սեղանիս դրված է (ցույց է տալիս փաստաթուղթը.- Լ.Մ.), այդ ես չեմ հնարել, իրենց կառույցներն են դա պարզել ու սարսափելի բաներ են գտել ու արձանագրել:

Է, տեղյակ եք, ուրեմն՝ գործե՛ք: Գիտությունը մի փոքր բնագավառ է, եթե ուզենան` նորմալ կլինի ամեն ինչ: Կամ, վարչապետը (Տիգրան Սարգսյանը.- Լ.Մ.) իր ամեն ելույթի մեջ գիտության մասին այնպիսի՜ բառեր է ասում, որ փշաքաղվում ես, թե էս ոնց է մտածում գիտության մասին, մտածում եմ՝ կարո՞ղ է մենք ենք գիժ… Բայց… բառերից այն կողմ` ոչ մի բան: Վարչապետը կանչել էր ինձ 2011թ., և ես 2-2.5 ամիս շարունակ շաբաթը 2-3 անգամ 2-3 ժամ աշխատել եմ նրա վերահսկողական բաժնի հետ` գիտության ոլորտում այդ կոռուպցիոն տեղերը ցույց տալու համար, ու ցույց եմ տվել, ավելին՝ հսկայական տեղեկանք եմ կազմել կոռուպցիաների մասին, որը վարչապետի սեղանին է դրված, մինչև հիմա պետք է խորհրդակցություն անի այդ մասին: 2-3 տարի է արդեն անցել՝ ինչի՞ չի անում: Ինչո՞ւ չեն ընթացք տալիս: Մինչև հիմա ասում են՝ խորհրդակցություն պետք է անենք այդ բոլոր հարցերի շուրջ:

– Այս պայմաններում մեր երկրի և գիտության վիճակն ինչպե՞ս պետք է լինի:

– Էլ ի՞նչ եք ուզում, էլ ոչ մի բան էլ չի լինի, ո՞նց պետք է լինի… Այսինքն` ինչ որ անում է այսօր Գիտության պետական կոմիտեն, նախ` լավ է անում, հետո էլ՝ ինչ կարող է՝ դա էլ անում է, ո՞վ է ձեռքից բռնել, թե` այսպես մի արա: Իհարկե, գիտությունը վերացնելը հեշտ գործ չէ: Գիտնականը դա մարդու տեսակ է, ինչպես կոմսոմոլը, գիտնական տեսակի մարդիկ միշտ էլ կան ու կլինեն հայերի մեջ: Հայերի մեջ, հատկապես երիտասարդների մեջ, շատ տաղանդավոր մարդիկ կան, ճիշտ է՝ գնում են, բայց միգուցե հետո հետ գան: Հույս ունենանք, որ վիճակը կլավանա…

Իշխանությունները եթե իրենց վերաբերմունքը չփոխեն, անընդհատ այսպես իներցիայով կգնանք. իշխանություններից այսօր բացարձակապես հույս չկա, օֆշորից ու Մաքսային միությունից են մենակ խոսում, ի՞նչ գիտություն, ի՞նչ բան… Մաքսային միություն են մտնում, քնում-զարթնում ենք, ու պարզում ենք, որ Ռուսաստանում ենք ծնվել արդեն:
«168 ԺԱՄ»