«Ինչ էլ լինի՝ գիտությամբ զբաղվելը «նստած» է մեր գեների մեջ»

Ասում է ՀՀ ԳԱԱ նախագահ Ռադիկ Մարտիրոսյանը

– Ավագ գիտնականներին այսօր հետաքրքրում է գիտական աստիճանի հավելավճարների ավելացումը թոշակներին: Այս հարցի լուծումը ե՞րբ կլինի, կամ կլինի՞ արդյոք, թե՞ ոչ:

– Միանգամայն արդարացի հարց է: Գիտեք՝ ընդհանրապես մեր գիտական աշխատողների սոցիալական խնդիրները մենք չենք կարողացել մինչև հիմա լուծել: Նույնիսկ, եթե այսօր նայում ենք, ամենացածր մակարդակի աշխատավարձ ստացող խավը մեր գիտության բնագավառի աշխատողներն են: Շատ ցածր է: Մեր տարեկան ժողովին ՀՀ նախագահի հետ բարձրաձայնվեց այդ հարցը, որի մասին նա տեղյակ է: Նախագահը դեռևս անցյալ տարի հատուկ նշել էր, որ այդ խնդիրը պիտի լուծվի:

Ընդհանրապես ամբողջ այդ սոցիալական հարցերը` և աշխատավարձը, և բնակարանի, և թոշակի, և աշխատատեղերի հարցը, սոցիալական խնդիրներ են, որոնք գիտության համար լուծված չեն կամ լուծված են մասնակիորեն: Օրինակ` երիտասարդ գիտնականների համար նախագահի նախաձեռնությամբ այժմ 200 բնակարաններով շենք է կառուցվում, ճիշտ է, այն մի քիչ ձգձգվում է, բայց շենքը կառուցվում է հիմա, և մասնակի այդ խնդիրը լուծում են:

Երկրորդը` երիտասարդների աջակցության ծրագրին հատկացվող 100 միլիոնին է վերաբերում. ՀՀ նախագահն այս տարի նշեց, որ կկրկնապատկվի այդ գումարը և կդառնա 200 մլն: Մեզ խոստացել է աշխատավարձի բարձրացում: Մենք հույս ունենք, որ հունվարից անպայման կլինի դա: Մյուս կարևոր հարցը գիտական աստիճանի համար հավելավճարներին է վերաբերում, դա այդքան էլ շատ չի` 10 և 20 հազար դրամ: 10.000` թեկնածուները, և 20.000` գիտության դոկտորները: Վաղուց առաջարկ է եղել, որպեսզի այդ գումարներն ավելացվեն թոշակին, դա մի կողմից` փոքր-ինչ կլուծեր, կթեթևացներ թոշակի անցնող մարդկանց սոցիալական խնդիրները, իսկ մյուս կողմից էլ` դա կունենար սերնդափոխության վրա իր ազդեցությունը:

Օրինակ` նույն գիտնականը, եթե լաբորատորիայի վարիչ է, և միևնույն ժամանակ` ունի գիտությունների դոկտորի աստիճան, և 20.000 էլ իր թոշակին ավելացնեն, նա այդ դեպքում իր պաշտոնն ավելի շուտ կթողնի, քան թե նախորդ դեպքերում: Այ, այս կապակցությամբ մենք և մեր արհմիութենական կազմակերպությունները վաղուց զբաղվել ենք, նույնիսկ ԱԺ-ն է դա քննարկել, կառավարությունում կա պրոբլեմ, որ Կառավարությունը հաշվել է, թե դա ինչքան է մոտավորապես ամբողջ հանրապետության համար, սակայն բյուջեի պրոբլեմ կա:

– Որքա՞ն է դա կազմել՝ ըստ հաշվակների:

– Հստակ չեմ կարող ասել:

– Գոնե մոտավորապես հիշո՞ւմ եք:

– Մոտավոր մոտ 2 մլրդ դրամի պատմություն է կամ գուցե շատ կամ քիչ, հստակ չեմ կարող ասել: Եթե բոլորին վերաբերի՝ 1.5-2 մլրդ է: Այդքան գումար պետք է թոշակային ֆոնդին ավելացվի, որպեսզի բոլորը, թոշակից բացի, ստանան նաև գիտական կոչման այդ հավելավճարները:

Մենք այդ հարցը նորից Գիտությունների ակադեմիայում բարձրացրել ենք, Սոցիալական ապահովության նախարարության հետ մեկ անգամ արդեն քննարկում եղել է բարձր մակարդակով: Շուտով նորից պետք է այդ հարցի քննարկումը վերականգնենք, և հուսով ենք, որ հաջորդ տարվանից, եթե էական ինչ-որ բաներ տեղի չունենան, բյուջեի սահմաններում՝ գոնե ինչ-որ չափով, եթե ոչ` բոլորին, գոնե սահմանափակ թվով, գոնե թեկնածուներին կտրվի այդ գումարները:

– Բայց հույս կա՞ գոնե:

– Այո, կարծում եմ, որ դա կլինի, որովհետև մենք չունեինք այդ սոցիալական փաթեթը, սակայն, երբ անցյալ տարի խնդրեցինք, բողոքեցինք, որ՝ մենք էլ անապահով խավերից ենք, այս տարվանից մեր ամբողջ 3500 աշխատողները ստացան նաև սոցիալական փաթեթ, որն էական օգնություն է մեր համակարգի մարդկանց համար:

– Պարոն Մարտիրոսյան, ակադեմիական համակարգում միջին աշխատավարձը որքա՞ն է:

– Միջին աշխատավարձն այսօր մեզ մոտ 70.000 դրամ է, նվազագույնը՝ 50.000: Աշխատողներ ունենք, որոնք ավելի պակաս են ստանում, դա աշխատողների մեղքը չէ, դա տնօրենների մեղքն է, որոնք հին բյուջեից և մեծ ինստիտուտից անցան անկախության նոր շրջան, սակայն շատերը չէին կարողանում մարդկանց կրճատել, և նրանց պահեցին աշխատանքի, օրինակ` կես դրույքով, և այլն: Այսինքն` մեծ թվով ավելի մարդիկ պահեցին, քան հնարավորություն ունեին վճարելու: Այդ գործընթացն աստիճանաբար նվազում է, բայց դեռ պահպանվում է: Այսինքն` որոշ հիմնարկներում ավելի շատ աշխատողներ կան, քան իրենց բյուջետային հնարավորություններն է դա իրենց թույլ տալիս: Նրանք գնում են այդ ճանապարհով. ասում են՝ այսինչ մարդուն ավելի լավ է կես դրույք տանք, քան թե դուրս հանենք, նա գնա` հետո ինչո՞վ պետք է զբաղվի, իսկ գոնե այդ մի կես դրույքով կարող էգ

– Կես դրույքով գիտությամբ զբաղվելը որքանո՞վ է արդյունավետ:

– Այո, ճիշտ եք ասում, և արդյունավետ չէ, և այն մյուսներին էլ, որ պետք է իսկապես գիտությամբ զբաղվեն, նրանց էլ փաստորեն խանգարում է այդ ամենը: Սակայն աստիճանաբար դա վերանում է: Ուզում եմ ասել, որ կա նման բան, որովհետև, եթե դուք գրեք` 50.000, մեկը բողոքելու է և ասելու է, որ ինքն ավելի քիչ աշխատավարձ է ստանում. պատճառը հենց դա է: Մինիմալ աշխատավարձը դա է, բայց մաքսիմալը շատ ավելին կարող է լինել, կարող է լինել 200.000 և ավելի բարձր: Ինչո՞ւ, որովհետև մեր աշխատավարձը գոյանում է ոչ միայն բյուջեից եկած գումարներով, այլ նաև այն գումարներով, որոնք ստացվում են դրամաշնորհներից, միջազգային ծրագրերից և տնտեսական պայմանագրերից կամ պայմանագրային աշխատանքներից, որը տվյալ հիմնարկին կամ խմբին լրացուցիչ գումար է բերում:

Պարզ է, որ այդ գումարը ստանում են նրանք, ովքեր դրանով զբաղվում են, հետևաբար` մենք ունենք նաև բարձր աշխատավարձ ստացող գիտաշխատողներ, քիչ թվով, իհարկե, և շատ ցածր աշխատավարձ ստացողներ, ովքեր չեն մասնակցում նմանատիպ աշխատանքների: Սակայն, միևնույն է, դա շատ ցածր աշխատավարձ է: Օրինակ, Ռուսաստանում նոր ընտրեցին Ակադեմիայի նախագահ, նրա զեկուցման մեջ ասվում է հետևյալը. աշխարհում գիտությունը ճիշտ զարգացնելուն նպաստում է գիտական աշխատողների աշխատավարձը, որը պետք է լինի 1.5-2 անգամ ավելի, քան տվյալ երկրի միջին աշխատավարձն է:

Մեր երկրում, եթե չեմ սխալվում՝ միջին աշխատավարձը 120.000 դրամ է: Հետևաբար, եթե գոնե 1.5 լինի, ապա մոտավորապես գիտնականի աշխատավարձը 200.000 պետք է լինի: Դա մեծ գումար չէ, երբ սկսում ենք համեմատել այս բնագավառում մեր մակարդակը ուրիշների հետ` եվրոպական երկրների կամ մեր հարևաննների հետ: Ի դեպ, մեր մյուս հարևանը` Ադրբեջանը, շատ բարձր աշխատավարձ է տալիս, դե՝ ունեն բյուջե՝ տալիս են, Վրաստանում էլ քիչ չէ, բայց մերը ցածր է: Այսինքն` մենք համեմատելիս տարբեր մեծություններ ենք սկսում իրար հետ համեմատել, արդյունքները համեմատում ենք իրար հետ, բայց աշխատավարձն ու լաբորատոր սարքավորումներըգ: Այսօր մեր ամենամեծ դժվարություններից մեկը մեր գիտական սարքավորումների խնդիրն է, մեր աշխատանքի պայմաններն են, շենքերն են:

Տասնյակ տարիներ առաջ պետությունը մեզ համար կառուցել է շենքեր, բայց այդ շենքերի վերանորոգման համար մի կոպեկ մենք չունենք: Ա՛յ, այն, որ մարդիկ գնում են, աշխատում են լրացուցիչ գումարներ, դրանց մի մասը գնում է շենքի պահպանությանը, տանիքի վերանորոգմանը, կոյուղու և այլ հարցերի լուծման վրա, մարդիկ փոխարենը դա աշխատավարձի վրա ծախսեն և գիտությունը զարգացնելու նոր սարքավորումներ կարողանան գնել, ստիպված առօրյա խնդիրների լուծման համար են ծախսում, որը պետք է պետությունը լուծի: ԳԱԱ շենքը պետական է, 1952 թվականից մինչև անցյալ տարի այս շենքը երբեք չէր վերանորոգվել: Վերջը մի բարերարի միջոցով մեր շենքն առաջին անգամ վերանորոգվեց, հիմա տեսք ունի, որովհետև մարդիկ են գալիս, անհարմար է այդպիսի շենք ունենալը:

– Նշեցիք, որ ինստիտուտների ղեկավարներն են որոշում և երբեմն մեկ աշխատողի փոխարեն` երկուսին են պահում կես դրույքով: Դուք՝ որպես ԳԱԱ ղեկավար, այդ խնդիրը կարգավորելու իրավասություն չունե՞ք:

– Մեր կառույցի մեջ մտնող հիմնարկները կոչվում են ՊՈԱԿ-ներ (պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններ): Գոյություն ունի պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների համար օրենք, որտեղ ասված է, որ դա ինքնուրույն է, որ նրա կառավարման համակարգը ներսում ինքնուրույն է, և նա ունի գիտական խորհուրդ, տնօրեն, և ինքն է որոշում այդ հարցերը: Մեր` որպես լիազորված մարմնի դերը կայանում է նրանում, որ պահպանվեն ընդհանուր օրինաչափությունները, փոխհարաբերությունները, արտաքին կապերը, գիտական ուղղությունների ճշգրտումը, որ նրանք ամեն ինչով չզբաղվեն, ուրիշի գիտական ուղղությամբ չզբաղվեն, և այլն:

Մենք ընդհանուր ղեկավարումն ենք իրականացնում, իսկ կոնկրետ ամենօրյա ընթացիկ ղեկավարությունը նրանց գործն է, դրա համար յուրաքանչյուր ինստիտուտ ունի տնօրեն, գիտական խորհուրդ, խորհրդի հարցեր, և այլն:

– Ըստ Ձեզ՝ ինչպիսի՞ն է լինելու վաղվա գիտակրթական համակարգը:

– Այսօր մեր կրթական և գիտական համակարգը դժվարին ժամանակներ է ապրում: Այսօր բարձրագույն կրթությունում դժվար է պատկերացնել լավ որակ ապահովելը: Հիմա այստեղ խնդիր կա, բարձրագույն կրթությունը և գիտությունը պետական մենաշնորհ է: Աշխարհում կան և մասնավոր համալսարաններ, և մասնավոր գիտական կազմակերպություններ, բայց որպես կանոն` դա պետության մենաշնորհն է, որ ինքն ունենա կրթված քաղաքացիներ: Ահա այս խնդիրը մեզ մոտ դժվարությունների մեջ է: Պետությունը, իմ կարծիքով, իր որոշ պատասխանատվությունները, հոգսը, հատկապես` բարձրագույն կրթության ասպարեզում, դրել է քաղաքացիների, ծնողների ուսերին:

Փաստորեն, մեր բարձրագույն կրթական համակարգն ապրում է հիմնականում վճարովի ուսուցման համակարգի հաշվին` ուսանողների վարձավճարներով: Պետությունն էլ ունի իր մասնաբաժինը, որ տալիս է պետպատվերով, և այլն, բայց դա քիչ է, շատ քիչ է: Այդ մասնաբաժնով չի կարելի պահել այնքան դասախոսներ և գիտաշխատողներ, որ ապահովեն բարձր որակի մասնագետի պատրաստում:

Այսօր ֆիզիկոս պատրաստելը, բացի դասախոսություններից՝ անպայման զուգահեռ նշանակում է նաև` գիտական աշխատանք, դրա համար կա, այսպես կոչված, գիտական համալսարանների գաղափարը: Այսինքն` մեր հեռանկարը պետք է լինի հետևյալը, որ մենք հնարավորություններ ստանանք մեր միջազգային կապերով նպաստելու տարբեր բնույթի կրթական համակարգերի ներդրմանը, և այնպես անենք, որ նախ` մեր երիտասարդությանը կարողանանք բարձրացնել, մյուս կողմից էլ` դրսից կարողանանք այստեղ մարդիկ բերել` սովորելու: Դա կլինի և ֆինանսական աջակցություն, և նաև մեր դերակատարումը կունենանք տարածաշրջանում:

Մեր համակարգում կա գիտակրթական կենտրոն, որը շատ բարձր հեղինակություն ունի այսօր: Մենք ակադեմիական համակարգում իրականացնում ենք մագիստրոսական և ասպիրանտական կրթություն, բակալավրի ծրագիր չունենք: Պետք է նշեմ, որ մենք աշխատում ենք, որպեսզի այդտեղ անպայման որակը բարձր լինի, իսկ որակը բարձր լինելու համար նախ` շատ ուսանողների չենք ընդունում, բացի այդ՝ մեր հնարավորություններն ավելի լավն են, քան բուհականը:

Մենք բոլոր մասնագիտություններով ինստիտուտներ ունենք, և մագիստրոսը, որն ընդունվել է, օրինակ, գրականության բաժնում, նրա դասընթացներն անցնում է Գրականության ինստիտուտում, անմիջապես շփվելով և գրողների, և գիտաշխատողների հետ: Այդպես ունենք Լեզվի, Ֆիզիկայի ինստիտուտ, և այլն, և նրանց անմիջապես ղեկավարն այնտեղ է, և իրենք ամեն օր լաբորատորիայում հանդիպում են: Համալսարանում այդ հնարավորությունը չկա, այդքան շատ լաբորատորիաներ չունեն:

Կարծում եմ, այսպիսի կառույցների ստեղծումը հնարավորություն կտա հեռանկարում բարձր որակի կադրեր պատրաստել, բայց բոլոր դեպքերում` հիմնականը կլինի պետական հովանավորությունը: Այսինքն` հույս ունենք, որ մեր տնտեսությունը կաճի և, իրոք, աճում է: Մեր կյանքը քաղաքականացնելը վատ է, մեզ օգուտ չի բերում: Բայց ես էլ եմ զգում, որ կա աճ, տնտեսական փոփոխություններ, և այլն: Դրա հետ միասին էլ` մեր վիճակը պետք է լավանա:

– Մեզ հետ զրույցում նշեցիք, թե գիտնականի արտագաղթի խնդիր չեք տեսնում: Ձեր կարծիքով՝ մի քանի տարի հետո Հայաստանում գիտնականներ կունենա՞նք:

– Չէ, չէ, չէ: Ինչ էլ լինի՝ գիտությամբ զբաղվելը «նստած» է մեր գեների մեջ, մեր մենթալիտետը, որպես հայ մարդ, ազգ, որ գոյություն ունի աշխարհում, նրա մեջ կա այդ զտումը, նա որտեղ էլ լինի` Հայաստանո՞ւմ, թե՞ դրսում, նա ձգտում ունի նոր գիտելիքների հետ առնչվելու, կամ ինքը ստեղծելու, կամ ուրիշի ստեղծելը յուրացնելու: Դրա համար գիտությամբ զբաղվողներ կլինեն՝ ինչ ուզում է լինի: Բա դարերի ընթացքում ինչպե՞ս ենք մենք պահպանել մեր և լեզուն, և մշակույթը. պահպանել ենք այդ ամենը ամենադժվարին պայմաններում: Մենք մեր կյանքը զոհել ենք` պահպանելով այն փոքր գրքերը, որոնք Մատենադարանում են, և այլն: Հետևաբար, այդ փորձը, այդ ամբողջ կյանքն ասում է, որ չի լինի այդպիսի բան: Ընդհակառակը, ես գիտությամբ զբաղվելու ավելի լավ հնարավորություններ եմ տեսնում, և այս երկիրը լինելու է առաջատար, գիտելիքի և կրթության երկիր:
«168 ԺԱՄ»