Կա’մ… կա’մ: Ե’վ: Իսկ գուցե՝ ո’չ… ո՞չ
Եվրամիությո՞ւն, թե՞ Եվրասիական միություն: Այս հարցի պատասխանը գտնելն այնքան էլ դյուրին չէ: Քաղաքական ուժերը, քաղաքագետները տարբեր, որպես կանոն` իրարամերժ հիմնավորումներ են ներկայացնում` հօգուտ այս կամ մյուս միությանն անդամակցելու: Սակայն հիմնավորելու համար ընտրությունը` պետք է ունենալ անհրաժեշտ երկու «ատրիբուտ»` ա) հրավեր` անդամակցել Մաքսային միությանը (որը չկա) և բ) Ասոցացման համաձայնագրի հիմնական տեքստը: Այն դեռևս հրապարակված չէ: Ամեն դեպքում, զրույցը Երևանի մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանի, քաղաքագետ Երվանդ Բոզոյանի և «Համագործակցություն` հանուն ժողովրդավարության» կենտրոնի նախագահ Ստեփան Դանիելյանի հետ թույլ է տալիս հնարավորինս լավ պատկերացնել, թե ի՞նչ կշահի կամ կկորցնի Հայաստանը` ստորագրելով Ասոցացման համաձայնագիրը:
– Որպես կանոն` Ասոցացման համաձայնագրի նախաստորագրումը և Մաքսային միության հնարավոր անդամակցությունը քաղաքական ուժերը, քաղաքագետները ներկայացնում են հակադրության մեջ` կա՛մ…կա՛մ: Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն Ալեքսանդր Իսկանդարյանն իր ասուլիսում մերժեց կա՛մ…կա՛մ ձևաչափը. «Մեզ ո՛չ կանչում են Եվրամիություն (ԵՄ), ո՛չ էլ Մաքսային միություն (ՄՄ), իսկ ԵՄ-ի և ՄՄ-ի հետ համագործակցության ձևաչափերը միանգամայն համատեղելի են»:
Բորիս Նավասարդյան.- Նախ` համաձայն չեմ, որ քաղաքական ուժերը քննարկում են այդ հարցերը և ներկայացնում իրենց դիրքորոշումները: Չեմ լսել նրանց միջև որևէ բանավեճ կամ կոնկրետ դիրքորոշում`այս թեմայով: Եվ դա՛ է խնդիրը, որ մեր քաղաքական վերնախավը, որը, ենթադրվում է, պետք է որոշումներ կայացնի, կարծիք չունի կամ այդ կարծիքը թաքցնում է: Ինչ վերաբերում է կա՛մ…կա՛մ-ին, դա շեղում է բովանդակությունից, քանի որ եթե Ասոցացման համաձայնագրի (ԱՀ) հետ կապված գործընթացը հստակ է, ապա Եվրասիական միության հետ կապված որևէ գործընթաց, որին գործնականում մասնակցում է Հայաստանը, որտեղ Հայաստանի հեռանկարները հստակ ձևակերպված են, չկա: Այս դեպքում իրո՛ք պարզ չէ` Հայաստանին Եվրասիական միությունում ցանկանո՞ւմ են տեսնել, թե՞ ոչ: Ստացվում է` կա՛մ…կա՛մ ասելով` մենք ընտրություն ենք կատարում շատ կոնկրետ գործընթացի և ոչ կոնկրետ գործընթացի միջև:
Ստեփան Դանիելյան.- Ես շատ կցանկանայի համաձայնել պարոն Նավասարդյանի հետ և կուզենայի, որ մենք ընդհանրապես բոլոր երկրների հետ տնտեսական հարաբերություններ ունենայինք և, որ իրավիճակն այնպիսին լիներ, որ մենք որքան հնարավոր է և՛…և՛-երի մեջ մտնեինք:
Բորիս Նավասարդյան.- Ներեցեք, բայց և՛…և՛-ը նույնքան շեղում է մեզ, որքան կա՛մ…կա՛մ-ը:
