Ֆունդամենտալ գիտությունը հարուստի խաղ է, պետք է ուշադրություն դարձնել տեխնոլոգիաների վրա

Մեկ շաբաթով Հայաստան է ժամանել ԱՄՆ-ում գտնվող «Honda» գիտահետազոտական ինստիտուտի նյութագիտության բաժնի գլխավոր գիտնական և նախագծերի ղեկավար, դոկտոր Ավետիք Հարությունյանը: Արդեն շուրջ 11 տարի է` նա աշխատում է «Honda»-ում և դա, ըստ նրա` միակ վայրն է, որտեղ այդքան երկար է աշխատել: Ավետիք Հարությունյանն ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի Ռադիոֆիզիկայի ֆակուլտետը, «Քվանտային էլեկտրոնիկա» մասնագիտացմամբ, որից հետո ասպիրանտուրայում աշխատել է պինդ մարմնի ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի ուղղությամբ: Հետագայում նա մեկնել է արտերկիր, որտեղ էլ շարունակել է մասնագիտանալ նանոտեխնոլոգիաների ոլորտում:

Նա հեղինակ է ավելի քան 120 գիտական հրապարակումների և 67 արտոնագրերի, և հանդես է եկել ավելի քան 40 հրավիրյալ դասախոսություններով: Մեզ հետ զրույցում գիտնականը նշում է, որ իր գործունեությունը սկսել է Գյումրիում գործող «Մագնոն» ընկերությունում, որտեղ աշխատել է շուրջ երկու տարի, այնուհետև տեղափոխվել է Երևան և շարունակել իր աշխատանքը` Աշտարակի ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտում, իսկ 1992 թվականին տեղափոխվել է Մոսկվա` Քիմֆիզիկայի ինստիտուտ, իսկ 1999 թվականին հրավեր է ստանում Փենսիլվանիայի համալսարանից (ԱՄՆ) և տեղափոխվում է այնտեղ, սկզբում` փորձնական, ապա` երկար ժամանակով: Այնուհետև մի համաժողովի ժամանակ, զեկուցում կարդալիս, նկատում են նրան և հրավիրում են «Honda» ընկերություն, որտեղ աշխատում է մինչ օրս:

– Պարոն Հարությունյան, ինչպե՞ս հաջողվեց անցնել այդ ճանապարհը և հայտնվել բավականին հեղինակավոր ընկերությունում:

– Այն ժամանակ, երբ Մոսկվայում էի, բացի լաբորատորիայի ղեկավարումը` սկսեցի ուսումնասիրել նանոկառուցվածքները, այդ ժամանակ` 1993-1994 թվականներին, մենք փորձում էինք այդ նանոկառուցվածքներն օգտագործել բժշկության մեջ, օրինակ`օրգանիզմում քաղցկեղը բուժելու համար ներարկում են դեղեր, որն ամբողջ օրգանիզմի վրա է ազդում, իսկ որպեսզի դա լոկալացվի, մենք երկաթե մասնիկները` կապված կարբոնով`ածխածնով, «կպցված» դեղի վրա, ներարկում էինք երակի մեջ:

Մասնիկները արյան հետ տեղաշարժվում են, իսկ դրսից` արտաքին մագնիս օգտագործելով, լոկալացնում էինք այն. երկաթը մագնիսական մասնիկի դեր է կատարում, և ուռուցքի շրջակայքում` դրսից այն պահվում է, և դեղը սկսում է իր ազդեցությունը: Ինչո՞ւ երկաթ, որովհետև երկաթը տոքսիկ չէր: Միևնույն ժամանակ` մենք փորձում էինք նաև զբաղվել այլ ոչ օրգանական նյութերից մագնիսներ սարքելու ուղղությամբ: Փաստորեն, այդպես մենք դեռևս 90-ականներին փորձում էինք մագնիսական մասնիկներն օգտագործել` քաղցկեղը բուժելու համար: Այդ աշխատանքների ընթացքում` փորձերի ժամանակ, մենք տեսանք, որ սինթեզի ժամանակ կարբոն նանոխողովակներից կարբոննանոցուպեր էին ստացվում, և սկսեցինք նաև դրանցով հետաքրքրվել: Հետո պարզվեց, որ, իրոք, շատ խոստումնալից նյութեր են դրանք:

1999 թվականին Չիկագոյում ես առաջին անգամ ներկայացրեցի մեր աշխատանքը` օրգանական մասնիկները բժշկության ասպարեզում, դրանց հատկությունները, սինթեզը և այլն: Այդ ժամանակ Փենսիլվանիայի համալսարանից ներկա էր նաև մի պրոֆեսոր, որը, տեսնելով աշխատանքը, հրավիրեց իրենց մոտ աշխատելու: Ես փորձում էի հասկանալ` գնա՞լ, թե՞ ոչ, քանի որ այդ ժամանակ Մոսկվայում ևս շատ հետաքրքիր աշխատանքներ էի անում` և այնտեղ էլ վիճակս վատ չէր: Մի խոսքով` ես ընդունեցի այդ հրավերը և որոշեցի գնալ, և ընտանիքով տեղափոխվեցի ԱՄՆ, Փենսիլվանիայի նահանգ: Այդ ժամանակ շատ կարևոր էր` կարբոննանոցուպերն օգտագործելով ստեղծել ջրածնի պահեստ կամ ջրածինը պահեստավորել: Գաղափարը այն էր, որ եթե բենզինը կարելի է փոխարինել ինչ-որ բանով, ապա այդ հավանական թեկնածուներից մեկը ջրածինն էր, բայց խնդիրն այն է, որ ջրածինը սենյակային ջերմաստիճանում գազ է, ինչը վտանգավոր է: Ցանկացած պարագայում, հատկապես, եթե մեքենաներում օգտագործես, կարող է այն անսպասելի հետևանքներ ունենալ: Սակայն այս առումով կարբոննանոցուպը համարվում էր լավ «թեկնածու», և Փենսիլվանիայի համալսարանում ես սկսեցի աշխատել այդ ուղղությամբ:

«Honda» ընկերությունն այդ ժամանակ սկսեց մեզ ֆինանսավորել և փորձում էր պարզել այդ ամենը, այդպես ես սկսեցի աշխատել «Honda»-ի հետ, այնուհետև իրենք առաջարկեցին տեղափոխվել իրենց մոտ: «Honda»-ն գիտահետազոտական ինստիտուտ ունի Ճապոնիայում, Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում. Նրանք այդ երեք վայրերում աշխատում են տարբեր բնագավառներում, սակայն ունեն մեկ նախագահ: Բնականաբար, նրանցից յուրաքանչյուրն ունի նաև իր առանձին նախագահը: Այժմ ես աշխատում եմ ԱՄՆ-ում գործող «Honda»-ի գիտահետազոտական ինստիտուտում, որն առանձին միավոր է ընկերության մեջ:

Այժմ ես զբաղվում եմ կարբոննանոցուպերի սինթեզով և էներգիայի ասպարեզում դրանց կիրառությամբ, քանի որ հատկապես մեքենաշինության ասպարեզում շատ կարևոր է գտնել արդեն բենզինի այլընտրանքային էներգիայի աղբյուրը: Դրանցից են, օրինակ, համարվում էլեկտրական մեքենաները, էլեկտրականությունը, ջրածինը կամ արեգակնային էներգիան: Այս բոլորի ուղղությամբ հետազոտություններ են կատարվում:

Կարբոննանոցուպերը համարվում են բավականին նոր և շատ յուրահատուկ նյութեր: Ես փորձում եմ աճեցնել կամ սինթեզել դրանք` տարբեր նպատակների համար: Կարբոննանոցուպերը կարող են ունենալ տարբեր կառուցվածքներ` կախված կարբոննանոցուպի համաչափությունից և կառուցվածքից, և անգամ մի փոքրիկ շեղումից կարող է ամբողջ այդ նյութի հատկությունը փոխվել:

Դրա համար կարևոր է փորձել այն աճեցնել այնպես, որպեսզի կարողանանք մեր ցանկացած համաչափությունը (սիմետրիան) ստանալ, և այդ դեպքում կարող ենք այն օգտագործել` որտեղ ցանկանանք: Այս ուղղությամբ մենք բավական հետաքրքիր արդյունքներ ենք հրապարակել` հոդվածների տեսքով, որը շատ լավ ընդունվեց գիտական հասարակության կողմից: Ես այժմ շարունակում եմ այդ ուղղությամբ զբաղվել և, փաստորեն, ես «Honda»-ում զբաղված եմ ֆունդամենտալ հետազոտություններով: Այսինքն` ես կոնկրետ արտադրվող արտադրանքի հետ առանձնապես կապ չունեմ:

Ելնելով ընկերության ստրատեգիայից (նույնիսկ, եթե ես ֆունդամենտալում եմ), ապա այդ ֆունդամենտալը պետք է բավարարի ընկերության ստրատեգիայի ուղղությանը, ինչը փորձում ենք իրականացնել: Մենք բավական ակտիվ համագործակցում ենք ամենառաջատար բուհերի, համալսարանների հետ ամբողջ աշխարհում:

– Հայաստանյան համալսարանների հետ համագործակցություն նախատեսվո՞ւմ է:

– Դեռ` ոչ: Համագործակցելն ինքնանպատակ չէ, համագործակցում ենք այն կազմակերպությունների հետ, որոնք մեր ուղղությամբ արդեն ինչ-որ աշխատանքներ ունեն կատարած, ինչ-որ հոդվածներ ունեն տպագրված, և, երբ գտնում ենք, որ կարող ենք միասին, երկակի փոխշահավետ ինչ-որ արդյունքներ ստանալ: Սա որպես լուրջ փորձ` առաջինն է, որպեսզի շոշափենք այդ համագործակցության եզրերը, տեսնենք` կարելի՞ է գտնել ինչ-որ ընդհանուր եզրեր: Դրա համար իմ դասախոսությունների ժամանակ ես պարզապես փորձեցի ավելի լայն ներկայացնել այն, ինչով մենք զբաղվում ենք: Այդ ամենն ունի նաև օբյեկտիվ պատճառ. նմանատիպ լուծումները շատ թանկ հաճույք են, ամեն մի փորձարկում, ամեն մի սարքավորում սարսափելի թանկ է, և ինչ-որ լուծում է պետք գտնել այստեղ:

Օրինակ` Չինաստանում պետությունը հիմնադրամ է ստեղծել, որով ուղարկում է ուսանողներին, օրինակ, ԱՄՆ-ի լավագույն համալսարանները` Ստենդֆորդ, Հարվարդ, Կոլումբիայի համալսարան, Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտ և այլուր` սովորելու, բայց մի պայմանով, որ վերադառնալու են: Դա լուծում է, որը շատ լավ աշխատում է հիմա: Եթե այժմ հետևեք, թե ինչ է կատարվում Չինաստանում գիտական հոդվածների մակարդակում, և թե որքան հղումներ են կատարվում նրանց հրապարակած հոդվածներին` կտեսնեք, որ Չինաստանի դինամիկան շատ բարձր է և դեռ աճում է:

Այսինքն` այդ ամենն աշխատում է: Բացի այդ` հիմա Չինաստանը կարողանում է առաջարկել աշխատավարձեր, որոնք համեմատելի են և շատ դեպքերում նույնիսկ ավելին են, քան Ամերիկայում են առաջարկում, իսկ դա բերել է նաև հակառակ հոսքի: Այդ տեսակետից, ինձ թվում է, որ շատ հետաքրքիր քաղաքականություն է իրականացվում, որը վերջում իր արդյունքը տալիս է:

– Այսինքն` Հայաստանում այս հարցի լուծումը Չինաստանի օրինակին հետևե՞լն է:

– Ես չգիտեմ, իրոք դա շատ լուրջ և շատ խորը հարց է: Եկեք Հայաստանը Չինաստանի հետ չհամեմատենք: Օրինակ, Ճապոնիայում (որը մեր երկրի նման փոքր երկիր է, և որտեղ էլ մեր երկրի նման հիմնականում տեղացիներ են ապրում) շատ լուրջ ուշադրություն է դարձվում, և կենտրոնացած են տեխնոլոգիաների վրա: Այնտեղ ֆունդամենտալ գիտությունը կա, բայց շատ քիչ է: Ֆունդամենտալ գիտությամբ նրանք համագործակցում են նույն ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի, Ռուսաստանի հետ, բայց իրենք շատ լուրջ աշխատում են տեխնոլոգիաների հետ:

Տեխնոլոգիայի լավն այն է, որ այն կարող է շատ արագ վերադարձնել կատարած փոքր ներդրումը, որը Հայաստանի նման երկրի համար շատ կարևոր է: Իսկ ֆունդամենտալ գիտությունը հիմնականում սպառում է, կատարած ներդրումը կարող է վերադառնալ կամ` չվերադառնալ: Սակայն, իհարկե, հազարից մեկը կարող է մի լավ բան անել և խոշոր գումարներ բերել: Բայց դա նորից հարուստի խաղ է, իսկ տեխնոլոգիայի մեջ կարելի է շատ ավելի արագ ներդնել և շատ արագ էլ այդ ներդրած գումարը վերադարձնել:

Թվում է` Հայաստանի պայմաններում դա պետք է ավելի ընդունելի լինի, սակայն տեխնոլոգիան էլ պահանջում է աշխատելու բոլորովին այլ մշակույթ (կուլտուրա), ասենք` լինել օրենքի տողին կամ օրենքի տառին նվիրված, հակառակ դեպքում` տեխնոլոգիան չի առաջանա: Այն պահանջում է նաև համապատասխան ներդրումներ և պայմաններ, որպեսզի ամեն ինչ ընդունելի լինի, և վերջում այդ ամենը դառնա արտադրություն: Որքան ես հասկանում եմ, երևի դա ավելի ընդունելի կլինի մեզ համար, սակայն ուզում եմ նորից կրկնել, որ հարկավոր է ավելի լուրջ վերլուծություն կատարել այդ ամենի վերաբերյալ: Ինքս նման վերլուծություն շատ չեմ արել, սակայն առաջին հայացքից այդպես է թվում:

– Այսինքն` ֆունդամենտալ գիտությունը մեծ գումարներ է պահանջում, և Հայաստանում դրա վրա պետք է շատ ուշադրություն չդարձնե՞լ:

– Երևի: Այսինքն`չի կարելի հրաժարվել ֆունդամենտալ գիտությունից, որովհետև այդ դեպքում մենք կկորցնենք մեր համալսարանի մակարդակը, մենք ունենք շատ բարձր մակարդակի դասախոսներ և որոշակի գիտական աշխատանքներ, որոնք բարձր մակարդակով համալսարաններում կատարվում են, հատկապես տեսականը, որովհետև տեսականն ավելի հեշտ է և չի պահանջում շատ ծախսեր: Այսինքն` ինչ էլ լինի, հարկավոր է ֆինանսավորելգ: Բայց Սովետական Միությունից մնացած ինստիտուտներ, որ նորից շարունակում են ֆունդամենտալ բնույթի աշխատանքը, ես չգիտեմ…:

Եթե իրենք կարողանում են դրսից փողեր բերել և իրենք իրենց ապահովել, իհարկե` ինչո՞ւ ոչ: Օրինակ, համալսարանական գիտություն կարելի է մի քիչ ունենալ` դասավանդել և միևնույն ժամանակ ինչ-որ ֆունդամենտալ բաներ անել, բայց մեծ մասշտաբով ուշադրություն դարձնել կիրառականին:

– Հայաստանում պետական այրերը գիտնականներից հիմնականում սպասում են կիրառական արդյունք, հակառակ պարագայում` նրանց գործունեությունն ասես ընկալվում է ոչինչ չանելու հետ: Իսկ գիտնականներն էլ` իրենց հերթին, հատկապես ավելի ավագ սերնդի գիտնականները, մշտապես շեշտում են, որ իրենք գիտական գործունեությամբ են զբաղված, հիմնարար հետազոտություններով, որոնք շատ կարևոր են: Ըստ Ձեզ` ո՞րն է այս խնդրի լուծումը:

– Ամեն ինչ այդքան հեշտ չէ, պարզապես երկու կողմն էլ ճիշտ է, սակայն ամբողջ հարցը նրանում է, թե ինչ հարաբերությամբ: Կարծում եմ, ճիշտ կլինի` ֆունդամենտալը լինի նվազագույն, իսկ կիրառականը` շատ ավելի շատ: Դա բխում է մեր երկրի ֆինանսական հնարավորություններից, իհարկե, սակայն ֆունդամենտալը պետք է նրա համար, որպեսի կիրառականի համար կադրեր պատրաստի: Օրինակ, ԱՄՆ-ում նահանգից նահանգ տեղափոխվելիս, ասես` մի երկրից բոլորովին ուրիշ երկիր ես գնում:

Եթե, օրինակ, Փենսիլվանիա նահանգն ածուխ շատ ունի, ապա տվյալ նահանգն իր ամբողջ փողերը, եթե ֆինանսավորում է գիտությունը, տալիս է ածուխի մշակման, էկոլոգիական հետազոտությունների համար, այսինքն` ածուխի վերաբերյալ աշխատանքներն է ֆինանսավորում: Եթե տեղափոխվեք մեկ այլ նահանգ, որն, ասենք, այլ հիմքեր ունի, ապա այնտեղ գիտությունն այդ ուրիշ ուղղությամբ է ընթանում: Եթե Հայաստանը վերցնենք որպես փոքր նահանգ, ապա այն ԱՄՆ ցանկացած նահանգից ավելի փոքր է: ԱՄՆ ցանկացած նահանգի նույնիսկ սովորական համալսարանի Ֆիզիկայի բաժանմունքի բյուջեն կարող է լինել 20 մլն դոլար, որը բավականին ցածր է: Դուք կասեք` ինչ թիվ է, չէ՞: Այդ տեսակետից Հայաստանը, իրոք, կարելի է այդպես համեմատել, որովհետև հարկավոր է և նաև կարևոր է, թե մեր կառավարությունն ինչ է սպասում, ինչ է ուզում:

Այսինքն` մենք ի՞նչ ստատեգիա ունենք, ի՞նչ ուղղությամբ ենք առաջ գնալու, և վերջը` գիտությունը ծառայելու է դրան, ոչ թե հակառակը: Կառավարությունը պետք է ասի` ես այսպես եմ ուզում: Օրինակ, կառավարությունը կարող է ասել` ես ուզում եմ ստրատեգիկ ոսկի արտադրել կամ հանքերը շահագործել, կամ` ես ուզում եմ այլընտրանքային էներգիա ստեղծել, և այլն, և այլն, իսկ գիտությունը, ելնելով կառավարության այդ ստրատեգիայից` պետք է փորձի այդ ուղղությամբ աշխատել:

– ԱՄՆ-ում այդպե՞ս է:

– Այո, այդպես է:

– Այդ հարցը գիտնականների շրջանում առկա է, օրինակ, որոշ գիտնականներ մշտապես ասում են, որ այժմ կառավարությունը պատվերներ չի տալիս, իսկ խորհրդային տարիներին կառավարությունը պատվերներ տալիս էր գիտնականներին:

– Ես չգիտեմ` Հայաստանում ինչպես է: Ցավոք սրտի, չգիտեմ ոչ համակարգը, ոչ էլ այն, թե ինչ է կատարվում այստեղ: Բայց ԱՄՆ-ում, իրոք, այդպես է: Ինչպես շուկայական հարաբերություններում` պահանջարկն է որոշում:

Օրինակ, ինձ հարկավոր է, որպեսզի իմ արտադրած ածուխն էկոլոգիայի վրա քիչ ազդի: Որպեսզի նահանգը ծաղկի, նահանգին ի՞նչ է պետք. ընդամենը աշխատատեղեր ստեղծել այդ ուղղությամբ: Նա շատ հստակ ծրագիր ունի, թե ինչ է ուզում, ինչպես է դա իրականացնելու, գիտնականներն այդտեղ ինչ պետք է անեն, և այլն, դրա համար` թե տվյալ նահանգի ղեկավարությունը և թե տարբեր հիմնադրամներ գումարներ են հատկացնում այդ խնդիրների լուծման համար: Իսկ եթե դու կարող ես ստանալ, գնա և ստացիր: Այսինքն` պետական այրերն են գիտնականին դիմում խնդրի լուծման համար, ոչ թե հակառակը: Իսկ թե Հայաստանում ինչպե՞ս է այդ ամենը կատարվում` չգիտեմ:

Ցավոք, ես տեղեկանում եմ միայն անձնական մակարդակով և անձնական ու ընկերական շփումների միջոցով: Ավելին չեմ ուզում ասել, քանի որ ավելին տեղեկացված չեմ: Իհարկե, կուզենայի իմանալ…
«168 ԺԱՄ»