Ստեփան Դանիելյան.- Սակայն իրավիճակն, ըստ իս, այլ է: Կա՛մ…կա՛մ-ը , և՛…և՛-ը մեզնից կախված չեն: Երբ Սերժ Սարգսյանն այցելել էր Լեհաստան, այդ երկրի նախագահը շատ կտրուկ դրեց կա՛մ…կա՛մ-ի հարցը: Կա՛մ…կա՛մ-ի հարցը երբեմն բավականին սպառնալից է հնչում Ռուսաստանից: Հասկանալի է, որ սա առաջին հերթին` քաղաքակրթական ընտրություն է. կան եվրոպական արժեքներ, որոնք մեզ տալիս են զարգացման հնարավորություն, և կա մեր անվտանգության խնդիրը: Ես կարծում եմ, որ Ռուսաստանը և Արևմուտքը տարբեր քաղաքակրթություններ են, և, որոնք, բնականաբար, ունեն տարբեր անվտանգության համակարգեր:
Հիշենք 2008-ի դեպքերը, երբ Վրաստանը միանշանակ ընտրություն կատարեց` նրանց պետական դրոշների կողքին ԵՄ դրոշներն էին, սակայն կատարվեց այն, ինչ կատարվեց, և ո՛չ ԵՄ-ն, ո՛չ ԱՄՆ-ը չկարողացան որևէ ձևով միջամտել իրավիճակին: Իմ կարծիքով, մենք ողբերգական ընտրության առաջ ենք կանգնած: Եվ այդ վիճակն ավելի է սրվում, քանի որ քաղաքական ուժերն անգամ դիրքորոշում չունեն այս հարցի շուրջ, իսկ խոսել այսօրվա ոչ ադեկվատ իշխանությունների մասին, ավելորդ է: Ինձ համար միանշանակ հոգեհարազատ են եվրոպական արժեքները, ավելին, առանց այլընտրանքի են, սակայն մենք պետք է շատ լուրջ քննարկենք իրավիճակն անվտանգության տեսակետից ևս և աշխատենք ոչ մակերեսային եզրակացություն անել:
Երվանդ Բոզոյան.- Ես համաձայն եմ կոլեգաներիս հետ. Հայաստանի քաղաքական վերնախավն ուղղակի անպատասխանատու վիճակում է և որևէ տեսակետ անգամ չունի: Իշխանությունները վարում են օրվա կուրսի քաղաքականություն, փորձում են մանևրել Ռուսաստանի և ԵՄ-ի միջև: Իսկ սա կարող է հանգեցնել ո՛չ…ո՛չ… կարգավիճակին: Արևմտյան, եվրոպական արժեքները` երկիրը փոխելու առումով, այլընտրանք չունեն: Բայց մենք ունենք աշխարհաքաղաքական խնդիր. եթե Հայաստանը միակողմանի դիրքորոշում գրավեց` հօգուտ Ռուսաստանի կամ ԵՄ-ի, մենք լուրջ պրոբլեմ կունենանք հակառակ կողմից: Եթե կողմնորոշվում ես դեպի արևմտյան համակարգ, անխուսափելիորեն հայտնվում ես հակառուսական տիրույթի մեջ և անխուսափելիորեն հարվածներ ես ստանում Ռուսաստանից (Ստեփանը նշեց. հիշենք 2008-ի Վրաստանի դեպքերը: Այդ երկիրը կորցրեց Աբխազիան և Օսեթիան):
Եթե մենք անգամ կոմպրոմիսի գնանք և Ղարաբաղը զոհաբերենք` հանուն արևմտյան կողմնորոշման, Ռուսաստանն օբյեկտիվորեն ամեն ինչ կանի, որ Հայաստանը կազմալուծվի: Ռուսաստանը մեզ աջակցում է, որովհետև իր պատկերացումներով` Հայաստանն այն երկիրն է, որը թույլ չի տալիս, որ այս ռեգիոնը դուրս գա Ռուսաստանի ազդեցության ոլորտից: Եթե ուզում ենք դուրս գալ այդ ազդեցությունից, ՌԴ-ի համար միևնույն կդառնա` Ղարաբաղը կլինի Ադրբեջանի՞, թե՞ Հայաստանի կազմում: Հետևաբար, ըստ իս, Հայաստանի պետականության կայացման դաշտն աշխարհաքաղաքական իմաստով պետք է լինի Ռուսաստան և Արևմուտք համադրության տիրույթում: Ինչ պայմանագիր էլ կնքվի, պետք է կարևորվի այն, որ որևէ դրույթ չպետք է սահմանափակի մեր երկրի ինտեգրացիոն պրոցեսներն այլ տարածաշրջաններում:
– ԱԺ պատգամավոր Հրանտ Բագրատյանը մեր թերթին տված հարցազրույցում, անդրադառնալով ընտրություն կատարելու մեխանիզմին` ասել էր. «Խնդիրը պետք է հանրաքվեի դրվի»: Եթե հրապարակվի Ասոցացման համաձայնագիրը, և ՀՀ քաղաքացիները տիրապետեն տեղեկատվությանը` ինչ է առաջարկվում Հայաստանին, չե՞ք կարծում, որ անվտանգության խնդիրն աչքի առաջ ունենալով` որոշում կընդունվի` հօգուտ Մաքսային միության:
Բորիս Նավասարդյան.- Վերանալ հանրաքվե անցկացնելու ավանդույթից, կարծում եմ` չենք կարող: Սակայն հանրաքվե անցկացնելու համար երկու անհրաժեշտ նախապայման կա` ա) դրան պիտի մասնակցեն իրազեկ քաղաքացիները, որոնք գիտեն` ինչին են ասում` «այո» կամ «ոչ», բ) պետք է ունենանք այնպիսի համակարգ, որը երաշխավորում է քաղաքացիների ազատ կամարտահայտման հնարավորությունը: Նման համակարգ չունենք, հետևաբար` հանրաքվեն ոչինչ չի տա: Այսօր խոսել հանրաքվեի մասին, որ մենք կարող ենք հոկտեմբերին այն անցկացնել և նոյեմբերին որոշել` նախաստորագրո՞ւմ ենք, թե՞ ոչ, իրատեսական չէ:
Հետաձգել նախաստորագրումը` կնշանակի` բոլորի համար, այդ թվում` Ռուսաստանի, ընկալվել` որպես անլուրջ երկիր: Այլ կերպ ասած` նշանակում է` ջնջվել աշխարհի քաղաքական քարտեզից` որպես որոշում կայացնելու ունակություն ունեցող երկիր: Հասկանալի է, որ ցանկացած նման գործընթաց ունի ռիսկեր: Դրանք պետք է հստակ հաշվարկել: Պետք է հաշվարկել ոչ միայն հնարավոր պատերազմի ռիսկն Ադրբեջանի հետ, այլև հեղինակազրկվելու ռիսկը:
Երվանդ Բոզոյան.- Եթե ունենք տարբերակ` չստորագրվել և խայտառակվել, ամեն դեպքում` խայտառակվելն ավելի անվտանգ է:
Բորիս Նավասարդյան.- Ցավոք, այս դեպքում մենք կարող ենք հույս դնել միայն իշխանության որոշման վրա: Այլ բան է, որ հասարակությունը կարողանա ստիպել իշխանություններին` ընդունել այնպիսի որոշում, որը լավագույնս սպասարկում է ազգային շահերը: Նման միություններին միանալ` նշանակում է` զիջել պետության ինքնիշխանության մի մասը: Եթե դու զիջում ես քո ինքնիշխանության մի մասը մի՛ համակարգում, դու այդ նույն մասն ուրիշ տեղ չես կարող զիջել: Այստեղ մեկը մյուսին բացառող բան կա: Բայց դու չես կարող բացառել ինտեգրացիան: Կարծում եմ, որ Ասոցացման համաձայնագրում չկա դրույթ, որը կսահմանափակի ինտեգրացիոն երկկողմանի հարաբերությունները որևէ երկրի հետ:
Անգամ կարծում եմ, որ Հայաստանին հնարավորություն կտրվի համագործակցել այնպիսի երկրների հետ, որոնց դեմ սանկցիաներ են կիրառվում. նկատի ունեմ Իրանը: Ասոցացման համաձայնագրում էներգետիկ անվտանգությունը կարևորագույն դրույթներից է: Համաձայնագիրը չի խոչընդոտի նաև մնալ անվտանգության այն համակարգում, որն այս պահին կամ էլ մոտակա ժամանակում այլընտրանք չունի: ՀԱՊԿ-ն այլընտրանք չունի:
Երվանդ Բոզոյան.- Ինչո՞ւ մինչև այսօր ԱՀ տեքստը հրապարակված չէ: Ես չեմ կարող համաձայնել կամ չհամաձայնել պարոն Նավասարդյանի ասածին, քանի որ չգիտեմ` դա ի՞նչ փաստաթուղթ է: Եթե այդ համաձայնագրով չեն սահմանափակվում Հայաստանի հետագա ինտեգրացիոն պրոցեսներն այլ տարածքներում, ինքս խնդիր չեմ տեսնում: Չմոռանանք մի խնդիր. Հայաստանը պատրաստվում է ստորագրել (եթե ստորագրի) մի փաստաթուղթ, իսկ Ադրբեջանը` ոչ: Ռուսաստանի համար վտանգավոր դիսբալանս է առաջանում: Պետք է պահանջենք, որ Հայաստանի իշխանությունները հրապարակեն այդ փաստաթուղթը, և մենք հասկանանք` ո՞րն է ճիշտ քայլը:
Ստեփան Դանիելյան.- Հայաստանն ու Ադրբեջանը` որպես հակամարտող կողմեր, միշտ եվրոպական կառույցների հետ համագործակցում են սինքրոն: Միաժամանակ մտել են ԵԽ, ԵԱՀԿ, և դա շարունակվել է մինչև հիմա: Հիմա առաջացել է ասինքրոն վիճակ. Հայաստանը գնում է ստորագրելու, Ադրբեջանը` ոչ: Ի տարբերություն Հայաստանի` Ադրբեջանը տնտեսական կապերով ավելի շուտ կապված է արևմտյան աշխարհի հետ, և, չլինելով ՀԱՊԿ-ի անդամ, Ադրբեջանը թայմ-աութ է վերցնում:
Ինչպիսի՞ հաշվարկ է արել Ադրբեջանը, որ իր տարիներ ի վեր տարվող քաղաքականությունը պաուզա է վերցրել: Եվ հարց է առաջանում` ինչո՞ւ է ԵՄ-ն մեղմ վերաբերվում Ադրբեջանի դիրքորոշմանը: Այս հարցերը չարժե հանրաքվեի դնել, սակայն շատ խորը հանրային քննարկումներ պետք է լինեն: Առավել ևս, որ ունենք հասարակության գոնե մեկ տոկոսի վստահությունը չունեցող, վարկաբեկված իշխանություն, որն ի վիճակի չէ նման պատասխանատու քայլին ադեկվատ արձագանքել:
– Մի բան շեշտում են բոլորը՝ Մաքսային միություն մեզ ոչ ոք չի հրավիրում: Այդ դեպքում ինչո՞վ բացատրել Ռուսաստանի լարված արձագանքը հնարավոր նախաստորագրմանը. Հայաստանը ՄՄ չի հրավիրվում, սակայն Ռուսաստանն անուղղակի սանկցիաներ է կիրառում` թանկացնելով գազը, Ադրբեջանին զենք վաճառելով:
Բորիս Նավասարդյան.- Մենք սահմանային փուլ ենք հասել, երբ պիտի տասնամյակ տևող գործընթացն իր ավարտին հասնի: Դա ձեռնտու չէ Ռուսաստանին. նրա ազդեցության ոլորտները սեղմվում են: Եվ նշված ոչ պաշտոնական սանկցիաները Հայաստանի դեմ միտված են ոչ թե Հայաստանին ներքաշելու ՄՄ, այլ` որպեսզի խանգարվի նախաստորագրման գործընթացը, և մենք մնանք անորոշության մեջ: Ադրբեջանը կարող է իրեն թույլ տալ մնալ անորոշության մեջ (նրա տնտեսական զարգացման ներքին ռեսուրսները զգալի են), Հայաստանը կարող է մի 5 տարի էլ ամբողջ տարածքը փորել, հանքերի եղածը հանել, վաճառել, սակայն դա երկրի զարգացման չի բերում:
Մենք սպասելու ռեսուրս չունենք: Գոյատևման որևէ այլ ծրագիր մեզ չի առաջարկվել: Կա միջազգային ավանդույթ` քանի բանակցվում է մի փաստաթուղթ, այն չի հրապարակվում. ցանկացած քննարկում կարող է խանգարել բանակցային պրոցեսին: Իշխանություններն, ասենք այսպես, «իրենց խոսքերով» կարող են ներկայացնել ԱՀ տեքստը: Մեր իրազեկման երկրորդ աղբյուրը Արևելյան գործընկերության ճանապարհային քարտեզն է: Այն գրեթե 100 տոկոսով ներկայացնում է այն ուղղությունները, ոլորտներն ու լուծումները, որոնք առաջադրվում են Արևելյան գործընկերության շրջանակներում` ԵՄ կողմից: Այս փաստաթղթի ընթերցումը բավարար հիմք է տալիս հասկանալու` ինչպիսի՞ բովանդակություն կարող է ունենալ Ասոցացման համաձայնագիրը:
Երվանդ Բոզոյան.- Ուղղակի ապշած եմ` ինչո՞ւ չի կարելի հրապարակել փաստաթուղթը: Եթե մենք մոտեցել ենք պայմանագրի կնքմանը, վերջին օ՞րը պետք է իմանանք` ինչի՞ մասին է խոսքը: Պետք է հրապարակվի բազային փաստաթուղթը, պետք է հրապարակվի` որ կետերի շուրջ համաձայնության դեռևս չեն եկել: Եթե ստորագրենք ԱՀ-ն, Հայաստանում գործող համակարգը հրաշքով չի փոխվի: Նախագահը մնալու է նույնը, ԱԺ նախագահը` ևս, ՀՀԿ-ի մոնոպոլիան չի փոխվելու: ԱՀ նախաստորագրելու դեպքում Հայաստանի իշխանությունները ԵՄ-ից ակնկալում են 1,5 միլիարդ եվրոյի գրանտ: Բայց մենք ՌԴ-ից ստանում ենք տարեկան 2,5-3 միլիարդ տրանսֆերտ, որն, ի տարբերություն գրանտի, գալիս է շատ դիվերսիֆիկացված` միասնական խողովակով: Հայաստանը փաստացի թոշակառու պետություն է: ԱՀ-ն ստորագրելու դեպքում էլ Եվրոպան իր շուկաները չի բացելու մեր առաջ:
Մենք հիմա, ըստ էության, նորմալ վիճակում ենք. ինչո՞ւ ենք մեզ մեջտեղ նետել ու պայքարում մի բանի համար, ուր մեզ չեն կանչել: Մեր ժողովուրդը պետք է փորձի իր ներքին խնդիրները լուծել` եվրոպական արժեքների մաքսիմալ կիրառությամբ, այլ ոչ թե արհեստական խնդիրների մեջ ընկնի: Եթե, իհարկե, մազոխիստ չենք:
– Ի՞նչ եք կարծում, Հայաստանի իշխանությունները կստորագրե՞ն Ասոցացման համաձայնագիրը: Հատկապես որ` դա կնշանակի` սահմանափակել սեփական ազդեցությունը տնտեսական, քաղաքական դաշտում, վերանայել ազդեցության չափը:
Ստեփան Դանիելյան.- Պետք է ենթադրել, որ «իշխանություններ» ասելով` նկատի ունեք երկրի նախագահին, վարչապետին, ԱԺ նախագահին, դատական, մյուս ինստիտուտները: Մենք այդ ամենը չունենք: Ունենք մի մարդ և նրա շուրջ հավաքված մի քանի կասկածելի գիտելիքների տեր մարդիկ, որոնք ինչ-որ հարցեր են քննարկում: Ուրեմն պետք է հարցն այսպես դնենք` այդ մի խումբ մարդիկ պատրա՞ստ են գրագետ, ճիշտ որոշում ընդունել:
Նրանք պատրաստ են ցանկացած որոշումների, առավել ևս, որ այդ որոշումների համար երբեք պատասխանատվություն չեն կրել: Մի քանի տարվա մեջ մի քանի 100.000 բնակչություն փախչի երկրից, տնտեսությունը քայքայվի, և ոչ մի պատասխան, բացատրություն անգամ չեն տալիս: Այդ մարդիկ շատ բաների են պատրաստ. նրանց հոգեբանությունն ինձ անհասկանալի է: Դա սթափ հոգեբանություն չէ: Նրանց որոշումների մոտիվները հասկանալի չեն: Այս իշխանությունն անմեղսունակ է, չկան ինստիտուտներ, որոնք ունակ են որոշումներ կայացնել: Ինձ այս պահին միայն անվտանգության հետ կապված հարցերն են հետաքրքրում: Կան հարցեր, կան սցենարներ, որոնց մասին ես իշխող խմբավորման պատասխանատուների բացատրություններ եմ ցանկանում լսել: Մենք պետք է ստանանք ժամանակ` խնդիրը լրջորեն քննարկելու համար: Եվ այդ ժամանակի ընթացքում փոխենք այս իշխանություններին:
Երվանդ Բոզոյան.- Հրաշալի տարբերակ է, սակայն` դժվար իրագործելի:
Բորիս Նավասարդյան.- Ես կասեի` անիրատեսական:
«168 ԺԱՄ»
